بوم‌شناسی لانه‌های زمستان خوابی خرس قهوه‌ای (Ursus arctos) در ناحیه کوه خم- استان فارس

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس حیات وحش موسسه بوم شناسان هیرکان

2 استاد دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه تهران، کرج

3 دانشجوی آزمایشگاه اکولوژی جانوری، دانشگاه ناگاساکی، ژاپن

چکیده

بخش مهمی از چرخه زندگی خرس‌های قهوه‌ای خواب زمستانی است و بنابراین لانه زمستان‌گذرانی از اهمیت ویژه‌ای برای این‌گونه برخوردار است. در این مطالعه ویژگی‌های ساختاری لانه‌های خرس‌های قهوه‌ای در منطقه کوه‌خم در حاشیه شمالی پارک ملی بختگان مورد بررسی قرار گرفت. ویژگی‌های لانه‌ها شامل ارتفاع دهانه ورودی، عرض دهانه ورودی، عرض خوابگاه، ارتفاع خوابگاه، طول تونل، عرض تونل، طول لانه و ابعاد بستر خواب در 20 لانه حضور و همچنین 20 غار که آثار حضور خرس‌ها در آن‌ها یافت نشد (نقاط عدم حضور گونه)، ثبت گردید. برای هر لانه متغیرهایی در سطح سیمای سرزمین شامل ارتفاع، شیب، جهت، فاصله تا جاده، فاصله تا سکونتگاه‌های انسانی و فاصله تا منابع آب نیز اندازه‌گیری شد. نتایج نشان داد که خرس‌های قهوه‌ای در این ناحیه از غارهای طبیعی، شکاف صخره‌ها و همچنین زیر تخته‌سنگ‌ها برای زمستان خوابی استفاده می‌کنند. هشت لانه فعال دارای بستر خواب بودند که از مواد گیاهی برای ساخت آن‌ها استفاده شده بود و میانگین طول، عرض و عمق آن‌ها به ترتیب 7 ×70 × 78 سانتی‌متر محاسبه شد. همچنین نیم‌رخ لانه‌های زمستان‌گذرانی خرس‌های قهوه‌ای این منطقه نیز تعیین و طراحی شد. مقایسه لانه‌های خرس و مکان‌های عدم حضور گونه توسط آزمون t نشان داد که بین متغیرهای ارتفاع و عرض دهانه ورودی در مقیاس خرد و فاصله تا جاده، فاصله تا سکونتگاه‌های انسانی، فاصله تا منابع آب، شیب و ارتفاع در مقیاس سیمای‌سرزمین تفاوت معنی‌داری وجود دارد و احتمالاً این فاکتورها در انتخاب محل خواب زمستانی خرس‌ها مورد توجه قرار می‌گیرند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The ecology of winter den sites of Brown bears (Ursus arctos) in Kouhkhom region, Fars province

نویسنده [English]

  • mohammad kaboli 2

چکیده [English]

Winter denning is a major event in the life cycle of brown bears, making den sites important components of bear habitat. In the present study, we investigated the structural characteristics of brown bear dens in Kouhkhom region, located north of Bakhtegan National Park. Structural characteristics, including entrance height, entrance width, chamber width, chamber height, tunnel length, tunnel width, den length, and bed dimensions, were measured for 20 dens (presence locations) and 20 caves where signs of bear were not found (absence locations). For each location, landscape variables including elevation, slope, aspect, distance to roads, distance to human settlements, and distance to water were also determined. Our results indicate that brown bears in this region occupy natural caves, rock crevices, and excavated holes under boulders as winter dens. We recorded eight active dens with bedding made with plant material, with an average dimension of 7×70×78 cm3. The profiles of winter dens in the region were outlined. A comparison of presence and absence locations using two independent samples t test showed significant differences in entrance height and entrance width at the micro scale, and distance to roads, distance to human settlements, distance to water, slope, and elevation at the landscape level. It is very likely that these variables are important determinants of den site selection by brown bears.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Brown bear
  • Winter den
  • Kouhkhom region
  • Fars province

بوم‌شناسی لانههای زمستان‌خوابی خرس قهوهای (Ursus arctos) در ناحیه کوه‌خم، استان فارس

علی‌اصغر زارعی1، محمدکابلی2* و الهام نورانی3

1تهران، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران، دانشکده محیط‌ زیست و انرژی، گروه محیط زیست و انرژی

2 کرج، دانشگاه تهران، دانشکده منابع طبیعی، گروه محیط‌زیست

3ژاپن،دانشگاه ناگاساکی، گروه محیط‌زیست

تاریخ دریافت: 12/4/95                تاریخ پذیرش: 20/3/97

چکیده

بخش مهمی از چرخه زندگی خرس‌های قهوه‌ای خواب زمستانی است و بنابراین لانه زمستان‌گذرانی از اهمیت ویژه‌ای برای این‌گونه برخوردار است. دراین مطالعه ویژگی‌های ساختاری لانه‌های خرس‌های قهوه‌ای در منطقه کوه‌خم در حاشیه شمالی پارک ملی بختگان مورد بررسی قرارگرفت. ویژگی‌های لانه‌ها شامل ارتفاع دهانه ورودی، عرض دهانه ورودی، عرض خوابگاه، ارتفاع خوابگاه، طول تونل، عرض تونل، طول لانه و ابعاد بستر خواب در 20 لانه حضور و همچنین 20 غار که آثار حضور خرس‌ها در آن‌ها یافت نشد (نقاط عدم حضور گونه)، ثبت گردید. برای هر لانه متغیرهایی در سطح سیمای سرزمین شامل ارتفاع، شیب، جهت، فاصله تا جاده، فاصله تا سکونتگاه‌های انسانی و فاصله تا منابع آب نیز اندازه‌گیری شد. نتایج نشان داد که خرس‌های قهوه‌ای در این ناحیه از غارهای طبیعی، شکاف صخره‌ها و همچنین زیر تخته‌سنگ‌ها برای زمستان‌خوابی استفاده می‌کنند. هشت لانه فعال دارای بستر خواب بودند که از مواد گیاهی برای ساخت آن‌ها استفاده‌شده بود و میانگین طول، عرض و عمق آن‌ها به ترتیب 7 ×70 × 78 سانتی‌متر محاسبه شد. همچنین نیم‌رخ لانه‌های زمستان‌گذرانی خرس‌های قهوه‌ای این منطقه نیز تعیین و طراحی شد. مقایسه لانه‌های خرس و مکان‌های عدم حضور گونه توسط آزمون t نشان داد که بین متغیرهای ارتفاع و عرض دهانه ورودی در مقیاس خرد و فاصله تا جاده، فاصله تا سکونتگاه‌های انسانی، فاصله تا منابع آب، شیب و ارتفاع در مقیاس سیمای سرزمین تفاوت معنی‌داری وجود دارد و احتمالاً این فاکتورها در انتخاب محل خواب زمستانی خرس‌ها موردتوجه قرار می‌گیرند.

واژه­های کلیدی: خرس قهوه‌ای، لانه‌های زمستان‌خوابی، کوه‌خم، استان فارس

* نویسنده مسئول، تلفن:  02632223044 ، پست الکترونیکی: mkaboli@ut.ac.ir

مقدمه

 

خرس قهوه‌ای (Ursus arctos) بزرگ‌ترین گوشت‌خوار ایران بوده (23) و جزء گونه‌های چتر محسوب می‌شود (14) این‌گونه که از گونه‌های حمایت‌شده در کشور است، دارای پراکنش نسبتاً وسیعی در نیمه شمالی و غربی بوده و به‌طورکلی در خراسان، آذربایجان شرقی،غربی، کرمانشاه، لرستان، اردبیل، کردستان، همدان، اصفهان، فارس، مازندران و گیلان دیده و گزارش‌شده است (23). یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های بوم‌شناختی خرس‌ها خواب زمستانی‌ است (13). بنابراین می‌توان لانه‌های زمستان‌گذرانی را مهم‌ترین بخش زیستگاه خرس قهوه‌ای دانست (15و 21). خرس‌ها در فصل زمستان با کاهش منابع غذایی و برای در امان ماندن از سرما به لانه‌های زمستانی خود پناه می‌برند (6و21). این لانه‌ها همچنین برای ماده‌های باردار مکانی امن برای به دنیا آوردن و مراقبت از توله‌ها است (1و 21). موفقیت دوره زمستان­خوابی به عواملی چون شرایط آب و هوایی و انتخاب لانه مناسب بستگی دارد (10). کیفیت، شکل و نوع ساختار لانه‌ها تأثیر زیادی در حفظ انرژی و موفقیت تولیدمثلی این‌گونه دارد و به‌عنوان یک عامل محدودکننده جمعیت معرفی‌شده است (13). خرس قهوه‌ای بسته به نوع زیستگاه انواع متفاوتی از لانه‌ها را انتخاب می‌نمایند (20). لانه‌‌‌های زمستان‌خوابی خرس انواع متنوعی دارد و شامل سوراخ‌‌های حفرشده در خاک و زیر تپه‌‌های خاکی، زیر سنگ‌ها (13) و همچنین در سوراخ درختان و شکاف سنگ‌ها (7)، زیر تنه درختان افتاده و در مناطقی چون آلاسکا در حفره‌های حفرشده در برف ‌(10) انتخاب می‌شود. عوامل محیطی تأثیر به سزایی در انتخاب نوع لانه و محل آن دارند (20). تفاوت در ویژگی‌های محیطی در زیستگاه‌های مختلف گزینه‌های خاصی را جهت انتخاب نوع و ساختار لانه به خرس‌ها می‌دهد (6). شناسایی عوامل محیطی مؤثر بر انتخاب لانه و همچنین شناخت نوع و ساختار لانه‌های زمستان‌گذرانی خرس از مطالعات پایه‌ای ضروری جهت حفاظت خرس بوده (3 و24) و به مدیریت هرچه مؤثرتر زیستگاه این‌گونه کمک می‌کند تا پژوهش‌های بعدی را تسهیل ‌بخشد. در استان فارس غلامحسینی و همکاران (1389) به بررسی اثر عوامل توپوگرافی و اقلیمی بر پراکنش خرس قهوه‌ای با استفاده از سامانه اطلاعات جغرافیایی (GIS) پرداخته است. مطالعه حاضر اولین پژوهش درزمینۀ بوم‌شناسی لانه‌های زمستان‌گذرانی خرس قهوه‌ای در ایران به شمار می‌رود. هدف از انجام این مطالعه بررسی ویژگی‌های ساختاری و موقعیت مکانی لانه‌های مورداستفاده  خرس در منطقه کوه‌خم استان فارس بوده که موجب تعیین ویژگی‌های لانه‌های مطلوب در منطقه و به تبع آن مدیریت و حفاظت مؤثر خرس قهوه‌ای در این زیستگاه می‌شود.

مواد و روشها

منطقه مورد مطالعه: زیستگاه کوه‌خم با مساحت‏ 450 کیلومترمربع‏ در حاشیه شمالی پارک ملی و پناهگاه ‏حیات‌وحش بختگان در استان فارس، بین 23ً ،46َ ،˚53 تا ً04 ،33َ ،˚54 طول شرقی و عرض شمالی 47ً ،43َ ،˚29 تا 01ًَ ،56َ ،˚30‌ در محدوده شهرستان ارسنجان در استان فارس واقع‌شده  است. این منطقه آخرین حد پراکنش خرس قهوه‌ای در جنوب­غرب ایران است (4). اقلیم منطقه گرم و خشک همراه با زمستان‌های سرد ‏و تابستان‌های گرم است. ‏متوسط بارش منطقه 250 میلی‌متر است. میانگین ارتفاعی 2535 متر از سطح دریا ‏و حداکثر ارتفاع منطقه 3270 متر در قله دال‌نشین است. زیستگاه از نوع جنگلی تنک ‏در ناحیه ایرانی تورانی با پوشش درختی غالب بنه (atlanticaPistacia)، بادام­تلخ (Amygdalus scoparia) و کیکم (Acer monspessulanum) و گونه‌های درختچه‌‏ای شامل بادام‌کوهی (Amygdalus lycioides) و ارژن ‌(Acer reuteri)‌ است (22).

روش نمونه‌برداری: در ابتدا ناحیه موردمطالعه (کوه‌خم) و سایر زیستگاه‌های مجاور آن (زیستگاه روشن‌کوه، کوه‌چنار و کوه‌سیاه) به شبکه‌ای از 300 سلول نه کیلومترمربعی تقسیم‌بندی شد. جستجوی لانه‌ها در این سلول‌ها در طی سال‌های 1389 و 1390 انجام شد. به‌منظور پرهیز از ایجاد استرس برای خرس‌های موجود در لانه‌ها، نمونه‌برداری و ثبت متغیرها پس از اتمام دوره زمستان‌خوابی و خروج خرس‌ها از لانه‌ها در فصول بهار و تابستان صورت گرفت (10). تمامی غارهای طبیعی، شکاف صخره‌ها و همچنین زیر تخته‌سنگ‌های این منطقه مورد بازدید قرارگرفت و مکان‌های مورد استفاده براساس نمایه‌های حضور خرس‌ها شامل مکان استراحت، سرگین، مو، باقیمانده غذا در داخل لانه و آثار تخریب و شکستگی شاخه‌های درختان همراه با مسیر رفت‌وآمد در جلوی لانه (10) از مکان‌های عدم حضور (حفره و شکاف‌های قابل‌دسترس در همان محدوده زیستگاه) خرس‌ها تفکیک شد. لانه‌های عدم حضور هر عارضه طبیعی غار مانندی است که براساس شکل ظاهری و ابعاد آن، قابلیت انتخاب شدن برای زمستان‌خوابی را داشته است اما توسط خرس‌ها انتخاب‌نشده بودند. همچنین تفکیک لانه‌های زمستان‌گذرانی از مکان‌های استراحت موقت روزانه براساس نمایه‌هایی شامل ساختار لانه، کیفیت لانه، وجود بقایای غذای مصرف‌شده، حجم بالای سرگین در کف لانه و وجود یا عدم وجود بستر خواب انجام شد (18). تمامی ابعاد متغیرهای ساختار لانه‌ها توسط یک فرد و با یک دقت در محل هر لانه با استفاده از متر نواری بلند 30 متری اندازه‌گیری شد (جدول1). برای آن دسته از ابعاد ساختار لانه‌ها مثل عرض و ارتفاع دهانه ورودی و خوابگاه، که در قسمت‌های مختلف اندازه‌های یکسانی نداشتند، میانگین بیش‌ترین و کمترین ابعاد آن ثبت گردید. در بسیاری از موارد خرس‌ها در داخل لانه‌های خود برای راحتی و جلوگیری از تماس مستقیم بدن با زمین و حفظ انرژی گرمایی بدن خود اقدام به ساخت بستر خواب می‌نمایند (6 و 13) که پس از تفکیک نوع و جنس بستر و همچنین میزان رطوبت، ابعاد آن نیز اندازه‌گیری و ثبت گردید. شناسایی، تفکیک و تعیین میزان رطوبت بستر و همچنین شکل دهانه ورودی لانه‌ها بصورت بصری و بااستفاده از تجربه پژوهشگر از مشاهدات میدانی در رابطه با موضوع هدف صورت پذیرفته است. متغیرهای سیمای سرزمین (جدول1) با استفاده از نقشه‌های تهیه‌شده در محیط GIS، برای تمامی لانه‌های حضور و عدم حضور اندازه‌گیری شد (15).

 

 

جدول 1- متغیرهای مورداستفاده جهت بررسی ساختار و موقعیت لانه‌های زمستان‌خوابی خرس قهوه‌ای.

منابع

متغیرها

 

ساختار لانه

Lentferet al, 1972; Kolenosky et al,  1987; Li et al,  1994

ارتفاع دهانه ورودی

Lentferet al, 1972; Kolenosky et al, 1987; Li et al, 1994

عرض دهانه ورودی

Lentferet al, 1972; Kolenosky et al, 1987; Li et al, 1994

عرض خوابگاه

Lentferet al, 1972; Kolenosky et al, 1987; Li et al, 1994

ارتفاع خوابگاه

Lentferet al, 1972; Kolenosky et al, 1987

طول تونل

Lentferet al, 1972; Kolenosky et al, 1987

عرض تونل

Vroom et al, 1980

طول لانه

Hayes and Pelton, 1994

ابعاد بستر خواب

سیمای سرزمین

Beecham et al, 1983

ارتفاع (m)

Beecham et al, 1983; Petramet al, 2004

شیب (%)

Beecham et al, 1983; Petramet al, 2004

جهت

Petramet al, 2004

فاصله تا جاده (Km)

Petramet al, 2004

فاصله تا سکونتگاه‌های انسانی (Km)

Crook, 2008

فاصله تا منابع آب (Km)

     

 

 

متغیرهای توپوگرافی شامل ارتفاع، شیب  و جهت شیب با استفاده از مدل رقومی ارتفاع (DEM) استان فارس بدست آمدند. متغیر فاصله تا جاده، فاصله تا مراکز جمعیتی و منابع آبی بااستفاده از نقشه رقومی کاربری اراضی استان و بصورت نقشه فاصله‌ای محاسبه گردیدند. تعدادی از چاه‌ها و چشمه‌ها که بطور دائمی توسط خرس‌ها استفاده می‌شدند، در صحرا بااستفاده از GPS ثبت گردیدند و به نقشه منابع آبی اضافه گردیدند. همچنین نیم‌رخ لانه‌ها شامل ابعاد دهانه ورودی، طول دالان، بستر خواب و مواد جمع‌آوری‌شده برای بستر خواب با استفاده از نرم‌افزار 2012 AutoCAD طراحی شد (18).

تجزیه‌وتحلیل‌های آماری: براساس نوع داده‌های جمع‌آوری‌شده و پس از بررسی نرمال بودن داده‌ها، و باتوجه به فرضیه صفر که آیا بین ویژگی‌های ساختاری و همچنین موقعیت مکانی لانه‌های حضور و عدم حضور اختلاف معناداری وجود دارد یا خیر، از آزمون پارامتریt  (Two independent samples t test) استفاده گردید (12). با در نظر گرفتن سطح معنی‌دار 5 % آزمون t دوسویه به ارزیابی این موضوع می‌پردازد که آیا اختلاف بین میانگین دو گروه متغیر لانه‌های حضور و عدم­حضور به‌صورت  معنی‌داری با صفر برابر است یا خیر. برای انجام این آزمون، ابتدا همگن بودن واریانس داده‌ها براساس آزمون لوین (Levene’s test) مورد بررسی قرارگرفت. آنالیزهای لوین و t دوسویه در نرم‌افزار Minitab 16 انجام شد.

نتایج

نوع لانه: از 53 عارضه طبیعی مورد بررسی که به‌ظاهر برای خرس‌ها قابل‌استفاده به نظر می‌رسید، تعداد 20 لانه زمستان‌خوابی، 13 مکان استراحت و پناه موقت (فاقد ساختار مناسب برای زمستان‌خوابی) و همچنین 20 مکان عدم حضور تشخیص داده شد. این 20 لانه زمستان‌خوابی در سه نوع لانه شامل لانه‌های تشکیل‌شده در شکاف صخره‌ها (Rock crevice) (5 n=،25%)، غارها (4n=،20%) و لانه‌های حفرشده زیر صخره سنگ‌ها (11 n=،5%) بوده است (شکل‌ 1).

 

(c)

(a)

(b)

 


 

شکل 1- سه نوع لانه زمستان‌خوابی خرس‌ها در منطقه موردمطالعه شامل: لانه حفرشده در زیر تخته‌سنگ‌ها (a)، شکاف صخره‌ها (b) و غار (c).

 


ساختار لانه (Den structure): شکل و ساختار لانه‌ها بر حسب نوع لانه متفاوت بود. لانه‌های انتخاب‌شده در غار‌ها اغلب از یک دهانه ورودی، یک دالان به نسبت طویل و یک فضای اتاقک مانند تشکیل‌شده بودند. از سوی دیگر لانه‌های تشکیل‌شده در شکاف صخره‌ها نسبت به غار‌ها ساختار ساده‌تری داشتند به‌نحوی‌که طول دالان کوتاه‌تر و فضای خوابگاه کمتر بوده است. همچنین از 11 لانه‌ای که در زیر صخره سنگ‌ها حفرشده بودند، پنج لانه فاقد تونل بوده و مستقیماً به بستر خواب منتهی می‌شد. خرس‌ها اغلب در دامنه‌های سنگی و در زیر صخره سنگ‌های بزرگ، ابتدا سنگ‌های کوچک در پایه صخره سنگ‌ها را کنار زده و دالان‌های باریکی را ایجاد می‌کنند و سپس با گود کردن و مسطح کردن زیر صخره سنگ اصلی، اتاقک خوابگاه را بنا می‌کنند. جدول 2 اندازه‌گیری‌های انجام‌شده برای سه تیپ لانه‌های زمستان‌خوابی خرس‌ها را در مقایسه با مکان‌های عدم حضور در این منطقه نشان می‌دهد.

 

 

جدول 2- میانگین، انحراف معیار و دامنه ویژگی‌های اندازه‌گیری شده برای لانه‌های زمستان‌گذرانی (در 3 تیپ) و مکان‌های عدم حضور.

 

میانگین

انحراف معیار

دامنه

متغیر اندازه‌گیری شده

(cm)

غار

(n=4)

شکاف صخره‌ها

(n=5)

حفره‌های حفرشده زیر صخره سنگ‌ها

(n=11)

عدم حضور

(n=20)

(n=20)

(n=20)

ارتفاع دهانه ورودی

75/151

4/104

36/125

8/239

19/237

800-39

عرض دهانه ورودی

5/190

8/121

18/124

75/286

69/206

698-35

عرض محوطه داخلی(خوابگاه)

185

2/151

63/215

186

63/164

680-40

ارتفاع محوطه داخلی(خوابگاه)

25/116

6/186

27/151

9/161

72/148

500-30

طول لانه

5/607

4/271

27/302

6/359

22/171

750-100

طول تونل (دالان)

5/272

106

72/147

9/223

36/149

600-80

عرض تونل (دالان)

25/221

139

54/116

8/173

80/177

650-40

 

 

با توجه به آزمون لوین، سطح معنی‌داری بزرگتر از 05/0 است. درنتیجه واریانس گروه‌ها باهم برابر می‌باشند. همچنین داده‌ها از توزیع نرمال برخوردار می‌باشند. نتایج آزمون t روی متغیرهای مربوط به ساختار لانه‌های خرس و مکان‌های عدم حضور با در نظر گرفتن سطح معنی‌دار 5 % نشان داد که تنها در دو متغیر ارتفاع دهانه ورودی (049/0P=) و عرض دهانه ورودی (005/ (P= تفاوت معنی‌داری بین مکان‌های حضور و عدم حضور وجود داشت (شکل 2).

 

 

شکل 2- تفاوت در میانگین متغیرهای ساختار لانه در مکان‌های حضور و عدم حضور. این تفاوت تنها در مورد دو متغیر عرض دهانه ورودی (005/ P=) و ارتفاع دهانه ورودی (049/ P=) معنی‌دار می‌باشد که با خط قرمز جدا گردیده است.

 


شکل و تعداد دهانه ورودی: به‌جز یک غار که دارای دو دهانه ورودی بود، بقیه لانه‌ها فقط یک دهانه ورودی داشتند. شکل دهانه ورودی لانه‌ها به‌صورت  بیضی، گرد، مثلثی و نامنظم مشاهده شد (شکل 3). اغلب لانه‌ها دهانه ورودی بیضی (40%) و گرد (30%) و در موارد کمتر مثلثی (20%) و نامنظم (10%) داشتند.

 

(a)

(c)

(b)

شکل 3- سه نوع دهانه ورودی بیضی (a)، گرد (b) و مثلثی (c) لانه زمستان‌خوابی خرس‌ها در ناحیه کوه‌خم.

 

 

دهانه ورودی در 11 لانه ‌(55 %) در پشت درختان بنه و در یک مورد سرو کوهی ( Juniperus communis)و یا درختچه‌های بادام‌کوهی  و بادام تلخ مستتر بود به‌نحوی‌که ورود به درون لانه به‌سختی انجام شد. شکستگی سرشاخه‌ها و شاخه‌ها حاکی از آن بود که خرس‌ها برای رفت‌وآمد به لانه از بین شاخه‌های متراکم عبور می‌نمودند.

بستر خواب: نوع بستر خواب در هر لانه براساس جنس بستر به سنگلاخی (Cobble)(30% ،6n=)، خاک شنی (Sand Soil)(10% ،2 n=)، مواد گیاهی (20% ،8n=) و صخره (20% ،4n=) تفکیک شد. میانگین ابعاد بستر لانه‌ها در جدول 3 ارائه‌شده  است. در سه مورد از غارها به ترتیب تعداد چهار و سه بستر خواب مشاهده‌شده  است. همچنین بستر اغلب لانه‌ها (14n=) در زمان بررسی خشک و یا دارای رطوبت ناچیزی بوده و فقط یک غار، دو لانه موجود در شکاف صخره‌ها و سه لانه حفرشده در زیر تخته‌سنگ‌ها در زمان اندازه‌گیری‌ها در فصل بهار به دلیل نفوذ آب به لانه، بستری خیس و مرطوب داشتند.

مواد تشکیل‌دهنده بستر خواب اغلب مواد گیاهی شامل شاخه‌های درختان، برگ‌ها، ریشه‌ها، خزه‌ها و گل‌سنگ‌ها ‌بوده است. گونه‌های گیاهی شناسایی‌شده برای ساخت آشیانه شامل بنه، بادام‌کوهی ، کیکم، گراس‌ها (Poaceae spp.)، خزه و گلسنگ بوده است. علاوه بر آن، در برخی لانه‌ها (40 ،8%n=) حجم زیادی از مواد گیاهی در دهانه ورودی لانه جمع‌آوری شده بود (شکل 4).

 

جدول 3- میانگین، انحراف معیار و دامنه ابعاد بستر خواب در لانه‌های زمستان‌

نوع لانه

شماره لانه

طول بستر

عرض بستر

ضخامت بستر

غار

1

50

45

12

2

48

45

8

3

100

100

15

4

100

100

3

میانگین

5/74

5/72

50/9

انحراف معیار

5/29

8/31

20/5

دامنه

100-48

100-45

15-3

شکاف صخره‌ها

5

53

45

10

6

50

50

5

7

60

55

3

8

80

70

5

9

100

90

5

میانگین

60/68

62

5

انحراف معیار

9/21

23/18

61/2

دامنه

100-50

90-45

10-3

حفره‌های حفرشده زیر صخره سنگ‌ها

 

10

65

60

4

11

63

58

8

12

70

65

7

13

100

95

10

14

125

70

15

15

80

60

8

16

100

100

5

17

70

60

5

18

80

80

3

19

120

110

7

20

50

50

2

میانگین

91/83

45/73

73/6

انحراف معیار

23/24

91/19

64/3

دامنه

125-50

110-50

15-2

 

 

(b)

شکل 4- یک غار به‌عنوان لانه زمستان‌خوابی همراه با مواد گیاهی انباشته‌شده در دهانه ورودی (b) و بستر خواب درون آن (a).


موقعیت مکانی لانهها: باتوجه به آزمون لوین سطح معنی‌داری بزرگتر از 05/0 است. درنتیجه واریانس گروه‌ها باهم  برابر می‌باشند. برای تعیین اختلاف معنی‌دار بین ویژگی‌های مکانی لانه‌های حضور و عدم حضور از آزمونt  استفاده شد. با در نظر گرفتن سطح معنی‌دار %5 تحلیل آزمون  tنشان داد که متغیرهای فاصله تا جاده (000/ P=) ، فاصله تا سکونتگاه‌های انسانی (000/ P=)، فاصله تا منابع آب (017/ P=)، شیب (000/ P=) و ارتفاع (000/ P=) در مقیاس سیمای سرزمین در بین لانه‌های حضور و عدم حضور اختلاف معنی‌داری دارند (شکل 5). اما متغیر جهت شیب رابطه معنی‌داری را نشان نداده (081/ P=) و در هیستوگرام‌های مربوطه لحاظ نشده است.

 

 

 

 

 

شکل 5- تفاوت معنی‌دار بین میانگین متغیرهای مربوط به موقعیت مکانی لانه‌های خرس و مکان‌های عدم حضور.


بحث و نتیجه‌گیری

استفاده از لانه‌های زمستان‌خوابی باعث حفظ انرژی خرس‌های قهوه‌ای شده و خطر طعمه‌خواری را کاهش می‌دهد (11، 13 و 16). هایز و پلتون (6) نشان دادند که خرس‌های که زیستگاه‌های لانه‌گزینی مناسب و ایمن را انتخاب می‌نمایند، آشفتگی‌های طعمه­خواری و فشار ناشی از آب‌وهوای سرد زمستانی را به حداقل می‌رسانند. نوع لانه‌های مورداستفاده توسط خرس تابعی از ویژگی‌‌های زیستگاه آن‌ها است (6 و 20). تنوع لانه‌های خرس در منطقه‌ی موردبررسی دراین مطالعه نسبتاً پایین بوده و این‌گونه اغلب از غارهای طبیعی و شکاف صخره‌ها برای زمستان‌گذرانی استفاده ‌می‌نماید. تنوع پایین لانه‌های خرس قهوه‌ای دراین ناحیه به‌واسطه در دسترس بودن غارها و شکاف صخره‌های طبیعی است. همچنین باتوجه به قطر کم تنه (متوسط قطر برابر با سینه 50 سانتی‌متر) گونه درختی غالب بنه دراین ناحیه نسبت به جثه خرس قهوه‌ای، امکان استفاده این حیوان از تنه این درختان برای لانه‌گزینی وجود ندارد .لکانت (9) بیان کرده است که خرس‌های سیاه در آریزونا به دلیل عدم وجود درختان بزرگ و کهنسال لانه‌های خود را در شکاف سنگ‌ها و صخره‌ها انتخاب می‌نمایند. البته لازم به ذکر است که غارها و لانه‌های صخره‌ای ازنظر نفوذ سرما، آب و امنیت، کارآیی بسیاری داشته و اغلب این لانه‌ها در سال‌های متوالی مورداستفاده قرار ‌می‌گیرند (17). این لانه‌های کارآمد، به‌ویژه غارها، ممکن است در سایر فصول سال نیز مورداستفاده قرارگیرند (3و 18). در طی بازدید‌های صحرایی ما در فصل تابستان در لانه‌های موردبررسی نمایه‌های تازه مشاهده گردیده است که نشان‌دهنده‌ کاربرد لانه برای خرس در سایر فصول سال در منطقه است. مطالعات انجام‌شده برروی خرس‌های سیاه بیانگر این نکته است که خرس‌ها در فواصل زمانی معین به لانه‌های خود سر می‌زنند و این امر باعث می‌شود توله‌ها موقعیت مکانی لانه را یاد بگیرند (2). مهم‌ترین عامل در انتخاب نوع و ساختار لانه، افرایش راندمان حفظ گرما و انرژی درون آن است (13). بررسی ساختار لانه‌های خرس در منطقه‌ کوه‌خم بااستفاده از آزمون  tنشان داد که لانه‌های انتخاب‌شده توسط خرس به نسبت مکان‌های انتخاب‌نشده دارای عرض و ارتفاع کمتر دهانه‌ ورودی بودند (شکل 2). به‌طورکلی  لانه‌های با عرض دهانه زیاد کارآیی کمتری برای حفظ انرژی‌دارند (13). ابعاد کوچک‌دهانه‌ی ورودی باعث حفظ انرژی و از دست دهی کمتر گرما از لانه می‌شود. طبق مشاهدات رینولدز و همکاران (17)، خرس‌ها با کشیدن بوته‌ها به داخل دهانه به‌طور مؤثری اندازه دهانه لانه را کاهش می‌دهند تا راندمان حفظ گرما افزایش یابد. این سازگاری رفتاری در هشت لانه (40%) از لانه‌های موردبررسی در منطقه‌ کوه‌خم نیز مشاهده شد (شکل 4). همچنین خرس‌ها برای جلوگیری از ورود سرما به درون لانه و تأمین امنیت کافی، لانه‌های خود را اغلب در مکان‌هایی انتخاب ‌می‌نمایند که به‌طور طبیعی توسط یک درخت یا درختچه استتار شده باشد. مشاهدات ما نیز نشان داد که حدود نیمی از لانه‌های خرس (55%) شناسایی‌شده در منطقه‌ کوه‌خم پشت درختان و درختچه‌ها مستتر بودند و تشخیص این لانه‌ها در پاره‌ای از مواقع حتی در فاصله یک متری نیز امکان‌پذیر نبوده و تنها به‌وسیله مسیر رفت‌وآمد (خاک کوبیده شده) حیوان در جلوی لانه تشخیص داده‌شده است. از سایر خصوصیات ساختاری لانه‌های زمستان‌خوابی خرس قهوه‌ای که باعث حفظ انرژی شده و مصرف چربی ذخیره‌شده حیوان را کاهش می‌دهد، می‌توان به بستر لانه اشاره کرد (13). مواد گیاهی سازنده بستر، عایق جداکننده (Buffer) مهمی ‌است که ‌می‌تواند خرس‌ها را از سرمای کف لانه و آب نفوذ کرده به لانه محافظت ‌‌کند (6و 13). در سه مورد از غارهای موردبررسی در منطقه کوه‌خم، تعداد بیش از یک بستر خواب مشاهده شد. وجود چند بستر خواب در یک غار نشان‌دهنده حضور همزمان چند حیوان در لانه است، ممکن است این لانه‌ها توسط ماده‌ها با توله‌های دو تا سه ساله‌‌شان اشغال‌شده  باشد. بومیان نیز گزارش کرده‌اند که در بعضی از دره‌ها و قسمت‌های ناحیه موردمطالعه چند حیوان به‌طور همزمان مشاهده‌شده‌اند که در فاصله نزدیک به هم در حال استراحت بوده‌اند. این موضوع بیانگر امنیت کافی در این بخش از زیستگاه است و احتمالاً این خرس‌ها دارای نسبت خویشاوندی بودند. بررسی‌های انجام‌شده در مورد موقعیت مکانی لانه‌های خرس قهوه‌ایی نشان می‌دهد که مکان‌های لانه‌گزینی مطلوب این‌گونه در ارتفاعات بالا (17) و شیب‌های تند (19) واقع‌شده است. نتایج آزمون t در مطالعه‌ حاضر نیز این نکته را تأیید کرده و نشان داد که لانه‌های مورداستفاده خرس‌ها نسبت به مکان‌های عدم حضور به شکل معنی‌داری در ارتفاعات بالاتر و شیب‌های تندتر قرارگرفته‌اند. دراین منطقه جهت شیب رابطه معنی‌داری از خود نشان نداده است، این متغیر ممکن است در عرض‌های شمالی که خرس‌ها لانه‌های خود را در دامنه‌های  برف‌گیر و رو به شمال انتخاب می‌نمایند، بیش‌تر معنی‌دار باشد (9). نزدیکی به منابع آب یکی دیگر از عوامل محیطی متفاوت در بین مکان‌های لانه‌گزینی استفاده‌شده و استفاده‌نشده توسط خرس در منطقه‌ کوه‌خم بود. منابع آبی از مهم‌ترین منابع حیاتی در هر زیستگاه به شمار می‌روند و خرس‌ها دراین زیستگاه بدلیل محدودیت این نوع از منبع و نبود رودخانه‌های دائمی از این منابع برای نوشیدن آب استفاده می‌نمایند. در زیستگاه‌های شمالی استان فارس به دلیل تغذیه‌ی خرس قهوه‌ای از گونه‌های آبزی، وجود منابع آبی منبع تغذیه‌ای مناسبی برای این‌گونه فراهم آورده و باعث نزدیک‌تر شدن خرس‌ها به این منابع می‌شود (4). نتایج مطالعه‌ حاضر همچنین نشان داد که لانه‌های زمستان‌خوابی مطلوب خرس فاصله‌ بیشتری از جاده‌ها و سکونتگاه‌های انسانی نسبت به مکان‌های عدم حضورداشته است. مطالعات مشابه نیز نشان داده که خرس‌های قهوه‌ایی نواحی ایزوله شده و دور از فعالیت‌ها و توسعه‌ی انسانی را برای لانه گزینی انتخاب می‌کنند (17). مخصوصاً دوری از جاده به‌عنوان یک متغیر مهم در انتخاب محل لانه‌ خرس‌ها شناخته‌شده است چراکه باعث کاهش دسترسی و مزاحمت انسان می‌شود (5 و17). باوجوداینکه  منطقه‌ کوه‌خم یک منطقه‌ آزاد است اما به دلیل صعب‌العبور و غیرقابل‌دسترس بودن و دوری از سکونتگاه‌های انسانی به‌عنوان زیستگاه بسیار مناسبی برای خرس قهوه‌ای در استان فارس به شمار می‌آید. نتایج این مطالعه که درک روشنی از ویژگی‌های ساختاری و مکانی لانه‌های مطلوب خرس در این منطقه ارائه می‌کند، می‌تواند جهت شناسایی زیستگاه‌های کلیدی لانه‌گزینی خرس و به تبع آن حفاظت ازاین‌گونه از طریق مدیریت زیستگاه‌های مناسب آن به کار گرفته شود. دراین مطالعه نقش برخی عوامل محیطی در انتخاب لانه زمستان‌گذارانی بررسی نشده است، مثل جهت وزش باد، دما، میزان بارندگی و برف، عمق برف و سایر متغیر‌های اقلیمی که در یک منطقه محدود نیز ممکن است میزان آن متفاوت باشد، ازاین‌رو مطالعات آتی با تأکید بر بررسی سایر عوامل محیطی مؤثر بر لانه‌گزینی، دوره لانه‌گزینی خرس قهوه‌ای (زمان ورود و خروج خرس‌ها از لانه) در کشور می‌تواند گامی ارزشمند در جهت شناخت و حفاظت از این‌گونه‌ی حمایت‌شده به شمار رود.

تشکر و قدردانی

از مساعدت‌های کارشناسان محیط‌زیست شهرستان ارسنجان آقای غلامی و ابراهیمی و محیط‌‌‌بان زحمتکش جناب آقای حیدری، تقدیر و تشکر می‌نمائیم. از گروه کوهنوردی ارسنجان به‌ویژه  سعید نعمتی، حمید خادمی، مجید خادمی و همچنین از سیاوش عابدی، مازیار محمودی، جلال قشلاقی، حمیدرضا ابراهیمی، جلیل نعمتی، محمدحسن حسین‌زاده، علی ترک قشقایی و شیوا پیروی لطیف برای همراهی در جمع‌آوری داده‌ها و ویرایش مقاله سپاسگزاریم.

1. Alt, G. L., and Gruttadauria, J. M., 1984. Reuse of black bear dens in northeastern Pennsylvania. wildlife management Journal, 48, PP: 236-239.
2. Beecham, J. J., Reynolds, D. G., and Hornocker, M. G., 1983. Black bear denning activities and den characteristics in west-central Idaho. Biology and Management Journal, 5, PP:79-86.
3. Crook, A. A., 2008. multi-scale assessment of den selection of Louisiana black bears (Ursus americanus luteolus) in northern and central Louisiana. M Sc Thesis, Louisiana State Universit,  44 p.
4. Gholamhosseini, A., Esmaeili, H. R., Ahani, H., Teimory, A., Ebrahimi, M., Kami, H. Gh., and Zohrabi, H., 2010. Study of topography and climate effects on brown bear Ursus arctos (Linneaus, 1758): Carnivora, Ursidae distribution in south of Iran with use of Geographic Information System (GIS). Iran Biology journal, 23(2), PP:215-233.
5. Goldstein, M. I., Poe, A. J., Suring, L. H., Nielson, R. M., and McDonald, T. L., 2010. Brown Bear Den Habitat and Winter Recreation inSouth Central Alaska. Wildlife Management Journal 74, PP:35-42.
6. Hayes, S. G., and Pelton, M. R., 1994. Habitat characteristics of female black bear dens in northwestern Arkansas. Biology and Management Journal, 9, PP:411-418.
7. Jonkel, C. J., and Cowan, I. M., 1971. The black bear in the spruce-fir forest. Wildlife Monographs Journal, 27, PP:1-57.
8. Kolenosky, G. B., and Strathearn, S. M., 1987. Winter denning of black bears in east-central Ontario. Biology and Management Journal, 7, PP:305-316.
9. Lentfer, J. W., Hensel, R. J., Miller, L. H., Glenn, L. P., and Berns, V. D., 1972. Remarks on denning habits of Alaska brown bears. Biology and Management Journal, 2, PP:125-132.
10. Li, X., Yiqing, M., Zhongxin, G., and Fuyuan, L., 1994. Characteristics of dens and selection of denning habitat for bears in the South Xiaoxinganling Mountains, China. Biology and Management Journal, 9(1), PP:357-362.
11. Linnell, J. D., and Swenson, J. E., 2000. Andersen R, Barnes B. How vulnerable are denning bears to disturbance, Wildlife Society Bulletin, 28(2), PP:400-413.
12. Mack, J. A., 1990. Black bear dens in the Beartooth Face, south-central Montana. Biology and Management Journal, 48(2), PP:273-277.
13. Manchi, S., and Swenson, J. E., 2005. Denning behaviour of Scandinavian brown bears Ursus arctos. Wildlife Biology Journal, 11(2), PP:123-132.
14. Nezami, B., 2008. Ecological study on Brown Bear (Ursus arctos) in northern part of central Alborz protected area - Mazandaran province. M.Sc Thesis, Islamic Azad University, Science And Research Campus, Tehran,56 p.
15. Petram, W., Knauer, F., and Kaczensky, P., 2004. Human influence on the choice of winter dens by European brown bears in Slovenia. Biological Conservation Journal, 119, PP:129-136.
16. Podruzny, S. R., Cherry, S., Schwartz, C. C., and Landenburger, L. A., 2002. Grizzly bear denning and potential conflict areas in the Greater Yellowstone Ecosystem. Ursus Journal, 13, PP:19-28.
17. Reynolds-Hogland, M. J., Mitchell, M. S., Powell, R. A., and Brown, D. C., 2007. Selection of den sites by black bears in the southern Appalachians. Mammalogy Journal, 88(4), PP: 1062-1073.
18. Schwartz, C. C., Miller, S. D., and Franzmann, A. W., 1987. Denning ecology of three black bear populations in Alaska. Biology and Management Journal, 7, PP:281-291.
19. Seryodkin, I. V., Kostyria, A. V., Goodrich, J. M., Miquelle, D. G., Smirnov, E. N., Kerley, L. L., Quigley, H. B., and Hornocker, M. G., 2003. Denning ecology of brown bears and Asiatic black bears in the Russian Far East. Ursus Journal, 14, PP:153-161.
20. Vroom, G. W., Herrero, S., and Ogilvie, R., 1980. The ecology of winter den sites of grizzly bears in Banff National Park, Alberta. Biology and Management Journal, 14, PP:321-330.
21. Waller, B. W., Belant, J. L., Young, B. W., Leopold, B. D., and Simek, S. L., 2012. Denning chronology and den characteristics of American black bears in Mississippi. Ursus Journal, 23, PP:6-11.
22. Zarei, A. A., 2012. Den Ecology of Brown Bear (Ursus arctos) In Koh - Khom Area, Fars Province, Southwestern Iran. M. Sc Thesis, Islamic Azad University, Science And Research Campus, Tehran, 38 p.
23. Ziaie, H. A., 2008. field guide to mammals of Iran, 2nd Edition. Wildlife Center press, Iran, p: 45.
24. Zhang, Z., Swaisgood, R. R., Wu, H., Li, M., Yong, Y., Hu, J., and Wei, F., 2007. Factors predicting den use by maternal giant pandas. Wildlife Management Journal, 71(8), PP: 2694-2698.
دوره 31، شماره 4
بهمن 1397
صفحه 385-395
  • تاریخ دریافت: 12 تیر 1395
  • تاریخ بازنگری: 16 فروردین 1396
  • تاریخ پذیرش: 20 خرداد 1397