بررسی رژیم و هم‏پوشانی نیچ غذایی جغدکوچک (Athene noctua) و دلیجه معمولی (Falco tinnunculus) در پناهگاه حیات وحش شیراحمد سبزوار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیات علمی گروه محیط زیست- دانشکده شیلات و محیط زیست- دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان

2 دانش آموخته کارشناسی ارشد محیط زیست- دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان

3 عضو هیات علمی گروه محیط زیست- دانشگاه علوم کشاورزی و منایع طبیعی گرگان

4 عضو هیات علمی گروه زیست شناسی دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

بررسی ریمه‌ها، یکی از بهترین روش‌های غیرهجومی برای تعیین محتویات‌ غذایی خورده شده توسط پرندگان شکاری محسوب می‌شود. هدف از این تحقیق بررسی رژیم‏غذایی و هم‌پوشانی مأوای‏غذایی جغد کوچک (Athene noctua) و دلیجه معمولی (Falco tinnunculus) در پناهگاه حیات‏وحش شیراحمد سبزوار بود. بعد از انجام عملیات صحرائی، ریمه‌های جمع‌آوری شده به آزمایشگاه منتقل شدند. سپس ریمه‌ها با خیساندن از هم باز شده و بقایای طعمه‌ها در آن‌ها تفکیک و شناسایی شد. درصد حضور هر ماده غذایی در میان کل ریمه‌ها مورد محاسبه قرار گرفت. به‌علاوه، وزن، طول و قطر ریمه‌ها، شاخص‌های درصد زیست‌توده طعمه‌های مورد استفاده، پهنای مأوای ‏غذایی، تنوع گونه‌ای، یکنواختی و معیارهای اندازه‌گیری هم‌پوشانی مأوای‏ غذایی محاسبه شد. بررسی مجموع 548 ریمه جغد کوچک نشان داد که رژیم‏غذایی این پرنده شکاری شامل سوسک‌ها (78/13%)، ملخ‌ها (02/15%)، پرندگان (02/5%)، پستانداران کوچک (13/18%)، جوندگان (55/18%)، حشره‌خورها (42/6%)، خزندگان (7/0%) و مورچه‌ها (79/2%) است. هم‏چنین، تجزیه و تحلیل 206 ریمه جمع‌آوری شده دلیجه معمولی نشان داد سوسک‌ها (92/24%)، ملخ‌ها (55/25%)، پرندگان (54/6%)، پستانداران کوچک (89/15%)، جوندگان (71/13%)، حشره‌خورها (12/3%)، خزندگان (98/4%) و مورچه‌ها (30/5%) رژیم‏غذایی این پرنده را تشکیل می‌دهند. در این تحقیق، هم‌پوشانی مأوای‏ غذایی جغد کوچک و دلیجه معمولی براساس معیار درصد هم‏پوشانی، معیار پیانکا و معیار هورن به ترتیب 51/88%، 98/0 و 96/0 به‌دست آمد. نتایج این مطالعه نشان داد اگرچه هم‌پوشانی مأوای غذایی بین جغد کوچک و دلیجه معمولی سطح بالایی بود اما کامل نبود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Diet and Food-niche overlap of the Little Owl (Athene noctua) and Common Kestrel (Falco tinnunculus) in Shir-Ahmad Wildlife Refuge, Sabzevar

نویسنده [English]

  • Hossein Varasteh Moradi 1

1 Professor in Environmental Sciences, Faculty of Fisheries and Environmental Sciences, Gorgan University of Agricultural Sciences and Natural Resources

چکیده [English]

Study on pellets is one of the best non-invasive methods to determine nutrient contents which have been eaten by a predator bird. The purpose of this study was to examine the diet and food niche overlap in the Little Owl (Athene noctua) and Common Kestrel (Falco tinnunculus) in Shir-Ahmad Wildlife Refuge, Sabzevar. After completing field surveys, pellets were transferred to laboratory. Then, these pellets were separated by soaking. Then prey remains in pellets were separated and indentified. The percentage of each food item was calculated in relation to total number of pellets. In addition, the weight, length, and diameter of pellets, the percentage of prey biomass, the food niche breadth, species diversity, species evenness, and food niche overlap were calculated. Based on total 548 pellets collected of the Little Owl, the diet was consisted of beetles (13.78%), locusts (15.02%), birds (5.02%), small mammals (18.13%), rodents (18.55%), shrews (6.42%), reptiles (0.7%) and ants (2.79%), respectively. Analysis of 206 pellets of the Common Kestrel showed that the diet was consisted of beetles (24.92%), locusts (25.55%), birds (6.54%), small mammals (15.89%), rodents (13.71%), shrews (3.12%), reptiles (4.98%) and ants (5.30%), respectively. In this study, the food niche overlap of the Little Owl and Common Kestrel based on the percentage of overlap's measure, Pianka's measure, and Horn's index was 88.51%, 0.98, and 0.96, respectively. Results of this study showed that food niche overlap between the Little Owl and Common Kestrel was high.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Pellet
  • Food-niche overlap
  • Little Owl Athene noctua
  • Common Kestrel Falco tinnunculus
  • Shir-Ahmad Wildlife Refuge

بررسی رژیم و هم‏پوشانی نیچ غذایی جغدکوچک (Athene noctua) و دلیجه معمولی (Falco tinnunculus) در پناهگاه حیات­وحش شیراحمد سبزوار

حسین وارسته مرادی1*، سکینه رجایی1، حمیدرضا رضایی1 و جمشید درویش2

1 گرگان، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، دانشکده شیلات و محیط­زیست، گروه محیط­زیست

2 مشهد، دانشگاه فردوسی مشهد، دانشکده علوم، گروه زیست­شناسی

تاریخ دریافت: 22/11/95              تاریخ پذیرش: 17/4/96

چکیده

بررسی ریمه­ها، یکی از بهترین روش­های غیرهجومی برای تعیین محتویات­ غذایی خورده شده توسط پرندگان شکاری محسوب می­شود. هدف ازاین تحقیق بررسی رژیم غذایی و هم­پوشانی مأوای‏غذایی جغد کوچک (Athene noctua) و دلیجه معمولی (Falco tinnunculus) در پناهگاه حیات‏وحش شیراحمد سبزوار بود. بعد از انجام عملیات صحرائی، ریمه­های جمع­آوری شده به آزمایشگاه منتقل شدند. سپس ریمه­ها با خیساندن از هم باز شده و بقایای طعمه­ها در آن‌ها تفکیک و شناسایی شد. درصد حضور هرماده غذایی در میان کل ریمه­ها مورد محاسبه قرارگرفت. بعلاوه، وزن، طول و قطر ریمه­ها، شاخص­های درصد، زیست­توده طعمه­های مورد استفاده، پهنای مأوای ‏غذایی، تنوع گونه­ای، یکنواختی و معیارهای اندازه­گیری هم­پوشانی مأوای‏ غذایی محاسبه شد. بررسی مجموع 548 ریمه جغد کوچک نشان داد که رژیم غذایی این پرنده شکاری شامل سوسک­ها (78/13%)، ملخ­ها (02/15%)، پرندگان (02/5%)، پستانداران کوچک (13/18%)، جوندگان (55/18%)، حشره­خورها (42/6%)، خزندگان (7/0%) و مورچه­ها (79/2%) است. هم‏چنین، تجزیه‌وتحلیل 206 ریمه جمع­آوری شده دلیجه معمولی نشان داد سوسک­ها (92/24%)، ملخ­ها (55/25%)، پرندگان (54/6%)، پستانداران کوچک (89/15%)، جوندگان (71/13%)، حشره­خورها (12/3%)، خزندگان (98/4%) و مورچه­ها (30/5%) رژیم‏غذایی این پرنده را تشکیل می­دهند. در این تحقیق، هم­پوشانی مأوای‏ غذایی جغد کوچک و دلیجه معمولی براساس معیار درصد هم‏پوشانی، معیار پیانکا و معیار هورن بترتیب 51/88، 98/0 و 96/0 درصد بدست آمد. نتایج این مطالعه نشان داد اگرچه هم­پوشانی مأوای غذایی بین جغد کوچک و دلیجه معمولی سطح بالایی بود اما کامل نبود.

واژه‌های کلیدی: ریمه، هم‏پوشانی مأوای ‏غذایی، جغدکوچک، دلیجه معمولی، پناهگاه حیات­وحش شیراحمد.

* نویسنده مسئول، تلفن: 09111519604، پست الکترونیکی: hvarasteh2009@yahoo.com

مقدمه

 

پیش­نیاز حفاظت از یک‌گونه جمع­آوری، اطلاعات پایه­ای و پژوهش‌های بنیادین در مورد آن است. در راستای تحقق چنین هدفی، بررسی ویژگی­های بوم­شناختی گونه­ها در جوامع و کنش­های بین­گونه­ای که از آن بعنوان درجه­ای از وابستگی بین‌گونه‌ای یاد می­شود، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. یکی از شاخص وابستگی­ که برای درک ساختار جامعه کاربرد دارد، اندازه­گیری درجه هم‌پوشانی منابع مورد استفاده در میان گونه­های مختلف آن جامعه مانند غذا و فضا (خردزیستگاه) است (16). محاسبه هم‏پوشانی مأوای ‏غذایی با بررسی رژیم‏غذایی و نوع منابع غذایی مورد استفاده که جزء عوامل محدود کننده مؤثر در توزیع گونه­ها بسته به راهبرد تغذیه گونه است (23)، انجام می­شود. شناخت دقیق رژیم‏غذایی گونه­ها می­تواند بصورت خاص برای طرح­ریزی دقیق راهبردهای حفاظتی مورد توجه قرار گیرد (18). ازاین‌رو، امروزه بحث عادات غذایی بااستفاده از روش­های علمی جایگاه ویژه­ای در مباحث حفاظتی پیداکرده است. مطالعات رژیم­غذایی برای درک جنبه­های مختلف اکولوژی تغذیه در پرندگان شکاری اهمیت دارد و غالباً نتایج آن در مدیریت جمعیت پرندگان شکاری استفاده می­شود (19).

اغلب مطالعات انجام‌شده روی ریمه پرندگان در ایران مربوط به شناسایی جوندگان از روی ریمه­ها بوده است (8 و 17) و اشاره­ای به میزان تداخل نیچ غذایی پرندگان از روی بررسی محتویات ریمه نشده است. تنها یک مطالعه داخلی درباره وضعیت رژیم‏غذایی جغدکوچک در ایران صورت گرفته است (20). در این تحقیق، محققان ترکیبات غذایی جغدکوچک را در سه کشور ایران، سوریه و مصر تعیین کردند. ریمه­ها از 34 مکان استراحت این پرنده جمع­آوری شد که 17 ناحیه آن در ایران قرار داشت. در مجموع 5939 طعمه موجود در ریمه ها، 180 گونه از بی مهرگان، 36 گونه از پستانداران، 33 گونه از پرندگان، 3 گونه از دوزیستان و 4/3 درصد از خزندگان یافت شد. در مطالعه دیگر رژیم­غذایی جغدکوچک در شمال­غربی چین بدست آمد (25). مجموع 1409 طعمه موجود در ریمه­ها شامل 9/53% پستانداران، 6/0% از پرندگان و 18% از خزندگان و 4/27% از سوسک­ها بود. همچنین دریک پژوهش دیگر رژیم­ غذایی دلیجه معمولی در فصل تولیدمثل در جنوب شرق نروژ، با استفاده از ضبط ویدئویی، زمان تحویل طعمه توسط والدین به جوجه­ها و تجزیه‌وتحلیل ریمه­ها بررسی شد (28). درمجموع، موش­های صحرایی فراوان­ترین طعمه و بدنبال آن پرندگان، مارمولک­ها و حشره­خورها بودند. حشرات و قورباغه­ها بندرت بعنوان شکار استفاده شدند.

در موردبررسی هم­پوشانی نیچ­غذایی پرندگان موردنظر، اغلب مطالعات موجود محدود به خارج کشور است. در مطالعه­ای که توسط و صحتی ثابت و همکاران روی تنوع غذایی و هم­پوشانی ماوا روی سه­گونه چرخ ریسک سرآبی، بزرگ و پس­سر سفید در جنگل­های هیرکانی ایران صورت گرفت، نتایج نشان داد که بیشترین رقابت بین سه­گونه روی مواد غذایی جانوری است و هم­پوشانی غذایی بین این سه­گونه در ارتباط با موادغذایی گیاهی اندک بود (24). هم‌پوشانی مأوای ‏غذایی جغد کوچک و جغد انبار در تالاب­های شمال شرقی یونان مورد محاسبه قرارگرفت (12). هم‌پوشانی مأوای‏ غذایی بین دوگونه جغد در تابستان 53%-27% و مقدار این هم‏پوشانی در مورد پستانداران مورد استفاده 97%-60% بود. همچنین، در مطالعه دیگری در جنوب بلغارستان هم‌پوشانی مأوای ‏غذایی جغدکوچک و جغد انبار موردبررسی قرارگرفت (11). در منطقه موردمطالعه سطح بالایی از هم‌پوشانی (91 درصد) محاسبه شد. در یک مطالعه دیگر، میزان هم­پوشانی ­غذایی بالایی بین جغدانبار و جغدشاخ­دار بزرگ در ایالت اورگن واقع در غرب ایالات‌متحده آمریکا بااستفاده از تجزیه‌وتحلیل ریمه ثبت شد (15). این در حالی بود که میزان هم‌پوشانی مأوای‏ غذایی جغدانبار و جغدکوچک جنوبی در هند بااستفاده از معیار پیانکا 13/0 بدست آمد (21).

بررسی منابع نشان می­دهد انجام یک تحقیق جامع در مورد اکولوژی تغذیه و شناخت رژیم‏غذایی و مبحث هم‌پوشانی نیازهای گونه­ها در جوامع زیستی جهت مدیریت بهتر گونه­ها و مناطق زیست آن­ها خصوصاً در ایران ضروری بنظر می­رسد. براین اساس، در این پژوهش به بررسی رژیم­غذایی و هم‌پوشانی مأوای ‏غذایی موجود بین جغد کوچک و دلیجه معمولی که از پرندگان شکاری بومی پناهگاه حیات­وحش شیراحمد سبزوار استان خراسان­رضوی هستند و در دو راسته و خانواده مجزا قراردارند، پرداخته می­شود.

هدف از این مطالعه، بررسی رژیم‏غذایی و هم‌پوشانی مأوای ‏غذایی موجود بین جغدکوچک و دلیجه معمولی که دو پرنده شکاری بومی در پناهگاه حیات­وحش شیراحمد سبزوار هستند بود تا مشخص گردد آیا بین رژیم‏غذایی جغد کوچک و دلیجه معمولی هم‌پوشانی وجود دارد یا خیر و میزان این هم­پوشانی چه میزان است.

مواد و روشها

منطقه مورد مطالعه: پناهگاه حیات­وحش شیراحمد در استان خراسان­رضوی و در جنوب­شرقی شهر سبزوار و در فاصله 5 کیلومتری آن واقع­گردیده است. ازنظر موقعیت جغرافیایی این منطقه در مختصات جغرافیایی º36 و ′00 تا º36 و ′11 عرض شمالی و º57 و ′43 تا º58 و ′04 طول شرقی واقع گردیده است (شکل 1). مساحت منطقه 22847 هکتار است. رودخانه کال­شور مرز شمالی این منطقه را تشکیل داده است (4).


 

شکل 1- منطقه مورد مطالعه: موقعیت ایران (A)، استان خراسان رضوی (B)، شهرستان سبزوار (C) پناهگاه حیات‏وحش شیراحمد (D).


گونه­های موردمطالعه: 1- جغد کوچک
(Athene noctua)، 22 سانتیمتر طول دارد و سرگرد، تارک صاف و پاهایش بلند است. در طول روز غالباً روی ساختمان­ها و پایه­های برق و تلگراف، در فضای بازمی‌نشیند. تارک و پس­سر، بصورت مشخصی با خال­های سفید چرکی دیده می­شود. هم‏چنین، زیرتنه بشکل آشکاری با لکه­های بزرگ تیره، بصورت راه راه طولی، مشاهده می‍شود. چشم­ها زرد و حاشیه­ی آن سفید است. زیستگاه این پرنده متغیر است و در خرابه­ها، کشت­زارهای وسیع، زمین­های بایر و سنگلاخی و شکاف درختان به سربرده و در سوراخ­های ایجادشده در زمین، دیواره­ها یا سوراخ درختان لانه می­سازد. در ایران بومی و فراوان است (7).

2-دلیجه معمولی (Falco tinnunculus) بدن این پرنده حدود 32 تا 38 سانتی­متر است و هنگامیکه بالهایش را باز می­کند حدود 60 سانتی­متر گسترده شده و بزرگتر بنظر می­آید. بال‌های نوک­‌تیز و دم باریک است و عادت درجا بال زدن‌های طولانی از ویژگی­های بارز این‌گونه است. پرواز بسیار سریع و دید قوی دارد. معمولاً پستانداران کوچک، مارمولک­ها، نرم­تنان، موش­ها، قورباغه­ها یا حشرات بزرگ را شکار می­کند. دلیجه معمولی در مناطق باز، درخت­زارها و حاشیه تالاب­ها، روی تیرهای برق و صخره­ها در نزدیکی شهرها و روستاها به­سر می­برد. در علف­زارها، سواحل، کشت­زار، فضای باز جنگل‌ها و گاهی در شهرها دیده می­شود. دلیجه معمولی ازجمله پرندگان بومی ایران است (7).

جمع­آوری داده­ها (نحوه گردآوری اطلاعات و شیوه نمونه­برداری):با بررسی مطالعات انجام‌شده در زمینه رژیم غذایی و مأوای‏غذایی پرندگان شکاری موردنظر و گونه­های مشابه و گردآوری مطالب، برنامه­ریزی جهت انجام کارمیدانی در پناهگاه حیات­وحش شیراحمد انجام­گرفت. نمونه­برداری از ریمه­ها و باقی‌مانده‌های غذایی جغد کوچک و دلیجه معمولی به روش سیستماتیک در تمام فصول سال انجام شد. ازآنجاکه ریمه­ها بیشتر در محل­های استراحت تولید می­شوند، ریمه­ها در اطراف ساختمان­های قدیمی و متروکه، پای درختان و دیوارهای گلی، شکاف صخره­ها و دکل­ها و مأواه و هرمکانی که این پرندگان می­نشینند پیدا می­شد. بعد از انجام عملیات صحرائی و یافتن محل­های دفع ریمه، نمونه­های جمع­آوری شده به آزمایشگاه جونده­شناسی دانشگاه فردوسی­مشهد منتقل و کدگذاری شدند. دراین مرحله اطلاعات مربوط به اندازه­گیری وزن، طول و قطر ثبت شد و سپس ریمه­ها با خیساندن از هم باز شده و بقایای جانوری موجود در ریمه­ها تفکیک و شناسایی شد. محتویات قابل‌شناسایی به گروه­هایی از قبیل سوسک­ها، ملخ­ها، مورچه­ها، پرندگان، جوندگان و پستانداران تقسیم گردید. بقایای جوندگان از روی فرمول دندانی، مقطع دندان‌های فک و جمجمه موردبررسی و شناسایی قرار گرفت (2، 5 و 10).

تجزیه ‌و تحلیل داده­ها:جهت بررسی رژیم­غذایی این پرندگان از مواد جانوری، براساس روش معمول بررسی ریمه‌های پرندگان شکاری یعنی محاسبه درصد حضور هر ماده غذایی در میان کل ریمه­ها (29) استفاده شد. اطلاعات مربوط به بیومس هرگونه بعنوان درصد زیست‌توده به محاسبات افزوده شد. درصد زیست‌توده با ضرب تعداد افراد یک‌گونه در متوسط زیست‌توده آن تقسیم‌بر کل زیست‌توده کل­ضرب‌در 100 بدست آمد.

معیار استانداردشده لی­واینز برای اندازه­گیری پهنای مأوا و معیار استانداردشده شانون – وینر برای محاسبه یکنواختی مورد استفاده قرارگرفت.

شاخص پیانکا، درصد هم‏پوشانی، موریزیتا، معیار ساده شده موریزیتا و هورن برای اندازه­گیری درجه هم­پوشانی مأوا مورد استفاده قرارگرفت. از شاخص تنوع شانون – وینر برای محاسبه میزان تنوع استفاده شد.

در تحقیق حاضر جهت انجام محاسبات آماری از نرم‌افزارهای آماری SPSS (27) وEcological Metodology (16) استفاده ‌شده است. برآورد شاخص­های تنوع‏زیستی، یکنواختی و انجام محاسبات مأوای اکولوژیک توسط نرم‌افزار Ecological Methodology قابل انجام است (16). با استفاده از نرم­افزار SPSS و آماره مربع­کای (آزمون کای‌اسکوئر) و آنالیز واریانس یک­طرفه، تجزیه‌وتحلیل مربوط به معنی­دار بودن استفاده از صیدهای مختلف در هر پرنده شکاری و ارتباط بین محتویات جانوری مورد استفاده بین دو گونه­ جغدکوچک و دلیجه معمولی و نیز بررسی تفاوت معنی­داری در اندازه ریمه‌های این دو گونه پرنده موردبررسی قرارگرفت.

نتایج

درمجموع تعداد 508 ریمه جغدکوچک در پناهگاه حیات‏وحش شیراحمد سبزوار در یک­سال جمع­آوری شد. محتویات جانوری این ریمه­ها، شامل 78/13% قاب­بالان (سوسک­ها)، 20/15% راست‌بالان (ملخ­ها)، 02/5% پرندگان، 13/18% پستانداران کوچک (غیرقابل‌شناسایی)، 55/18% جوندگان، 42/6% حشره­خورها، 7/0% خزندگان و 79/2% مورچه­ها بود (شکل 2 و جدول 1).

 

 

 

 

شکل 2- درصد مواد غذایی موجود در میان کل ریمه­های جغدکوچک

جدول 1- نتایج تجزیه‌وتحلیل رژیم‏غذایی جغد کوچک

محتویات غذایی

تعداد طعمه

درصد فراوانی

زیست‌توده

درصد زیست‌توده

حشرات

 

 

 

 

قاب‌بالان

165

78/13

165

47/0

راست‌بالان

182

2/15

182

51/0

مورچه­ها

20

79/2

20

06/0

پستانداران

 

 

 

 

هامسترمهاجر

10

39/1

350

99/0

جنس جرد

86

99/11

5504

52/15

جنس ول

16

23/2

1040

93/2

جنس موش

21

93/2

441

24/1

کل جوندگان

133

55/18

7335

68/20

حشره­خورها

46

42/6

575

62/1

پستانداران کوچک

130

13/18

26000

31/73

طبقه­بندی جانوری

 

 

 

 

کل پستانداران

309

09/43

33910

61/95

کل پرندگان

36

02/5

1080

05/3

کل خزندگان

5

7/0

110

31/0

کل حشرات

367

4/48

367

03/1

تعداد ریمه

508

 

 

 

زیست‌توده کل

 

 

35467

 

 

 

ترکیب جوندگان و حشره­خورها (براساس فرمول دندانی) رژیم­غذایی این پرنده شکاری شامل جنس جرد Meriones sp. (48%)، ول از جنس Microtus sp. (9%) ،Cricetulus migratorius (5%)، موش از جنس Mus sp. (12%) و حشره‌خورها Soricidae (26%) بود (شکل 3).

 

شکل 3- مقایسه تعداد طعمه جوندگان شناسایی شده از گونه­های مختلف جوندگان و حشره­خورها در دستگاه گوارش جغدکوچک

 

هم­چنین، نتایج تجزیه‌وتحلیل رژیم‏غذایی دلیجه معمولی براساس تعداد 243 ریمه جمع­آوری شده در پناهگاه حیات‏وحش شیراحمد سبزوار بصورت جدول (2) است.

 

 

جدول 2-  نتایج تجزیه‌وتحلیل رژیم‏غذایی دلیجه معمولی

محتویات غذایی

تعداد طعمه

درصد  فراوانی

زیست‌توده

درصد زیست‌توده

حشرات

 

 

 

 

قاب‌بالان

80

92/24

80

57/0

راست‌بالان

82

54/25

82

59/0

مورچه­ها

17

30/5

17

12/0

پستانداران

 

 

 

 

هامسترمهاجر

8

49/2

280

01/2

جنس جرد

31

66/9

1984

23/14

جنس ول

2

62/0

130

93/0

جنس موش

3

93/0

63

45/0

کل جوندگان

44

71/13

2457

62/17

حشره­خورها

10

12/3

125

90/0

پستانداران کوچک

51

89/15

10200

15/73

طبقه­بندی جانوری

 

 

 

 

کل پستانداران

105

71/32

12782

67/91

کل پرندگان

21

54/6

630

52/4

کل خزندگان

16

98/4

352

52/2

کل حشرات

179

76/55

179

28/1

تعداد ریمه

243

 

 

 

زیست‌توده کل

 

 

13943

 

 

 

درمجموع محتویات جانوری شامل، 92/24% قاب­بالان (سوسک­ها)، 55/25% راست‌بالان (ملخ­ها)، 54/6% پرندگان، 89/15% پستانداران کوچک (غیرقابل‌شناسایی)، 71/13% جوندگان، 12/3% حشره­خورها، 98/4% خزندگان و 30/5% مورچه­ها بود (شکل 4).

در این بررسی ترکیب جوندگان و حشره­خورها (براساس جمجمه و صفات دندانی) شامل جرد از جنس Meriones sp. (57%)، ول از جنس Microtus sp. (4%)، Cricetulus migratorius (15%)، موش از جنس Mus sp. (6%) و حشره‌خورها Soricidae (18%) برآورد شد (شکل 5).

 

 

شکل 4- درصد مواد غذایی جانوری موجود در میان کل ریمه­های دلیجه معمولی

 

شکل 5- مقایسه تعداد طعمه جوندگان و حشره­خورهای شناسایی شده در دستگاه گوارش دلیجه معمولی

 

مطالعات آماری برای پاسخ به این فرض آماری بررسی شد که آیا بین دو گونه ازنظر محتویات غذایی خورده شده اختلاف معنی­داری وجود دارد یا اختلاف معنی­داری مشاهده نمی­شود. تجزیه‌وتحلیل‌های آماری حاصل از آزمون معنی­داری نشان داد که ازنظر استفاده از طعمه­های مختلف دربین گونه جغد کوچک و دلیجه معمولی اختلاف معنی‌داری وجود دارد (10df=، 00/0p=، 18/40χ2=) و ازنظر رژیم‏غذایی بین این دو پرنده تفاوت­هایی وجود دارد.

هم­چنین، نتایج اندازه­گیری وزن، طول و قطر ریمه­های جغد کوچک و دلیجه معمولی بصورت جدول (3) است.

نتایج حاصل از تجزیه‌وتحلیل شاخص­های موردبررسی و هم‌پوشانی مأوای‏ غذاییدوگونه جغدکوچک و دلیجه معمولی بصورت جدول (4) بود.


 

جدول 3- نتایج آنالیز واریانس یک‌طرفه برای متغیرهای وزن، طول و قطر ریمه­ها در دو گونه جغد کوچک و دلیجه معمولی

متغیر

جغد کوچک

 

دلیجه معمولی

p

 

میانگین

انحراف معیار

 

میانگین

انحراف معیار

 

وزن (g)

37/1

92/0

 

91/0

45/0

021/0

طول (cm)

1/3

81/0

 

55/2

59/0

421/0

قطر (cm)

4/1

73/0

 

37/1

44/0

649/0

جدول 4-  نتایج شاخص­های موردبررسی و هم‌پوشانی مأوای‏ غذایی در دو گونه جغد کوچک و دلیجه معمولی

شاخص­ها

جغد کوچک

دلیجه معمولی

پهنای مأوای استاندارد شده لی­واینز

47/0

47/0

معیار تنوع گونه­ای شانون – وینر

80/2

81/2

معیار یکنواختی شانون – وینر

81/0

82/0

معیارهای هم‌پوشانی مأوای‏غذایی

 

 

معیار پیانکا

98/0

 

معیار درصد هم‏پوشانی

51/88

 

معیار ساده شده موریزیتا

98/0

 

معیار هورن

96/0

 

 

 

بحث و نتیجه­گیری

بررسی ریمه­های دلیجه معمولی و جغدکوچک در منطقه شیراحمد نشان داد که حشرات بیشترین محتویات جانوری مورد استفاده جغد کوچک در پناهگاه حیات‏وحش شیراحمد است و این‌گونه بیشتر از حشرات (قاب­بالان، راست‌بالان و مورچه­ها) و از پستانداران (شامل جوندگان و حشره­خورها و پستانداران کوچک) و به میزان کمتر از پرندگان و خزندگان تغذیه می­کند. جوندگان نقش مهمی در زنجیره غذایی (1) و خصوصاً پرندگان شکاری داشته و اغلب در مناطق بیابانی و نیمه­بیابانی زندگی می­کنند (6) که می­تواند بعنوان بخش قابل‌ملاحظه‌ای از رژیم غذایی دلیجه معمولی و جغد کوچک را در مقایسه با پرندگان و خزندگان تشکیل دهد. این نتایج با نتایج مربوط به مطالعات انجام‌شده روی این گونه­ها در سه کشور ایران، سوریه و مصر مطابقت داشت (20). تجزیه‌وتحلیل مجموع ریمه­های سه کشور نشان داد که طعمه موجود در ریمه­ها بیشتر مربوط به بی­مهرگان، پستانداران و پرندگان بود. پوکورا و همکاران با بررسی رژیم­غذایی جغدکوچک در رومانی به این نتیجه رسیدند که رژیم‏غذایی جغدکوچک عمدتاً توسط حشرات و کمتر توسط پستانداران و پرندگان شکل‌گرفته است (22). نتایج نشان می­دهد جغدکوچک انعطاف­پذیری زیادی در استفاده از انواع مختلف غذا در ارتباط با منابع­غذایی محلی نشان می‌دهد (20). هم‏چنین، نتایج این تحقیق مطابق مطالعات هانسام و همکاران (13) و پوکورا و همکاران (22) بود، اما با نتایج مطالعات شاو و لیو (25)، کیتوسکی و پالگا (14) مطابقت نداشت. شاو و لیو (23) رژیم ­غذایی جغدکوچک را در شمال‌غربی چین بترتیب پستانداران، سوسک­ها و خزندگان بدست آوردند و کیتوسکی و پالگا (14) رژیم غذایی جغدکوچک را در لهستان بیشتر پستانداران، حشرات و پرندگان ثبت کردند. بااین‌حال، عامل اصلی برای بقای جغد کوچک در مناطق بیابانی در سازگاری شکار از گروه­های مختلف بی‌مهرگان است. این پرنده نه‌تنها از گونه­های بزرگتر حشرات ازجمله سوسک و بندپایان (با اندازه بدن حدود 40-80 میلی­متر)، بلکه از حشرات کوچکتر مانند مورچه­ها و موریانه­ها (با اندازه بدن 8-15 میلی­متر) نیز تغذیه می­کند (20).

حشرات بیشترین محتویات جانوری مورد استفاده دلیجه معمولی در پناهگاه حیات‏وحش شیراحمد بود و این‌گونه بیشتر از حشرات (قاب­بالان، راست­بالان و مورچه­ها) و از پستانداران (شامل جوندگان و حشره­خورها و پستانداران کوچک) و به میزان کمتر از پرندگان و خزندگان تغذیه می­کند (جدول 5). بااین‌حال، دیویس (9) رژیم­غذایی دلیجه معمولی را پستانداران کوچک، حشرات و پرندگان اعلام نموده است. وی با بررسی شش فصل­بهار در بریتانیا نشان داد طعمه موجود در ریمه­ها در فصل­بهار بیشتر شامل پستانداران کوچک، حشرات و کرم­های خاکی بود. استین و همکاران (28) بااستفاده از ضبط ویدئویی، زمان تحویل طعمه توسط والدین به جوجه­ها و تجزیه‌وتحلیل ریمه­ها دریافتند، موش­های صحرایی فراوان­ترین طعمه و بدنبال آن پرندگان، مارمولک­ها و حشره­خورها بودند. حشرات و قورباغه­ها بندرت بعنوان شکار استفاده شدند.

 

 

جدول 5- نتایج تجزیه‌وتحلیل رژیم‏غذایی جغدکوچک و دلیجه معمولی

 

جغد کوچک

 

دلیجه معمولی

محتویات دستگاه گوارش

درصد فروانی

درصد زیست‌توده

 

درصد فروانی

درصد زیست‌توده

حشرات

4/48

03/1

 

76/55

28/1

پستانداران

09/43

61/95

 

71/32

67/91

پرندگان

02/5

05/3

 

54/6

52/4

خزندگان

7/0

31/0

 

98/4

56/2

 

 

وجود اختلافات در مطالعات مربوط به رژیم‏غذایی جغد کوچک و دلیجه را می­توان بخاطر تفاوت در زیستگاه­ها و اقلیم مناطق موردمطالعه درهر پژوهش دانست. مثلاً بدلیل این­که حشرات در مناطق معتدل در اروپا فراوانی کمتری دارند، بیشتر غذای دلیجه شامل جوندگان، خزندگان و پرندگانی است که در آب‌وهوای معتدل فراوان هستند (26). تغییرات آب­و­هوایی شدید مانند خشک­سالی نیز در تغییر ترکیبات غذایی در بین سال­های مختلف مناطق باعث چنین تفاوت‌هایی در نتایج مطالعات می­شود. تفاوت ترکیبات غذایی در مطالعات سوتو و همکاران مربوط به دلیجه در 2 دوره فصل زادآوری در سال 1999 و 2000 بدلیل رخ دادن خشک­سالی در سال 2000 بوده است (26). هم‏چنین این تفاوت­ها را می­توان بدلیل اختلاف در تعداد ریمه جمع­آوری شده در فصل­های سال و کفایت نمونه­گیری و حتی بعلت کیفیت مختلف تجزیه‌وتحلیل ریمه­ها دانست (20).

تجزیه‌وتحلیل‌های آماری حاصل از آزمون معنی­داری نشان داد که ازنظر استفاده از طعمه­های مختلف در بین گونه جغد کوچک و دلیجه معمولی اختلاف معنی­داری وجود دارد (10df=، 00/0p=، 18/40χ2=). دلیل این اختلاف این است که جغد کوچک و دلیجه معمولی بعنوان شکارچیان تخصصی محسوب نشده بلکه بعنوان شکارچیان فرصت‌طلب قلمداد می‌شوند. به این معنی که ویژگی­های خاص ترکیب رژیم‏غذایی شکارچیان فرصت­طلب در درجه اول با در دسترس بودن گونه­های صید در ارتباط است (20).

هم­چنین، تفاوت در وزن و طول ریمه­های دوگونه را می­توان بدلیل وجود اسید معده بیشتر در اعضای راسته شاهین‌سانان نسبت به جغدسانان دانست. دلیجه معمولی بعلت داشتن اسید معده بیشتر، نسبت به جغدها طعمه‌هایش را بیشتر هضم می‌کند (3) و به‌این‌ترتیب، ریمه­ها ازنظر وزن سبک­تر و ازنظر طول متفاوت با ریمه­های جغد کوچک است.

هم‌پوشانی مأوای ‏غذایی بین جغدکوچک و دلیجه معمولی در سطح تقریباً بالایی برآورد شد. این امر نشان می­دهد که بین دوگونه الگوی مشابهی برای استفاده از منابع غذایی وجود داشته است و از درجه­ بالای هم‌پوشانی برخوردارند، درصورتی‌که گونه­های با الگوی مصرف متفاوت هم‌پوشانی کمی دارند. نتایج نشان می­دهد هم­پوشانی مأوای­غذایی این دو پرنده سطح بالایی بود اما کامل نبود.

جغدکوچک و دلیجه معمولی بعنوان شکارچیان فرصت‌طلب محسوب می­شوند. به­این معنی که ویژگی‌های خاص ترکیب رژیم‏غذایی این پرندگان در درجه اول با در دسترس بودن گونه­های صید در ارتباط است. وجود اختلافات در مطالعات مربوط به رژیم‏غذایی جغد کوچک و دلیجه معمولی با سایر مطالعات را می­توان بعلت تفاوت در زیستگاه­ها و اقلیم مناطق موردمطالعه در هر پژوهش دانست. هم‏چنین تغییرات آب‌وهوای شدید مانند خشک­سالی و تفاوت در تعداد ریمه­های جمع‌آوری شده در فصول مختلف سال و حتی کیفیت مختلف تجزیه‌وتحلیل ریمه­ها باعث این­گونه تفاوت­ها می­شود.

1- آذرپیرا، م.، مجدزاده، س.، و درویش، ج.، 1391. مطالعه فونستیکی جوندگان (Mammalia: Rodentia) منطقه شکارممنوع انجرک در استان کرمان، مجله پژوهشهای جانوری (مجله زیست‌شناسی ایران) 25، شماره 2، صفحات 240-251.
2- اعتماد، ا.، 1357. پستانداران ایران، جوندگان و کلید تشخیص آن­ها، تهران، جلد اول، انجمن ملی حفاظت منابع طبیعی و محیط انسانی، 283صفحه.
3- خالقی­زاده، ا.، و جاویدکار، م.، 1389. تعیین جمعیت و رژیم­غذایی دلیجه کوچک در استان­های تهران و گلستان، مجله آفات و بیماری­های گیاهی 78، شماره 1، صفحات 43-60.
4- خانی، ع.، 1389. سیمای طبیعی سبزوار، انتشارت پیام موفقیت، صفحات 30-35.
5- ضیایی، ه.، 1388. راهنمای صحرایی پستانداران ایران، تهران، کانون آشنایی با حیات‏وحش، 424 صفحه.
6- عامری، م.، و درویش، م.، 1387. بررسی تاکسونومیک شش­گونه از جردهایMuridae, Rodentia) Meriones ایران، مجله پژوهشهای جانوری (مجله زیست‌شناسی ایران) 21، شماره 4، صفحات 630-643.
7- منصوری، ج.، 1387. راهنمای پرندگان ایران، انتشارات فرزانه، 513 صفحه.
 
8- Darvish, J., 1991. A preliminary survey of Rodents in North Khorasan using pellets of Birds of prey. Journal of Applied Entomology and Phytopathology, 59 (1/2), PP: 33-43.
9- Davis, T. A. W., 1975. Food of the Kestrel in winter and early spring. Bird Study, 22 (2), PP: 85-91.
10- Ellerman, J. R., 1941. The families and genera of living rodents. British museum, London, 690 p.
11- Georgiev, G. G., 2005. Food niche of Athene noctua (Scopoli, 1769) and Tyto alba (Scopoli, 1769) co-existing in one region of the upper Tracian (South Bulgaria), Animalia, 41, PP: 115-122.
12- Goutner, V., and Alivizatos, H., 2003. Diet of the Barn Owl) Tyto alba (and Little owl (Athenenoctua (in wetlands of Northeastern Greece. Belgian Journal of Zoology, 133 (1), PP: 15-22.
13- Hounsome, T., O'Mahony, D., and Delahay, R., 2004. The diet of Little owls Athene noctua in Gloucestershire, England. Bird Study, 51 (3), PP: 282-284.
14- Kitowski, I., and Pawlega, K., 2010. Food composition of the Little owl Athene noctua in farmland areas of South east Poland. Belgian Journal of Zoology, 140 (2), PP: 203-211.
15- Kopij, G., 2012. Food niche overlap in co-existing Barn owl Tyto alba (scopoli 1769) and Great horned owl Bubo virginianus (Gmelin 1788) in intensively used farmland. Polish Journal of Ecology, 61 (1), PP: 179-181.
16- Krebs, C., 1989. Ecological methodology. Harper Collins, New York, 653p.
17- Majdzadeh, M., 2000. A survey on pellets of birds of prey as a method for identification  of  Rodents in Torbat Jam area,  Khorasan, In: Mohammadi A., (ed),  Seminar on Paleontology and Diversity, Dayereh Sabz Publishing Co., Tehran, PP: 331-342.
18- Marrero, P., Oliveira, P., and Nogales, M., 2004. Diet of the endemic Madeira Laurel Pigeon Columba trocaz in agricultural and forest areas: implications for conservation. Bird Conservation International, 14, PP: 165-172.
19- Marti, C. D., Echard, M. B., and Acksic, F. M. J., 2007. Food habits in D. M., Bird and K. L., Bildstein. Raptor research and management techniques, Hancock House Publishers, Blaine, U.S.A, PP: 129–149.
20- Obuch, J., and Kristin, A. K., 2004. Prey composition of the Little owl Athene noctua in an arid zone (Egypt, Syria, Iran). Folia Zoologica, 53, PP: 65–79.
21- Patki, V., Zade, V., Talmale, S. h., and Jayant, W., 2014. Diet composition of the Barn owl Tyto alba (Aves: Tytonidae) and Spotted owl Athene brama (Aves: Strigidae) coexisting in an urban environment. Ijpaes, 4 (2), PP: 188-192.
22- Pocora, V., Popovici, M., Manci, C. O., and Iorgu, I. Ș., 2012. Feeding of the little owl during nesting season in the Danube delta (Romania). Biologie Animală, 8, PP: 107-114.
23- Schoener, T. W., 1971. Theory of feeding strategies. Annual Review of Ecology and Systematics, 2, PP: 369-404.
24- Sehatisabet, M. E., Kiabi, B., Pazuki, A., Alipanah, H., Khaleghizadeh, A., Barari, H., Basiri, R., and Aghabeigi, F., 2008. Food diversity and niche-overlap of sympatric tits (Great tit, Parus major, blue tit, Cyanistes caeruleus and Coal tit, Periparus ater in the Hyrcanian plain forest. Zoology in the Middle East, 44, PP: 17–30.
25- Shao, M., and Liu, N., 2008. The Diet of the Little owl (Athene noctua) in the desert habitats of northwestern China. Journal of Raptor Research, 42 (1), PP: 61-64.
26- Souttou, K., Baziz, B., Doumandji, S., Denys, C., and Brahimi, R., 2006. Analysis of pellets from a suburban Common kestrel Falco tinnunculus nest in El Harrach, Algiers, Algeria. Ostrich, 77 (3&4), PP: 175–178.
27- Statistical Package for Social Science (SPSS). 2015. Tools for data access and preparation, analytical reporting and predictive modeling. Stanford University.
28- Steen, R., Lqw, L. M., Sonerud, G. A., Selas, V., and Slagsvold, T., 2011. Prey delivery rates as estimates of prey consumption by Eurasian kestrel nestlings. Netherlands Ornithologists union, 99 (1), PP: 1-8.
29- Village, A., 1990. The Kestrel. T & D Poyser, London, 352 p.
دوره 31، شماره 2
شهریور 1397
صفحه 222-233
  • تاریخ دریافت: 22 بهمن 1395
  • تاریخ بازنگری: 19 فروردین 1396
  • تاریخ پذیرش: 17 تیر 1396