مطالعه فونستیکی خانواده Cyprinidae از شهرستان پلدختر، ایران

سلماز باقریان نژاد، علیرضا شایسته فر^*و سمانه انصاری

ایران، اراک، دانشکده علوم پایه، دانشگاه اراک، گروه زیست‌شناسی

تاریخ دریافت: 10/8/1396            تاریخ پذیرش: 21/3/1397

چکیده

شناسایی ماهیان برای پی­بردن به زیست‌شناسی آن‌ها و حفاظت از آن‌ها در برابر تهدیدهای زیست‌محیطی یکی از مطالعات مهم می‌باشد. ماهیان بومی هر منطقه دارای ارزش‌های متعددی می­باشند، این ماهیان جزئی از ذخایر ژنتیکی هر منطقه محسوب می‍شوند که ما می‌توانیم از آن‌ها در تحقیقات ژنتیک و بیوتکنولوژی در آینده استفاده نماییم. در مورد ماهیان مطالعات پراکنده در ایران صورت گرفته است. در پروژه حاضر، ماهی‌های آب شیرین شهرستان پلدختر از 8 ایستگاه نمونه‌برداری در طی سال‌های1392 تا 1393جمع‌آوری شدند و پس از نمونه‌برداری از هر ایستگاه مشخصات جغرافیایی توسط GPS ثبت شد، سپس نمونه‌ها در فیبرهای مملو از یخ به آزمایشگاه تحقیقاتی دانشگاه اراک انتقال یافتند و مشخصات مورفومتریک هرنمونه اندازه‌گیری شد و گونه‌ها توسط کلیدهای شناسایی معتبر شناسایی شدند. دراین مطالعه، 8 گونه متعلق به 6 جنس از خانواده  Cyprinidae جمع‌آوری شدند و گونه‌های Chondrostoma cyri، Cyprinion tenuiradius، Carassius gibelio، Capoeta damasina، Barbus grypus، Capoeta trutta، Garra rufa، Barbus barbul از شهرستان پلدختر شناسایی شدند.

واژه‌های کلیدی: Cyprinidae، خانواده، شهرستان پلدختر، ایران

* نویسنده مسئول، تلفن: 09188608521، پست الکترونیکی: a-shayestehfar@Araku.ac.ir

مقدمه

ماهی‌ها اولین مهره‌دارانی هستند که تقریباً 480 میلیون سال قبل درروی زمین به وجود آمده‌اند. حدود 320 میلیون سال پیش، یعنی زمانی که عصر طلائی ماهی‌ها به‌حساب می‌آمد، آبزیان بهترین و پیشرفته‌ترین موجودات زنده دنیا را تشکیل داده و تراکم، گسترش ماهیان در اوج خود بود. اگرچه زمان حاضر دیگر عصر طلائی ماهی‌ها نیست بااین‌وجود ماهیان در بین مهره‌داران بیشترین تنوع را به خود اختصاص داده است (5). بطوری که تاکنون بالای33100 گونه از آن‌ها شناسایی شده و دراین میان حدود40 درصد را ماهیان آب شیرین تشکیل می‌دهند (14). ماهی به‌عنوان یک غذای ارزشمند در ایران و سراسر جهان می‌باشد که اغلب ماهی‌ها به‌صورت تازه مصرف می‌شوند، اما در صورت صید اضافی، آنها به‌صورت آفتابی خشک و دودی شده، این ماهی‌های آفتابی خشک‌شده نیز به‌عنوان یک خوراک لذیذ و پر متقاضی هستند که قیمت بسیار خوبی در بازارها به‌ویژه در شمال ایران دارند. ماهی‌ها نقش بسیار مهمی در صید ورزشی، کنترل جلبک‌ها و سایر گیاهان آبزی، همچنین کنترل مالاریا دارند (16).

ماهی‌ها ازنظر زندگی در آب، تنفس با آبشش و حرکت با باله‌ها همگی مشابه‌اند ولی ازنظر شکل ظاهری، ساختمان بدن، اندازه و گسترش زمانی و مکانی به حدی گوناگون هستند که برای شناسایی کلی آن‌ها، احتیاج به طبقه‌بندی خاصی می‌باشد (5). تاکنون تقریباً 185 گونه به‌طور عمده متعلق به سه خانواده Cyprinidae، Balitoridae و Cobitidae از آب‌های ایران شناسایی‌شده‌اند (12).  درباره ماهی‌های داخلی ایران چندین مقاله توسط هگل 1846، وثوقی1371، دکتر کد 1375، ولی الهی 1378، قاسمی و همکاران1391، تقوی نیا و همکاران 1394 و جولاده رودبار و همکاران 1394 منتشرشده است (2، 6، 7، 8 و 13). هدف از این پژوهش، شناسایی ماهی‌های آب شیرین خانواده Cyprinidae در شهرستان پلدختر استان لرستان می‌باشد.

مواد و روشها

استان لرستان یکی از استان‌های غربی ایران است و شهرستان پلدختر ( شکل1) در جنوب استان لرستان ( دامنه کوه زاگرس) واقع ‌شده است. در پژوهش حاضر، نمونه برداری از 8 ایستگاه، منابع آب شیرین در شهرستان پلدختر استان لرستان در اواخر بهار 92 تا بهار ۱۳۹۳ صورت گرفت (شکل 2). نمونه‌برداری با کمک ماهیگیران محلی و ماهیگیری به‌صورت ماهیانه در ساعات 8 الی 12 صبح از سوم تا دهم هرماه با استفاده از تورسالیک (تور پرتابی) انجام گرفت. در طی این مطالعه، 99 قطعه ماهی از گونه‌های مختلف از تمامی ایستگاه‌های نمونه‌برداری جمع‌آوری شد، نمونه‌ها بلافاصله در کیسه‌های پلاستیکی جداگانه نگهداری و برچسب‌گذاری شدند. سپس در فیبرهای مملو از قطعات کوچک یخ قرارداده شد و در ظرف مدت 24 ساعت به آزمایشگاه زیست‌شناسی دانشگاه اراک انتقال یافتند، قبل از نگهداری، عکس مناسب با کمک دوربین دیجیتال Canon مدل  SX230HSگرفته شد و سپس با استفاده از کولیس با 01/0 میلی‌متر اندازه‌گیری شد و صفات موردنیاز برای شناسایی ثبت گردید. برای شمردن دندان حلقی ماهی‌ها ابتدا سر آن‌ها جدا و سپس در محلول یک درصد هیدروکسید پتاسیم به مدت 44 تا 94 دقیقه جوشانده شد (زمان جوشاندن بستگی به‌اندازه سرماهی داشت برای نمونه‌های کوچک‌تر مدت‌زمان کمتر و برای نمونه‌های بزرگ مدت‌زمان بیشتری در نظر گرفته شد). بعد از جوشاندن گوشت اطراف دندان حلقی ماهی به‌آسانی جدا و پس از تمیز نمودن با آب در زیر استریومیکروسکوپ موردبررسی قرارگرفت. سپس شناسایی با کمک منابع تاکسونومی کتاب­های ماهیان آبهای داخلی نوشته­ی اصغر عبدلی، تنوع زیستی ماهیان حوضه جنوبی دریای خزر تألیف اصغر عبدلی و مهدی نادری و کتاب ماهیان آب شیرین نوشته غلامحسین یوسفی و بهروز مستجیر صورت پذیرفت (3، 4 و7).

شکل1-  نقشه شهرستان پلدختر اقتباس از Google.com/Map

شکل2- مکان ایستگاه‌های نمونه‌برداری

نتایج

در تحقیق حاضر، درمجموع 8 گونه از 6 جنس متعلق به خانواده Cyprinidae در شهرستان پلدختر شناسایی شد که لیست گونه‌ها به شرح زیر است (جدول1).

جدول1- نام نمونه به همراه ایستگاه نمونه‌برداری در سطح شهرستان پلدختر

Barbusbarbulus (Heckel, 1849)

رنگ ظاهری این ماهی در قسمت بالای خط جانبی نقره­ای و در زیرخط جانبی سفید رنگ می­باشد. بدن این ماهی کشیده و باریک، لب­ها کاملاً مشخص گوشتی و ماهیچه­ای، دهان زیرین، دو جفت سبیلک بلند و مشخص دارد، باله پشتی دارای 3 شعاع غیرمنشعب که بزرگترین شعاع باله پشتی سخت و در قسمت داخلی دارای دندانه و مضرس و 8 شعاع منشعب، باله مخرجی دارای 3 شعاع غیرمنشعب و 6 شعاع منشعب می­باشد. فلس‌های خط جانبی 53 عدد و دندان حلقی سه ردیفی و فرمول آن 2 .3 .5 – 5. 3. 2 ثبت شد. از این نمونه 1 عدد در خردادماه 1392 صید شد (شکل 3).

طول استاندارد: 263.53، طول چنگالی:292.90، طول کل:333.73، طول سر: 69.86، عرض بدن: 66.02، کمترین عرض ساقه دمی: 30.69، طول ساقه دمی:38.73،طول باله پشتی به جلو: 152.53، طول پوزه: 29.43، طول سرپوش آبششی تا پشت حدقه چشم: 36.30، طول آرواره بالا: 22.22، طول آرواره پایین: 35.67، قطر چشم: 8.93، قطر حدقه چشم: 11.58، ارتفاع سر: 43.55، طول سبیلک اول: 17.74، طول سبیلک دوم: 19.39، فلس‌های خط جانبی:53، فلس‌های بالای خط جانبی: 10، فلس‌های پایین خط جانبی: 7،فلس‌های دور ساقه دمی:21

شکل3- الف) ,Barbus  barbulusب) همراه با دندان حلقی(واحد اندازه‌گیری برحسب میلی‌مترمیلی‌متر)

گونه Barbus grypus (Heckel, 1843)

نام فارسی این‌گونه شیربت، شبوط، سرخه (خوزستان)، شیربد (لرستان) می­باشد. بدن این ماهی رنگی همانند آهن زنگ‌زده دارد. سطح پشتی بدن قهوه­ای زیتونی و سطح شکمی روشن با انعکاس‌هایی نقره‌ای رنگ است. بدن کشیده، دهان زیرین، دو جفت سبیلک، سر نسبتاً کوچک و در پشت باله مخرجی ساقه دمی کوتاه می­شود. باله پشتی دارای 4 شعاع غیر منشعب، شعاع استخوانی باله پشتی دندانه‌دار نیست و 8 شعاع منشعب، باله مخرجی دارای 3 شعاع غیر منشعب و 5 شعاع منشعب می­باشد. فلس­ها بزرگ، مشخص، ضخیم و به‌سختی جدا می­شوند. فلس­های خط جانبی 38-34 و دندان حلقی سه ردیفی با فرمول 2. 3. 5 – 5. 3. 2 می­باشد. تعداد 8 نمونه ازاین‌گونه در ماه‌های تیر، مرداد، دی و بهمن‌ماه 92 صید شد (شکل 4).

میانگین طول استاندارد: 275.707، میانگین طول چنگالی:309.845، میانگین طول کل:340.972، میانگین طول سر: 67.678، میانگین عرض بدن: 55.911، میانگین کمترین عرض ساقه دمی: 27.328، میانگین طول ساقه دمی:47.588، میانگین طول باله پشتی به جلو: 138.746، میانگین طول پوزه: 24.161، میانگین طول سرپوش آبششی تا پشت حدقه چشم: 37.178، میانگین طول آرواره بالا: 20.052، میانگین طول آرواره پایین: 32.83، میانگین قطر چشم: 9.677، میانگین قطر حدقه چشم: 11.791، میانگین ارتفاع سر: 40.601، میانگین طول سبیلک اول: 14.238، میانگین طول سبیلک دوم: 15.643، میانگین فلس‌های خط جانبی:36.625، میانگین فلس‌های بالای خط جانبی: 5، میانگین فلس‌های پایین خط جانبی: 4.25، میانگین فلس دور ساقه دمی:12.75

شکل 4- گونه Barbus. grypus همراه با دندان حلقی(واحد اندازه‌گیری برحسب میلی‌متر)

گونه Capoeta damasina (Valenciennes in Cuvier and Valencienne, 1842)

نام فارسی آن سارده یا سیاه ماهی (حوضه خزر)، توئینی قزل‌آلا (چهارمحال و بختیاری) و گل­چراغ (خوزستان) می­باشد. سطح شکمی مایل به زرد و سطح پشتی تیره­تر، بدن کشیده و دارای یک جفت سبیلک کوچک، باله پشتی دارای 3 شعاع غیر منشعب که آخرین آن سخت و مضرس و 9 شعاع منشعب، باله مخرجی دارای 3 شعاع غیرمنشعب و 6 شعاع منشعب می­باشد. فلس­های خط جانبی 76-73 عدد و دندان حلقی سه ردیفی با فرمول 2. 3. 5 – 5. 3. 2 می­باشد.

ازاین‌گونه تعداد 4 قطعه در اردیبهشت، خرداد و تیرماه 92 صید شد (شکل 5).

میانگین طول استاندارد: 274.272، میانگین طول چنگالی:311.2، میانگین طول کل:353.185، میانگین طول سر: 60.682، میانگین عرض بدن: 73.21، میانگین کمترین عرض ساقه دمی: 32.185، میانگین طول ساقه دمی:43.77، میانگین طول باله پشتی به جلو: 137.795، میانگین طول پوزه: 20.227، میانگین طول سرپوش آبششی تا پشت حدقه چشم: 32.64، میانگین طول آرواره بالا: 13.457، میانگین طول آرواره پایین: 33.482، میانگین قطر چشم: 8.285، میانگین قطر حدقه چشم: 9.695، میانگین ارتفاع سر: 41.905، میانگین طول سبیلک: 7.057، میانگین فلس‌های خط جانبی:.74.25 ، میانگین فلس‌های بالای خط جانبی: 14.75، میانگین فلس‌های پایین خط جانبی: 10.25، میانگین فلس دور ساقه دمی:28.5

شکل 5. گونه Capoeta. damasina همراه با دندان حلقی(واحد اندازه‌گیری برحسب میلی‌متر)

گونه Capoeta trutta (Heckel, 1843)

نام فارسی این‌گونه، تویینی، گل-خورک (خوزستان)، قزل (لرستان)، شیرماهی و برزم می­باشد. این ماهی دارای بدنی اغلب خاکستری رنگ با لکه‌های سیاه‌رنگ بزرگ در سطح بدن و یک جفت سبیلک کوچک می­باشد. باله پشتی دارای 3 شعاع غیر منشعب که خارپشتی غیرمنشعب نسبتاً قوی مضرس و 8 شعاع نرم، باله مخرجی دارای 3 شعاع غیرمنشعب و 5 شعاع منشعب می­باشد. فلس‌ها کوچک و به‌راحتی جدا می­شوند و تعداد آن­ها روی خط جانبی 77-70 می‌باشد. دندان حلقی سه ردیفی و فرمول آن 2. 3. 4 – 4. 3. 2 می­باشد. تعداد 25 نمونه ازاین‌گونه در اردیبهشت، خرداد، شهریور 92 و اردیبهشت 93 صید شد (شکل 6).

میانگین طول استاندارد: 179.670، میانگین طول چنگالی:206.37، میانگین طول کل:243.087، میانگین طول سر: 40.725، میانگین عرض بدن: 48.824، میانگین کمترین عرض ساقه دمی: 22.234، میانگین طول ساقه دمی:31.499، میانگین طول باله پشتی به جلو: 92.949، میانگین طول پوزه: 13.594 ، میانگین طول سرپوش آبششی تا پشت حدقه چشم: 21.701، میانگین طول آرواره بالا: 8.642، میانگین طول آرواره پایین: 26.027، میانگین قطر چشم: 7.131، میانگین قطر حدقه چشم: 8.642، میانگین ارتفاع سر: 29.196، میانگین طول سبیلک: 6.031، میانگین فلس‌های خط جانبی:.72.36 ، میانگین فلس‌های بالای خط جانبی: 15.12، میانگین فلس‌های پایین خط جانبی: 9.84، میانگین فلس دور ساقه دمی:30.12

شکل6. گونه Capoeta trutta همراه با دندان حلقی(واحد اندازه‌گیری برحسب میلی‌متر)

گونه Carassius gibelio (Bloch, 1782)

نام فارسی آن کپورچه یا کاراس و در مازندران ماهی طلایی (حوض نقره‌ای) نامیده می‌شود. نام انگلیسی آن Silver crucian carp, Gold fish, Persian crap است. نام علمی قبلی این ماهی  Carassius auratus بوده است.

رنگ بدن متمایل به نقره­ای و دارای بدنی پهن که سطح پشتی آن حالت قوسی و هلالی شکل دارد، دهان تقریباً فوقانی و فاقد سبیلک، چشم­ها درشت، باله پشتی با سه شعاع سخت و خار قوی دندانه‌دار و هجده شعاع نرم، باله مخرجی با سه شعاع سخت و شش شعاع نرم، فلس­های خط جانبی 30-29 عدد و دندان حلقی یک ردیفی با فرمول 4-4 است. تعداد 2 عدد از این ماهی در اردیبهشت‌ماه سال 93 صید شد (شکل 7).

میانگین طول استاندارد:138.91، میانگین طول چنگالی:165.775، میانگین طول کل:182.53، میانگین طول سر: 38.9، میانگین عرض بدن: 48.87، میانگین کمترین عرض ساقه دمی: 27.675، میانگین طول ساقه دمی:67.51، میانگین طول باله پشتی به جلو: 67.51، میانگین طول پوزه: 10.085، میانگین طول سرپوش آبششی تا پشت حدقه چشم: 21.8، میانگین طول آرواره بالا: 9.915، میانگین طول آرواره پایین: 25.515، میانگین قطر چشم: 8.22، میانگین قطر حدقه چشم: 9.285، میانگین ارتفاع سر: 33.81، میانگین فلس‌های خط جانبی:.29.5 ، میانگین فلس‌های بالای خط جانبی: 5.5، میانگین فلس‌های پایین خط جانبی: 6، میانگین فلس دور ساقه دمی:16.5

شکل 7. گونه Carassius gibelio همراه با دندان حلقی(واحد اندازه‌گیری برحسب میلی‌متر)

گونه Chondrostoma cyri (Kessler, 1877)

نام انگلیسی آن Blackbelly undermouth, Terek, Kura or Volga nase است. سطح پشتی تیره­تر از سایر نقاط بدن، بدن تقریباً کشیده و پوشیده از فلس‌های ریز و درخشان و باله دمی نارنجی کم‌رنگ، با حاشیه سیاه‌رنگ، دهان کوچک و شکاف دهانی هلالی شکل و فاقد سبیلک، باله پشتی دارای سه شعاع سخت و نه شعاع نرم، باله مخرجی دارای سه شعاع سخت و ده شعاع نرم، فلس­ها بر روی خط جانبی 62-61 عدد و دندان حلقی یک ردیفی با فرمول 6-6 می‌باشد. در منطقه موردمطالعه تعداد 7 نمونه ازاین‌گونه در دی و بهمن 92 صید شد (شکل 8).

میانگین طول استاندارد: 153.42، میانگین طول چنگالی:174.14، میانگین طول کل:192.33، میانگین طول سر: 32.76، میانگین عرض بدن: 32.63، میانگین کمترین عرض ساقه دمی: 15.75، میانگین طول ساقه دمی:26.6، میانگین طول باله پشتی به جلو: 76.54، میانگین طول پوزه: 9.25 ، میانگین طول سرپوش آبششی تا پشت حدقه چشم: 16.92، میانگین طول آرواره بالا: 6.82، میانگین طول آرواره پایین: 18.42، میانگین قطر چشم: 7.09، میانگین قطر حدقه چشم: 8.07، میانگین ارتفاع سر: 20.85، میانگین فلس‌های خط جانبی:.61.85 ، میانگین فلس‌های بالای خط جانبی: 9.71، میانگین فلس‌های پایین خط جانبی: 5.14، میانگین فلس دور ساقه دمی:16.71

شکل 8. گونه Chondrostoma cyriهمراه با دندان حلقی(واحد اندازه‌گیری برحسب میلی‌متر)

گونه(Heckel, 1849) Cyprinion tenuiradius

بدن کشیده و پهن، جثه کوچک و از طرفین کمی فشرده، دهان زیرین و نعل اسبی شکل، لب­ها ضخیم و در کناره آن دارای یک جفت سبیلک کوتاه، باله پشتی با چهار شعاع سخت و چهارده شعاع نرم، باله مخرجی با سه شعاع سخت و هفت شعاع نرم، فلس­های خط جانبی در این ماهی 39-37 عدد و دارای دندان حلقی سه ردیفی با فرمول 2. 3. 5 – 5 .3 .2 می‌باشد. در منطقه موردمطالعه تعداد 44 نمونه در خرداد، تیر، مرداد، شهریور و اسفند 92 ، فروردین و اردیبهشت 93 صید شد (شکل 9).

میانگین طول استاندارد: 117.20، میانگین طول چنگالی:135.17، میانگین طول کل: 155.06، میانگین طول سر: 29.183، میانگین عرض بدن: 39.124، میانگین کمترین عرض ساقه دمی: 13.947، میانگین طول ساقه دمی:20.246، میانگین طول باله پشتی به جلو: 60.412، میانگین طول پوزه: 9.943 ، میانگین طول سرپوش آبششی تا پشت حدقه چشم: 13.926، میانگین طول آرواره بالا: 9.028، میانگین طول آرواره پایین: 15.633، میانگین قطر چشم: 6.092، میانگین قطر حدقه چشم: 7.394، میانگین ارتفاع سر: 23.126، میانگین طول سبیلک: 3.756، میانگین فلس‌های خط جانبی:.38.62 ، میانگین فلس‌های بالای خط جانبی: 7.66، میانگین فلس‌های پایین خط جانبی: 5.35، میانگین فلس دور ساقه دمی:15.4

شکل 9- گونه Cyprinion tenuiradius همراه با دندان حلقی(واحد اندازه‌گیری برحسب میلی‌متر)

گونه(Heckel, 1843)  Garra rufa

نام فارسی این  ماهی  گاراروفا،  گل­خورک  (خوزستان)،

 سگ‌ماهی (لرستان) و گل چراغ می­باشد. این ماهی به رنگ­های سبز زیتونی و قهوه‌ای دیده می­شود این ماهی دارای جثه‌ای کوچک و دهان زیرین و لب بالا به‌خوبی تکامل یافته و حاشیه‌دار شده با دو جفت سبیلک، چشم­های ماهی کوچک، باله پشتی دارای 3 شعاع غیر منشعب و 8 شعاع منشعب، باله مخرجی دارای 3 شعاع غیرمنشعب و 5 شعاع منشعب، فلس­ها مشخص و تعداد فلس­های خط جانبی 35-33 می‌باشد. دندان حلقی سه ردیفی است و فرمول آن به‌صورت 3. 4. 5 – 5. 4. 3 است. تعداد 8 نمونه در سطح شهرستان در خردادماه، مردادماه 92 و فروردین‌ماه 93 صید شد (شکل 10).

میانگین طول استاندارد: 106.307، میانگین طول چنگالی:123.692، میانگین طول کل: 135.04، میانگین طول سر: 22.003، میانگین عرض بدن: 29.652 ، میانگین کمترین عرض ساقه دمی: 14.888، میانگین طول ساقه دمی:16.092، میانگین طول باله پشتی به جلو: 50.651، میانگین طول پوزه: 12.673 ، میانگین طول سرپوش آبششی تا پشت حدقه چشم:8.77 ، میانگین طول آرواره بالا: 10.092، میانگین طول آرواره پایین: 14.176، میانگین قطر چشم: 4.063، میانگین قطر حدقه چشم: 4.568، میانگین ارتفاع سر: 16.281، میانگین طول سبیلک اول: 4.001 ، میانگین طول سبیلک دوم:3.098، میانگین فلس‌های خط جانبی:.33.75 ، میانگین فلس‌های بالای خط جانبی: 4، میانگین فلس‌های پایین خط جانبی: 3.87، میانگین فلس دور ساقه دمی:14.62

شکل 10- گونه Garra rufa همراه با دندان حلقی(واحد اندازه‌گیری برحسب میلی‌متر)