مجله پژوهشهای جانوری (مجله زیست شناسی ایران)(علمی)
مطالعه ویژگیهای مورفولوژیکی زیرگونههای گوسفندوحشی در منطقه حفاظت شده هفتادقله در فلات مرکزی ایران
نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
دانشگاه اراک
چکیده
جنس Ovis از نظر تکامل و سیستماتیک یکی از پیچیدهترین جنسهای پستانداران است. فلات مرکزی ایران با دارا بودن رشته کوههای مرتفع و گسترده زیستگاه مطلوب گوسفند وحشی میباشد، بنابراین جمعیتهای قابل توجهی از گونه گوسفند وحشی در این منطقه مشاهده میگردد. منطقه حفاظت شده هفتادقله در مرکز این فلات قرار دارد. این مطالعه با استفاده از ویژگیهای مورفولوژی شاخ، رنگ و الگوی پوشش بدن گوسفند وحشی که توسط تصاویر ثبت شده از دوربین تلهای، لاشه شکار شده و همچنین مشاهده مستقیم گوسفند وحشی در منطقه هفتادقله انجام شد و اطلاعات بدست آمده از سرشماری این گونه در دو دره چکاب و سیبک منطقه هفتادقله با نرم افزار SPSS16 تجزیه و تحلیل گردید. نتایج نشان میدهد در منطقه هفتادقله سه زیر گونه از گوسفند وحشی وجود دارد. دو زیر گونه ارمنی (Ovis ammon gmelini) و اصفهان (Ovis orientalis isphahanica) و یک زیر گونه یا هیبرید پیشنهادی جدید بنام گوسفند وحشی اراک (Ovis orientalis arakica) در منطقه مشاهده گردید. پراکندگی گوسفند وحشی اصفهان و گوسفند وحشی ارمنی تا منطقه هفتادقله گسترش یافته است. بیشترین جمعیت گوسفند وحشی به ترتیب مربوط به زیر گونه‌های اصفهان، اراک و ارمنی میباشد.. مطالعه آینده باید بر روی مورفومتریک تطبیقی و بررسی ژنتیکی به‌منظور مشخصشدن وضعیت زیرگونه پیشنهادی جدید در منطقه هفتادقله متمرکز شود
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
Study of morphological characteristics of Wild Sheep sub-species in Haftad Gholleh Protected Area in Central Iranian Plateau
چکیده [English]
According to evolutionary and systematic view, Ovis is one of the most complicated species in mammals. The Iran’s central plateau with high and widespread mountains is an ideal natural habitat for wild sheep. The Haftad Gholleh Protected Area is located in the center of this plateau. Consequently, a large population of these wild sheep species can be found in this area. The present study was carried out with respect to morphological features of wild sheep including horn, color and patterns that was obtained using camera trapping records, quarry as well as direct observation of wild sheep in Haftad Golleh area. The collected data was analyzed using SPSS16 software. The research results indicate that there are three sub-species of wild sheep in Haftad Gholleh Protected Area. Two previous described species namely Armenian (Ovis ammon gmelini) and Isfahan (Ovis orientalis isphahanica) species and one new proposed sub-species or hybrid named as Arak wild sheep (Ovis orientalis arakica). The distribution of Isfahan and Armenian species has extended to Haftad Gholleh Protected Area. The highest number of population in wild sheeps belonged to Isfahan, Arak and Armenian species, respectively. Future study should be focused on parallel morphometric and genetic survey to clarify the status of the proposed sub species in Haftad Gholleh Protected Area
کلیدواژه‌ها [English]
- Ovis orientalis arakica
- Morphological characteristics
- Camera traps
- Haftad Gholleh Protected Area of Arak
مطالعه ویژگیهای مورفولوژیکی زیرگونههای گوسفندوحشی در منطقه حفاظت شده هفتادقله در فلات مرکزی ایران
امیر انصاری
اراک، دانشگاه اراک، دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی، گروه محیط زیست
تاریخ دریافت: 25/12/95 تاریخ پذیرش: 22/8/96
چکیده
جنس Ovis ازنظر تکامل و سیستماتیک یکی از پیچیدهترین جنسهای پستانداران است. فلات مرکزی ایران با دارا بودن رشته‌کوه‌های مرتفع و گسترده زیستگاه مطلوب گوسفند وحشی میباشد، بنابراین جمعیتهای قابل‌توجهی از گونه گوسفند وحشی دراین منطقه مشاهده میگردد. منطقه حفاظت‌شده هفتادقله در مرکز این فلات قراردارد. این مطالعه بااستفاده از ویژگیهای مورفولوژی شاخ، رنگ و الگوی پوشش بدن گوسفند وحشی که توسط تصاویر ثبتشده از دوربین تلهای، لاشه شکار شده و همچنین مشاهده مستقیم گوسفند وحشی در منطقه هفتادقله انجام شد و اطلاعات بدست آمده از سرشماری این‌گونه در دودره چکاب و سیبک منطقه هفتادقله با نرم‌افزارSPSS16 تجزیه‌وتحلیل گردید. نتایج نشان میدهد در منطقه هفتادقله سه زیرگونه از گوسفند وحشی وجود دارد. دو زیرگونه ارمنی (Ovis ammon gmelini) و اصفهان (Ovis orientalis isphahanica) و یک زیرگونه یا هیبرید پیشنهادی جدید بنام گوسفند وحشی اراک (Ovis orientalis arakica) در منطقه مشاهده گردید. پراکندگی گوسفند وحشی اصفهان و گوسفند وحشی ارمنی تا منطقه هفتادقله گسترش‌یافته است. بیشترین جمعیت گوسفند وحشی به ترتیب مربوط به زیرگونههای اصفهان، اراک و ارمنی میباشد.. مطالعه آینده باید برروی مورفومتریک تطبیقی و بررسی ژنتیکی بمنظور مشخصشدن وضعیت زیرگونه پیشنهادی جدید در منطقه هفتاد قله متمرکز شود.
واژههای کلیدی: گوسفند وحشی اراک، ویژگیهای مورفولوژیکی، دوربین تلهای و منطقه هفتاد قله
نویسنده مسئول، تلفن: ۰۹۱۸۸۶۲۳۹۵۵ ، پست الکترونیکی: a-ansari@araku.ac.ir
مقدمه
از نظر تکامل و سیستماتیک جنس Ovis از پیچیدهترین جنسهای پستانداران می باشد. در طول دو قرن گذشته بر اساس معیارهای ریختشناسی و توزیع جغرافیایی، طبقهبندی و تجدید نظرهای زیادی برای این جنس ارائه‌شده است (12). نادلر و هوفمن در سال 1963 پیشنهاد کرد که همه جمعیتهای گوسفندان وحشی از یک‌گونه هستند، اما تاکنون هفتگونه شناخته شده است (15). آنها در صفاتی مانند اندازه بدن، مورفولوژی شاخ، رنگ، الگوی پوشش بدن، تعداد کروموزوم و توزیع جغرافیایی باهم تفاوت دارند (شکل 1)، (7 و 9).
براساس آخرین ردهبندی در کتاب پستانداران دنیا در سال 2005 تمام قوچ و میشهای ایران تحت یک‌گونه بنام (Ovis aris) میباشد (19). همچنین لودوینگ در سال 1998 هیچ‌گونه تفاوتی بین قوچ و میشهای اوریال و ارمنی و همچنین هیبریدهای قوچالبرز و قوچکرمان قائل نشدهاست (14). ولی برخی از محققان قوچهایی را که 58 کروموزوم دارند اوریال (Ovis orientalis) و قوچهایی از قبیل قوچ ارمنی را که 54 کروموزوم دارند موفلون
(Ovis gmelini) می‌نامند برخی دیگر نیز قوچ و میشهای ایران را تحت یک‌گونه بنام (Ovis ammon) میشناسند. از نظر اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی گونه گوسفند وحشی در رده آسیب‌پذیر گنجانده شدهاست (13). تاکنون 7 قوچ وحشی شامل قوچ اوریال، قوچ ارمنی، قوچ اصفهان، قوچ لارستان، قوچالبرز مرکزی و قوچکرمان در ایران شناساییشدهاست (5) (شکل 2). ولیکن علاوه براین قوچها در برخی از مناطق کشور مانند منطقه اراک، حاشیه کویر مرکزی و کویر لوت، خوزستان، شیراز، کرمان و جنوبشرقی ایران قوچهایی زندگی میکنند که بعلت کمبود اطلاعات هنوز توصیف نشدهاند (5).
شکل 1- نقشه توزیع جغرافیایی هفت گونه گوسفند وحشی براساس طبقهبندی نادلر و همکاران در سال 1971 را نشان میدهد.
شکل 2- شکل ظاهری و تعداد کروموزوم در قوچهای ایرانی بر اساس مطالعات والدز و همکاران در سال 1978.
استان مرکزی بدلیل قرارگرفتن در مرکز کشور و زاویه برخورد دو رشته‌کوه البرز و زاگرس و پیشکوههای مرکزی کشور و دارا بودن کوههای مرتفع و گسترده شرایط زیستگاهی مطلوب برای گوسفند وحشی ایجاد نموده است. مهمترین مناطق چهارگانه محیط‌زیست در استان مرکزی شامل مناطق هفتادقله اراک، پلنگ دره قم، الوند خمین، موته اصفهان، راسوند شازند و جاسب دلیجان می‌باشند. بدلیل وجود زیستگاه مطلوب، جمعیتهای قابل‌توجهی از گوسفند وحشی در این مناطق بویژه در منطقه حفاظت‌شده هفتادقله مشاهده میگردد (2 و 3). بدلیل ناشناخته بودن ویژگیهای مورفولوژیکی زیرگونههای گوسفند وحشی بویژه قوچهای منطقه هفتادقله اراک واقع در فلات مرکزی ایران انجام این مطالعه ضروری میباشد.
مواد و روشها
منطقه موردمطالعه: منطقه حفاظت‌شده هفتادقله با مساحتی برابر با 97407 هکتار در 25 کیلومتری شمالشرقی اراک و بین شهرستانهای اراک، محلات و خمین در استان مرکزی بین عرضهای جغرافیایی ً55 33َ و ً19 34َ شمالی و طولهای جغرافیایی 57ً 49َ و ً22 50َ شرقی واقع‌شده است. در (شکل 3) موقعیت این منطقه در استان مرکزی ارائه‌شده است. این منطقه از سال 1349 بعنوان منطقه شکارممنوع اعلام‌شده و در سال 1352 بعنوان منطقه حفاظت‌شده ارتقاء یافت. براساس سنگ‌نوشته‌ها و کتیبههای متعددی که در این منطقه وجود دارد، قدمت این منطقه بعنوان شکارگاه پلنگ، قوچ و بز وحشی به بیش از چهارصد سال میرسد. منطقه حفاظت‌شده هفتادقله از پیکرهای کوهستانی که در گسترهای از تپه‌ماهورها و دشتها قرارگرفته، تشکیل‌شده است. دراین منطقه دو محدوده امن شمالی و جنوبی مشاهده میشوند که منطقه امن شمالی با وسعتی برابر با 11765 هکتار، سطحی برابر با 1/12 درصد و منطقه امن جنوبی با وسعتی برابر با 6696 هکتار، 9/6 درصد از سطح منطقه را بخود اختصاص میدهند. در منطقه هفتادقله 205 گونه گیاهی که بیشترین تنوع گیاهی مربوط به تیرههای کاسنی، نعناع، شببو، گندمیان، چتریان، میخک،گاوزبان و... است و 71 گونه پرنده از 26 خانواده که اغلب دانه‌خوار، حشره‌خوار و شکاری مشاهده میگردد (1). مهمترین پستانداران منطقه شامل پلنگ، گرگ، روباه، شغال، کفتار، گربه وحشی، بز وحشی و بز، قوچ و میش، گراز و آهو میباشد. در تابستان 1392برای اولین بار در طول تاریخ حیات این منطقه بااستفاده از دوربین تلهای تصویر پلنگ ایرانی ثبت گردید. بز وحشی (پازن) بعنوان سلطان صخرهها و نماد تنوع زیستی استان مرکزی انتخاب‌شده است (1).
شکل3- موقعیت آبشخورها، نقاط نصب دوربینها و پراکنش گوسفند وحشی در منطقه هفتادقله
روش تحقیق: این مطالعه از سال 1389 تا سال 1395 انجام شد. بمنظور شناسایی ویژگیهای مورفولوژیکی زیرگونههای گوسفند وحشی از تصاویر دوربین تلهای، تصاویر قوچهای وحشی شکارشده توسط شکارچیان لاشه قوچهای تلفشده ناشی از بیماری طاعون نشخوارکنندگان (ppr) در سال 1394 و مشاهده مستقیم قوچها در بازدیدهای میدانی از منطقههفتادقله استفاده گردید. قبل از نصب دوربینهای تلهای ابتدا بازدید میدانی در زمانهای مختلف از منطقه انجامشد درنهایت بهترین مکان آبشخورها و مناسبترین زمان فصل تابستان برای ثبت تصاویر قوچها در منطقه هفتادقله انتخاب گردید. از مجموع 20 آبشخور واقع در درههای سیبک و چکاب منطقه هفتاد قله، 7 آبشخور در دره سیبک و 5 آبشخور در دره چکاب انتخاب گردید. در (شکل 3) موقعیت آبشخورها، نقاط نصب دوربینها و پراکنش گوسفند وحشی در منطقه هفتادقله با استفاده از نرم‌افزارArc gis9.3 و تصویر ماهوارهای لندست سال 2016 ارائه‌شده است. با نصب دوربین تلهای در فصل تابستان در کنار آبشخورهای دره سیبک و چکاب منطقه هفتادقله تعداد زیادی تصویر از قوچهای وحشی ثبتگردید و ویژگیهای مورفولوژیکی آنها بویژه شکل شاخها و بدن قوچها را با ویژگیهای مورفولوژی بدن و شاخهای قوچهای وحشی ایران موجود در منابع مختلف بویژه کتاب راهنمایی صحرایی پستانداران ایران و مطالعه والدز و همکاران (1978) تطبیق داده‌شده (5 و 18). براین اساس زیرگونههای گوسفند وحشی موجود در منطقه هفتادقله شناسایی گردید. درنهایت نیز اطلاعات سرشماری زیرگونههای گوسفند وحشی با استفاده نرم‌افزارSPSS16 مورد تجزیه‌وتحلیل آماری قرارگرفت (20).
نتایج
در طول مطالعه تقریباً 500 تصویر در 12 دوربین تلهای، 40 تصویر لاشه شکار، 10 تصویر لاشه تلفشده ناشی از بیماری طاعون نشخوارکنندگان و100 تصویر ثبتشده از گوسفند وحشی در بازدید میدانی در منطقه هفتادقله ثبتگردید. برای این تحقیق درمجموع حدود 330 راس قوچ وحشی بالای 5 سال در تصاویر و بازدید میدانی موردبررسی قرارگرفت. با تطبیق ویژگیهای مرفولوژیکی شامل شکل شاخها، شکل ظاهری و رنگ بدن قوچها با مشخصات قوچهای ایران بویژه قوچهای اصفهان و ارمنی مشخصگردید هردو قوچ اصفهان و ارمنی در منطقه هفتادقله وجود دارند ولیکن تعدادی قوچ نیز در منطقه مشاهده گردید که هم‌شکل شاخ و هم‌شکل ظاهری بدن بصورت ویژگیهای مشترک بین قوچ اصفهان و ارمنی است ولیکن بطورکلی مشابه هیچکدام از قوچهای دیگر ایران نیستند. براین اساس معلوم میگردد این قوچ خاص منطقه اراک است و پیشنهاد میگردد این قوچ بعنوان یک هیبرید یا زیرگونه جدید گوسفند وحشی در اراک و ایران معرفی گردد. و آنرا گوسفند وحشی اراک بانام علمی (Ovis orientalis arakica) نامگذاری شود. مشخصات مشترک در قوچ اراک (Ovis orientalis arakica) بهاین صورت است که شاخ از قسمت جلوی سر مانند قوچ ارمنی فاقد زوایای تند است بطوری که مقطع عرضی آن گاهی کمی بیضی‌شکل بنظر میرسد و بسمت عقب جهت دارد ولیکن شاخ از قسمت عقب سر شبیه قوچ اصفهان است و انتهای شاخ بسمت گردن متمایل شده است. رنگ چشمها روشنتر از قوچهای ارمنی و اصفهان است. جثه قوچ اراکی بزرگتر و ارتفاع و طول بدن نیز بلندتر از قوچ ارمنی و اصفهان میباشد. اندازه طول شاخ تا 88 سانتیمتر میرسد. رنگ بدن قوچ اراک از قوچهای ارمنی و اصفهان روشنتر و متمایل به زردنخودی میباشد و دست، پا، شکم و پوزه سفید است. لکه سفید زینی شکل در ناحیه کمر دیده میشود. در زمستان موهای سینه سیاه‌رنگ و سیاهی تا روی زانویدستها و زیربغل حیوان کشیده شده است و مانند قوچ ارمنی زیرگردن فاقد موی سیاه است. شاخ در مادههای زیرگونه اراکی بلندتر از مادههای ارمنی و اصفهان است (شکل های 4 و 5).
شکل 4- فرم شاخ قوچ اراک (Ovis orientalis arakica)
شکلهای 6 ، 7 ، 8 و 9 بترتیب تصاویر ثبتشده توسط دوربین تلهای، لاشههای شکار، ثبتشده در بازدید میدانی
شکل5- تصویر زیرگونه یا هیبرید جدید پیشنهادی قوچ اراک (Ovis orientalis arakica) در دره سیبک منطقه هفتادقله
و لاشههای تلفشده ناشی از بیماری طاعون نشخوارکنندگان کوچک (PPR) زیرگونههای گوسفند وحشی در منطقه هفتادقله را نشان میدهد.
شکل 6- تصاویر زیرگونههای قوچ وحشی ثبتشده توسط دوربین تلهای در منطقه هفتادقله
شکل7- تصاویر زیرگونههای قوچ وحشی شکار شده توسط شکارچیان در منطقه هفتاد قله
شکل8- تصاویر زیرگونههای قوچ وحشی ثبتشده در بازدید از منطقه هفتادقله
نتایج آماری اطلاعات شمارششده از تعداد جمعیت سه
قوچ اصفهان، اراک و ارمنی منطقه هفتادقله در جدول 1 ارائه شده است.
شکل 9- تصاویر لاشههای گوسفند وحشی تلفشده ناشی از بیماری طاعون در منطقه هفتاد قله
بیشترین فراوانی قوچها در منطقه هفتادقله بترتیب مربوط به قوچاصفهان در دره سیبک، قوچاراک در سیبک و قوچارمنی در سیبک میباشد. یعنی فراوانی هر سه قوچ در دره سیبک بیشتر است و قوچاصفهان از همه فراوانتر و قوچارمنی کمترین فراوانی را دارد. بنابراین دره سیبک نسبت به دره چکاب برای قوچ و میش مطلوبتر میباشد.
جدول 1- میزان شاخصهای آماری تعداد زیرگونههای گوسفند وحشی ثبتشده در منطقه هفتادقله
|
متغیر شاخص آماری |
قوچ وحشی اصفهان (Ovis orientalis isphahanica) |
قوچ وحشی اراک (Ovis orientalis arakica) |
قوچ وحشی ارمنی (Ovis orientalis gmelini) |
||||
|
چکاب |
سیبک |
چکاب |
سیبک |
چکاب |
سیبک |
||
|
میانگین |
3 |
14/5 |
14/2 |
71/2 |
87/0 |
5/1 |
|
|
انحراف معیار |
24/1 |
86/0 |
1 |
91/0 |
69/0 |
75/0 |
|
|
واریانس |
53/1 |
74/0 |
2/1 |
83/0 |
48/0 |
57/0 |
|
|
فراوانی تجمعی |
42 |
72 |
30 |
38 |
11 |
21 |
|
|
درصد |
17 |
35 |
14 |
18 |
6 |
10 |
|
|
آزمون کلموگروف- اسمیرنوف |
081/0 |
004/0 |
004/0 |
09/0 |
009/0 |
023/0 |
|
|
آزمون کروسکال والیس |
متوسط رتبه |
39/8 |
61/20 |
79/12 |
21/16 |
11/11 |
89/17 |
|
Chi-Square |
17/16 |
37/1 |
48/5 |
||||
|
Asymp. Sig. |
000/0 |
242/0 |
019/0 |
||||
بر اساس اطلاعات جدول 1 و مقادیر آزمون کلموگروف- اسمیرنوف، توزیع تعداد سه قوچ اصفهان، اراک و ارمنی در درههای چکاب و سیبک نرمال نمیباشد (0.05P<). مقدار آزمون کروسکال والیس نشان میدهد، بین تعداد قوچهای اراک و ارمنی در دو دره چکاب و سیبک اختلافی وجود ندارد، ولیکن برای تعداد قوچهای اصفهان بین دودره چکاب و سیبک اختلاف معنی‌داری وجود دارد (0.05P>).
در (شکل 10) تغییرات مورفولوژیکی فرم غیرعادی شاخ قوچهای منطقه هفتادقله نشان داده‌شده است. همانطور که در تصویر مشاهده میشود. در این شرایط انتهای نوک شاخها به گردن نزدیک میشوند، و مزاحمتهای زیادی برای حیوان ایجاد میکند، که برای بقاء حیوان از اهمیت بالای برخوردار است.
شکل 10- نمونه شاخ فرورفته به گردن قوچ وحشی در حاشیه منطقه هفتادقله
وجود تنوع زیاد شکل و فرم شاخهای قوچوحشی در منطقه هفتادقله باعث گیرکردن شاخها در مواقع نزاع بین قوچها میشود، این اتفاق در طول مطالعه دو بار در منطقه هفتادقله مشاهده گردید (شکل 11).
بحث و نتیجه‌گیری
این مطالعه نشان میدهد بعضی از آبشخورها بدلیل قرارگرفتن در نزدیکی زیستگاههای مطلوب برای قوچ و میش‌ها مطلوبیت بیشتری نسبت به سایر آبشخور دارند زیرا که جمعیت بیشتری از گوسفندان وحشی در آن نقاط مشاهده گردید (2).
شکل 11- نمونه شاخهای گیرکرده در قوچهای وحشی منطقه هفتادقله
در این تحقیق یک زیرگونه جدید بنام قوچ اراک
( Ovis orientalis arakica) شناسایی و پیشنهاد گردید، و ثبت نهایی این زیرگونه نیاز به انجام مطالعات دقیقتر علمی ازنظر ژنتیکی نیز میباشد. همچنین مشخص گردید که پراکندگی زیرگونه قوچ ارمنی از شمالغرب کشور تا منطقه هفتادقله اراک و همچنین پراکندگی قوچ اصفهان از مناطق جنوبغربی و جنوبشرقی اصفهان و قسمتی از استان چهارمحال بختیاری تا منطقه هفتادقله اراک گسترش‌یافته است. بنابراین نتایج این مطالعه منطبق با مطالعات انجامشده در رابطه با گوسفند وحشی ایران که توسط نادلر و همکاران در سالهای 1971 و 1973، فدوسنک و بلنک در سال 2005، رضایی و همکاران در سال 2010، والدز و همکاران در سال 1978، اسلامی و همکاران در سال 1979 و ضیایی در سال 1387 میباشد (5، 8، 9، 10، 15، 16، 17 و 18). تلاقی گوسفندان وحشی در منطقه هفتادقله باعث تغییرات مورفولوژیکی خاصی بویژه در فرم شاخ قوچهای منطقه شده است. بطورئیکه قوس شاخها کوچکتر میشود و در قوچهای کهنسال نوک شاخها به گردن حیوان میرسد و با رشد بیشتر شاخ به داخل گردن حیوان فرو میرود و باعث مرگ حیوان میگردد. وجود تنوع در شکل شاخهای قوچوحشی در هفتادقله باعث میشود در مواقع جفت‌گیری و نزاع بین قوچها، در هنگام ضربه شدید از ناحیه شاخ، شاخهای با قوس کمتر در شاخهای با قوس بیشتر از قسمت جلو در همگیرمیکنند و هر دوشاخ از قسمت گرهها در هم قفل میشوند و امکان جدا شدن شاخها وجود ندارد و در اغلب موارد مهرهگردن قوچی که شاخ با قوس بیشتر دارد میشکند. این اتفاق باعث میشود هر دو حیوان برای مدتها در همین حالت بمانند درنهایت هر دو تلف میشوند. و لاشه آنها غذای گوشتخواران منطقه میگردد و فقط اسکلت و شاخ آنها باقی میماند. و وجود آثار تخریب پوشش گیاهی و خاک تا شعاع 5 متری اسکلتها نشان از تلاش آنها جهت رهایی از این وضعیت میباشد. احتمالاً این اتفاقها ناشی از تغییر نسبتها و درنتیجه اختلال ژنتیکی بین زیرگونههای گوسفند وحشی (اصفهان، ارمنی و اراک) در منطقه هفتادقله میباشد. در آینده وضعیت گوسفندان وحشی با تهدید جدی روبرو میباشد. بنظر میرسد کم بودن تعداد قوچ ارمنی در منطقه هفتادقله بدلیل قطع ارتباط کریدورها از قسمت شمالغرب کشور میباشد. که این اتفاق باعث کاهش مهاجرت قوچارمنی به منطقه هفتادقله شده است. اما هنوز ارتباطات زیستگاهی بین منطقه اصفهان و هفتادقله وجود دارد و این موضوع باعث زیاد بودن قوچ اصفهان در منطقه هفتادقله است. و با قطع ارتباط کریدورها در آینده قوچ اراک که حاصل تلاقی ژنتیکی گوسفندان وحشیارمنی و اصفهان است. باتوجه به غالب شدن قوچ اصفهان در منطقه پیشبینی میگردد، ابتدا بتدریج شکل ظاهری قوچاراک به قوچاصفهان شباهت بیشتری پیدا کنند و از شکل ظاهری قوچ ارمنی فاصله بگیرند. سپس با کاهش جمعیت گوسفند وحشی اصفهان و ارمنی در منطقه هفتادقله، قوچ اراک از بین خواهد رفت. بنابراین شناسایی و حفظ کریدورهای قوچ اصفهان و قوچارمنی ضروری میباشد. از آنجائیکه منطقه هفتادقله در محل تلاقی رشته‌کوه البرز، زاگرس، پیشکوههای مرکزی و در مرکز کشور قراردارد. و وجود قوچارمنی در شمالغرب، قوچاصفهان در جنوب، قوچالبرز در شمال، قوچ کویر در شرق و قوچاراک در منطقه هفتادقله و همچنین وجود کریدورهای ارتباطی بین آنها و تلاقی قوچهای مختلف در منطقه هفتادقله در فصول مختلف باعث ایجاد تنوع زیادی در ویژگیهای مرفولوژیکی بویژه در شکل ظاهری بدن و شاخ بین زیرگونههای گوسفند وحشی در مرکز کشور شده است. که نتیجه این تلاقی بنظر میرسد وجود یک زیرگونه جدید بنام قوچاراک است. بنابراین می‌توان منطقه هفتادقله را بعنوان لکه داغ (Hotspot)، پناهگاه کانون تنوع، واحد مدیریت و واحد مهم تکاملی جهت حفظ میراث ژنتیکی قوچهای وحشی فلات مرکزی ایران نامید (11). علاوه بر این گوسفند وحشی با فراوانی (6/22%) در بین طعمههای خورده شده توسط پلنگ میباشد (4). همچنین عمده‌ترین عوامل تهدید زیستگاههای حیات‌وحش عبارتند از افزایش جمعیت، چرای بیش‌ازحد دام، شکار بیرویه، تخریب مراتع و قطع جنگل و تبدیل آنها به اراضی کشاورزی، جاده‌سازی، فراهم نبودن زمینه‌های اشتغال برای جوانان و گرایش آنان به کشاورزی سنتی در اراضی نامناسب، جمع‌آوری گیاهان دارویی و خوراکی، شکار غیرمجاز و عدم مدیریت جامع در بهره‌برداری از منابع طبیعی، احداث جاده و وجود معادن که بر زیستگاه‌ها و حیات‌وحش تأثیر منفی دارد. کمبود نیرو و امکانات حفاظتی و تجهیزات موردنیاز در مناطق چهارگانه تحت حفاظت سازمان حفاظت محیط‌زیست نیز مزید بر علت است. بعنوان مثال در زمان آتش‌سوزی بعلت کوهستانی و صعب‌العبور بودن، مهار آتش با تأخیر مواجه میشود که منجر به از دست رفتن منابع طبیعی و جنگل‌ها میگردد و محیط‌زیست جهت مهار آتش در این مناطق نیاز به امکانات و حتی بالگرد دارد (6). بنابراین این چالشها آینده گوسفند وحشی در منطقه حفاظت هفتاد قله را با تهدید جدی روبرو ساخته است. براین اساس پیشنهادهای زیر جهت حفظ قوچ اراک در منطقه هفتادقله ارائه میگردد.
1- انجام مطالعات ژنتیکی جهت تعیین تعداد کروموزم و تبارشناسی زیرگونههای گوسفند وحشی در منطقه هفتادقله و ثبت ژنتیکی قوچاراک.
2- شناسایی و حفظ کریدورهای قوچ اصفهان، قوچارمنی و سایر قوچها به منطقه هفتادقله
3- ارتقاء سطح حفاظتی و مدیریتی منطقه حفاظت‌شده هفتادقله تا سطح پارک ملی
4- تهیه و تصویب طرح جامع مدیریت (توجیهی و تفضیلی) منطقه هفتادقله و تجهیزات آن به امکانات و تجهیزات حفاظتی
سپاسگزاری
از پرسنل اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان مرکزی که در بازدیدهای میدانی و در اختیار قراردادن تصاویر قوچهای منطقه حفاظت‌شده هفتادقله همکاری و همراهی فراوانی داشتهاند صمیمانه تشکر و قدردانی میگردد.
(علمی)', './data/animal/coversheet/191538999575.jpg'))
دوره 31، شماره 3
مهر 1397صفحه 234-244
- تاریخ دریافت: 25 اسفند 1395
- تاریخ بازنگری: 02 آبان 1396
- تاریخ پذیرش: 22 آبان 1396