ازجمله قدیمی‌ترین جانوران روی زمین می‌توان لاک‌پشتان(Chelonian) را نام برد که پیدایش آن‌ها به بیش از 200 میلیون سال قبل برمی‌گردد (10). گونه‌های مختلفی از لاک‌پشتان در ایران وجود دارد که گونه لاک‌پشت برکه‌ای خزر (Mauremys caspica) یکی از آن‌ها می‌باشد. این لاک‌پشت جزء تیره Emydidae می‌باشد و در استان‌های شمالی، غربی و جنوب غربی دیده می‌شود (1). لاک‌پشت در میان حیوان­های خانگی یکی از کم دردسرترین و آرام‌ترین موجودات است. از میان گونه­های مختلف، لاک‌پشت برکه‌ای خزر و لاک‌پشت اروپایی دو گونه­ی متداول از لاک‌پشت‌هایی هستند که در ایران به‌عنوان حیوان خانگی مقبول هستند (شکل 1). هرچه لاک‌پشت­های بیشتری به‌عنوان حیوان خانگی پذیرفته شوند طبیعتاً مراجعه­ی صاحبان آن­ها به کلینیک­های دامپزشکی نیز بیشتر می­شود.

شکل 1- لاک‌پشت برکه­ای اروپایی (Emys orbicularis) (سمت راست) و لاک‌پشت برکه­ای خزری (Mauremys caspica) (سمت چپ)

لاک‌پشت دارای دو لاک استخوانی در پشت و شکم است که به ترتیب carapas و plastron نامیده می­شوند. این ساختارهای استخوانی، اندام حرکتی و سایر اندام­های حیاتی را در برمی‌گیرد. بنابراین، این اندام­ها برخلاف بقیه­ی حیوانات خانگی با روش­های معمول قابل‌دسترس نیستند. در دسترس نبودن اندام­های لاک‌‌پشت موجب می­شود، روش­های تصویربرداری تشخیصی از ملزومات معاینه­ی کامل این جاندار باشد. از طرف دیگر لازمه­ی به‌کارگیری روش­های تصویربرداری تشخیصی آگاهی از آناتومی طبیعی و نماهای طبیعی رادیولوژیک بدن لاک‌پشت در روش­های تصویربرداری می­باشد (2و 9).

لاک‌پشت برکه‌ای خزر، M. caspica، معمولاً به رنگ قهوه‌ای زیتونی یا سبز زیتونی دیده می­شود و طول آن تا 23 سانتی‌متر هم گزارش‌شده است (3). این لاک‌پشت در استان‌های شمالی، غربی و جنوب غرب کشور دیده می­شود. مناطقی که وجود این لاک‌پشت در آن­ها گزارش‌شده‌اند عبارتند از: گیلان، مازندران، آذربایجان شرقی و غربی، کردستان، کرمانشاه، ایلام، خوزستان، لرستان و فارس­(4). باوجود اینکه امروزه لاک‌پشت برکه‌ای خزر به‌عنوان حیوان خانگی پذیرفته‌شده و نگه­داری می­شود، اطلاعات چندانی از ویژگی‌های آناتومیک این‌گونه موجود نیست و لذا به دلیل عدم وجود اطلس آناتومی مرجع، بررسی تصاویر کلینیکی امکان‌پذیر نیست.

پیش‌ازاین مطالعاتی در خصوص بررسی آناتومی سایر گونه­های لاک‌پشت­ مانند لاک­پشت اروپایی، Emys orbicularis(شکل 1)، انجام‌شده است (7، 11و 13). با توجه به اطلاعات موجود، تاکنون پژوهشی در زمینه­ی ساختارهای استخوانی لاک‌پشت برکه‌ای خزر گزارش نشده است. هدف از مطالعه­ی حاضر بررسی ساختار آناتومیک استخوان­های اندام حرکتی قدامی و خلفی گونه­ی M. caspica با استفاده از تکنیک سی‌تی‌اسکن می­باشد.

مواد و روشها

دراین مطالعه پنج نمونه لاک‌پشت برکه­ای خزری بالغ که از بخش بهداشت و بیماری­های آبزیان دانشکده­ی دامپزشکی دانشگاه شیراز تهیه‌شده بود، مورداستفاده قرارگرفت، لازم به ذکر است که این لاک‌پشت‌ها از برکه‌های اطراف شیراز به بخش آبزیان دانشکده دامپزشکی منتقل‌شده بودند. چهار عدد از این لاک‌پشت‌ها ماده و یکی نر بوده و متوسط طول قسمت شکمی لاک در آن‌ها 3/17 سانتی‌متر اندازه‌گیری شد. در انجام این مطالعه آیین‌نامۀ اخلاق زیستی دانشگاه شیراز به‌طور کامل رعایت شد. پس از اطمینان از سلامت لاک‌پشت‌ها، برای انجام سی‌تی‌اسکن به بخش رادیولوژی بیمارستان نمازی دانشگاه علوم پزشکی شیراز منتقل شدند و توسط دستگاه سی‌تی‌اسکن زیمنس 16 برش موردبررسی قرارگرفتند.

لاک‌پشت­ها توسط کتامین 10 درصد و با دوز 25 میلی­گرم/کیلوگرم و دیازپام با دوز ‌1 میلی­گرم/کیلوگرم به روش عضلانی بیهوش شدند و حالت‌گماری به‌صورت خوابیده به شکم درحالی‌که محور طولی بدن موازی با میز سی‌تی‌اسکن بود انجام شد (شکل 2).

برای به دست آوردن بالاترین کیفیت نازک­ترین مقاطع عرضی باضخامت 6/0 میلی­متر تهیه شد.

شکل 2- قرار گرفتن لاک‌پشت به‌صورت پشتی-شکمی و موازی با میز دستگاه سی‌تی‌اسکن

فاکتورهای تکنیکی مورد استفاده به این ترتیب انتخاب شدند: فواصل بازسازی 1-5/0 میلی­متر، فاکتور پیچ 1، انرژی keV 120 و جریان 130 میلی­آمپر. پس از بازسازی مقاطع ساژیتال و کرونال هریک از استخوان‌های سیستم اسکلتی لاک‌پشت موردبررسی قرارگرفت.

نتایج

نتایج تصویربرداری قسمت قدامی: تمام استخوان­ها در هر سه مقطع استاندارد قابل‌دیدن هستند، اما بسته به نحوه­ی قرار­گیری و زاویه­ی آن­ها نسبت به بدن، در بعضی مقاطع بهتر دیده می­شوند و در بعضی مقاطع اطلاعات کمی از آن­ها به دست می­آید.

در لاک‌پشت برکه­ای خزری، در ابتدای اندام حرکتی قدامی استخوان کتف (Scapula) همراه با زائده­ی آکرومیون (Acromion Process) بلند و استخوان غرابی (Coracoid) وجود دارد. استخوان کتف باتوجه به نحوه­ی قرارگیری پشتی-شکمی و کمی مایل در مقطع عرضی بهتر و کامل­تر دیده می­شود (شکل 3).استخوان کتف در قسمت پشتی به لاک متصل می­شود و ازآنجایی‌که جهت آن کاملاً پشتی-شکمی نیست بلکه کمی مایل است، برای دیدن محل اتصال کتف به لاک باید مقاطع کناری نیز بررسی شوند (شکل 4). آکرومیون به‌صورت عرضی از مفصل شانه به سمت خط میانی بدن قرار دارد. از محل مفصل شانه به سمت خط میانی ممکن است آکرومیون شیبی به سمت قدامی یا شکمی نیز داشته باشد و به همین علت به ترتیب در مقاطع کرونال یا عرضی بهتر دیده شود (شکل های 3 و 5).

شکل 3- (A: مقطع عرضی در محل استخوان‌های کتف، B: آکرومیون، C: مفصل شانه) محل تهیه­ی مقطع توسط خط قرمز در تصویر کوچک بالا سمت چپ مشخص‌شده است

شکل 4- محل اتصال کتف به لاک‌پشتی در مقطع عرضی. پیکان­ها نشان‌دهنده‌ی قسمت فوقانی کتف هستند. محل تهیه­ی مقطع توسط خط قرمز در تصویر کوچک بالا سمت چپ مشخص‌شده است

شکل 5- نمایی از مفصل شانه در مقطع کرونال (A: آکرومیون، B: مفصل شانه، C: بازو، D: آرواره­ی پایین) محل تهیه­ی مقطع توسط خط قرمز در تصویر کوچک بالا سمت چپ مشخص‌شده است

استخوان غرابی نیز از قسمت مفصل شانه شروع و در جهت خط میانی بدن قراردارد اما شیب ملایمی در جهت خلفی دارد و در مقطع کرونال بهتر دیده می‌شود. برای بررسی محل اتصال استخوان غرابی به لاک شکمی می‌توان از مقطع عرضی نیز استفاده کرد (شکل 6شکل 7).

برای بررسی مفصل شانه می­توان از مقاطع پشتی و عرضی استفاده کرد، اما مقطع پشتی بهتر می­تواند یکپارچگی مفصل را نشان دهد (شکل 8شکل 9)

شکل 6- مقطع پشتی در محل مفصل شانه (A: استخوان غرابی، B: مفصل شانه، C: بازو) محل تهیه­ی مقطع توسط خط قرمز در تصویر کوچک بالا سمت چپ مشخص‌شده است

شکل 7- محل اتصال استخوان غرابی به لاک شکمی در مقطع عرضی (A: انتهای استخوان غرابی، B: لاک شکمی) محل تهیه­ی مقطع توسط خط قرمز در تصویر کوچک بالا سمت چپ مشخص‌شده است

شکل 8- نمایی از مفصل شانه در مقطع عرضی (A: مفصل شانه، B: کتف، C: آکرومیون، D: بازو) محل تهیه مقطع توسط خط قرمز در تصویر کوچک بالا سمت چپ مشخص‌شده است

شکل 9- نمایی از مفصل شانه در مقطع کرونال (A: مفصل شانه، B: بازو، C: آکرومیون، D: استخوان غرابی) محل تهیه­ی مقطع توسط خط قرمز در تصویر کوچک بالا سمت چپ مشخص‌شده است

استخوان بازو معمولاً موازی با سطح زمین قرار می­گیرد و به همین علت در مقطع کرونال بهتر دیده می­شود (شکل 10). مفصل آرنج نیز در ادامه استخوان بازو در مقطع کرونال به‌راحتی قابل‌دیدن است اما در مقطع عرضی نیز می­توان تا حدی یکپارچگی مفصل را بررسی کرد (شکل 11شکل 12). در ادامه­ی مفصل آرنج گاهی استخوان­های زند زبرین و زند زیرین در مقطع کرونال باهم قابل‌دیدن هستند و گاهی لازم است هرکدام را در مقاطع کرونال جداگانه­ای بررسی کرد. درصورتی‌که استخوان‌های زند زبرین و زند زیرین موازی با مقطع عرضی قرارگرفته باشند در مقطع عرضی هم به‌صورت مجزا قابل‌دیدن هستند (شکل 11شکل 13). بسته به زاویه­ی قرارگرفتن دست­ها مفصل مچ دست، قلم­ها و انگشتان در مقاطع عرضی یا کرونال می­توانند بررسی شوند. به علت زاویه­دار بودن ناحیه­ی مچ دست، قلم­ها و انگشتان، همه­ی آنها معمولاً باهم دیده نمی­شوند و باید از مقاطع جانبی نیز استفاده کرد (شکل 10شکل 11شکل 12شکل 14).

شکل 10- نمایی از مفصل شانه، بازو و انگشتان در مقطع کرونال (A: مفصل شانه، B: بازو، C: مچ دست، D: استخوان‌های کف دست، E: انگشتان) محل تهیه­ی مقطع توسط خط قرمز در تصویر کوچک پایین سمت چپ مشخص‌شده است

شکل 11- نمایی از محل بازو، مفصل آرنج، زند زبرین، زند زیرین و مچ دست در مقطع کرونال (A: بازو، B: مفصل آرنج، C: زند زیرین، D: زند زبرین، E: مچ دست، F: استخوان­های کف دست، G: انگشتان) محل تهیه­ی مقطع توسط خط قرمز در تصویر کوچک پایین سمت چپ مشخص‌شده است

شکل 12- نمایی از محل مفصل آرنج در مقطع عرضی (A: مفصل آرنج، B: بازو، C: زند زیرین، D: زند زبرین، E: مچ دست) محل تهیه­ی مقطع توسط خط قرمز در تصویر کوچک بالا سمت چپ مشخص‌شده است

شکل 13- مقطع عرضی دستها در محل قدامی لاک (پیکان نشان‌دهنده زند زیرین است) محل تهیه­ی مقطع توسط خط قرمز در تصویر کوچک بالا سمت چپ مشخص‌شده است

شکل 14- نمای بازو و انگشتان در مقطع کرونال (A: بازو، B: زند زیرین، C: مچ دست، D: استخوان کف دست، E: بند اول انگشت، F: بند دوم انگشت، G: بند سوم انگشت) محل تهیه­ی مقطع توسط خط قرمز در تصویر کوچک پایین سمت چپ مشخص‌شده است

نتایج تصویربرداری قسمت خلفی: اندام خلفی که از مفصل ساکروایلیاک شروع می‌شود در مقاطع کرونال و عرضی قابل‌دیدن است. با بررسی مقاطع جانبی اتصال قسمت پشتی ایلیوم با دو تا از مهره‌های ساکروم به‌خوبی دیده می‌شود (شکل 15، 16و 17). استخوان‌های ایلیوم و ایسکیوم در مقاطع عرضی و طولی قابل‌دیدن هستند (شکل 17شکل 18). استخوان پیوبیس در لاک‌پشت اندازه بزرگی دارد و در مقطع کرونال بهتر دیده می‌شود (4).

شکل 15- مقطع کرونال در محل مفصل ساکروایلیاک (A: قسمت فوقانی ایلیوم، B: مهره اول ساکروم، C: مهره دوم ساکروم) محل تهیه مقطع توسط خط قرمز در تصویر کوچک پایین سمت چپ مشخص‌شده است

شکل 16- مقطع کرونال در محل مفصل ساکروایلیاک (A: قسمت فوقانی ایلیوم، B: مهره دوم ساکروم، C: مهره اول ساکروم) محل تهیه مقطع توسط خط قرمز در تصویر کوچک پایین سمت چپ مشخص‌شده است

شکل 17- مقطع عرضی در محل مفصل ساکروایلیاک و لگن (A: مهره اول ساکروم، B: ایلیوم، C: ایسکیوم، D: مفصل لگنی-رانی) محل تهیه مقطع توسط خط قرمز در تصویر کوچک بالا سمت چپ مشخص‌شده است

شکل 18-مقطع طولی در محل مفصل لگنی-رانی (A: ایلیوم، B: ایسکیوم، C: ران، D: مفصل لگنی-رانی) محل تهیه مقطع توسط خط قرمز در تصویر کوچک بالا سمت چپ مشخص‌شده است

مفاصل رانی-لگنی در هر سه مقطع طولی، عرضی و کرونال قابل‌دیدن هستند. البته به نظر می‌رسد در مقطع طولی شانس به دست آوردن یک تصویر مناسب کمتر از بقیه مقاطع است (شکل 16، 17و 18). استخوان ران به علت موازی بودن با سطح زمین در مقطع کرونال به‌خوبی دیده می‌شود (شکل 20). درصورتی‌که پاها جمع شده باشند و ران موازی با محور طولی بدن قرارگیرد در مقطع طولی نیز ممکن است ران به‌طور نسبتاً کامل دیده شود (شکل 21). مفصل زانو در مقاطع کرونال و عرضی قابل‌بررسی هستند. در مقطع عرضی هر سه استخوان منتهی به مفصل زانو به‌خوبی دیده می‌شوند (شکل 20شکل 22). به علت زاویه‌دار بودن استخوان‌های درشت‌نی و نازک‌نی معمولاً باید قسمت‌های ابتدایی مرکزی و انتهایی آنها را در برش‌های جانبی مقاطع کرونال بررسی کرد و دیدن آنها به‌صورت یکپارچه گاهی ممکن نیست (شکل 22، 23و 24). استخوان‌های مفصل مچ پا، قلم و انگشتان در مقطع کرونال بهتر دیده می‌شوند البته برای بررسی کامل مفصل و دیدن همه استخوان‌های متاتارس و انگشتان باید مقاطع جانبی نیز بررسی شود. در بعضی موارد باتوجه به زاویه مفصل مچ پا ممکن است در مقطع طولی نیز مفصل مچ پا قابل‌بررسی باشد (شکل 25، 26و 27).

شکل 19- مقطع کرونال در محل کف لگن (پیکان‌های کوچک نشان‌دهنده پیوبیس و ستاره‌ها نشان‌دهنده سوراخ‌های اپتراتور است) محل تهیه مقطع توسط خط قرمز در تصویر کوچک پایین سمت چپ مشخص‌شده است

شکل 20- مقطع کرونال در محل مفصل لگنی-رانی، ران و زانو (A: مفصل لگنی-رانی، B: ران، C: مفصل زانو، D: درشت‌نی) محل تهیه مقطع توسط خط قرمز در تصویر کوچک بالا سمت چپ مشخص‌شده است

شکل 21- مقطع طولی در محل استخوان ران (A: ران، B: سر ران در محل مفصل لگنی-رانی) محل تهیه مقطع توسط خط قرمز در تصویر کوچک بالا سمت چپ مشخص‌شده است

شکل 22- مقطع عرضی در محل مفصل زانو (A: مفصل زانو، B: ران، C: نازک‌نی، D: درشت‌نی) محل تهیه مقطع توسط خط قرمز در تصویر کوچک بالا سمت چپ مشخص‌شده است

شکل 23- مقطع کرونال در محل قسمت میانی استخوان درشت‌نی (A: قسمت میانی درشت‌نی، B: پیوبیس، C: ناحیه مچ پا، قلم و انگشتان) محل تهیه مقطع توسط خط قرمز در تصویر کوچک بالا سمت چپ مشخص‌شده است

شکل 24- مقطع کرونال در محل قسمت انتهایی استخوان درشت‌نی (A: قسمت انتهایی درشت‌نی، B: مچ پا، C: ایسکیوم) محل تهیه مقطع توسط خط قرمز در تصویر کوچک پایین سمت چپ مشخص‌شده است

شکل 25- مقطع کرونال در محل مچ پا، قلم و انگشتان (A: مچ پا، B: قلم، C: بند اول انگشت، D: بند دوم انگشت، E: بند سوم انگشت) محل تهیه مقطع توسط خط قرمز در تصویر کوچک پایین سمت چپ مشخص‌شده است

بحث و نتیجه‌گیری

بررسی آناتومی نرمال گونه­های مختلف برای شناسایی بهتر آن­ها و توانایی تشخیص عوارض و بیماری­ها لازم است.

شکل 26- مقطع کرونال در محل مچ پا، قلم و انگشتان (A: مچ پا، B: ناحیه قلم‌ها، C: انگشتان)

شکل 27- مقطع طولی در محل مچ پا (A: مچ پا، B: درشت‌نی، C: نازک‌نی) محل تهیه مقطع توسط خط قرمز در تصویر کوچک بالا سمت چپ مشخص‌شده است

با توجه به این‌که امروزه گونه­های مختلف لاک‌پشت نیز به‌عنوان یک حیوان خانگی در نظر گرفته می­شوند و مراجعه­ی صاحبان لاک‌پشت‌ها به کلینیک­های دامپزشکی افزایش‌یافته است، لذا آگاهی از آناتومی بدن لاک‌پشت‌ها نیز حائز اهمیت شده است. در حال حاضر برای بررسی آناتومی طبیعی چندین روش وجود دارد شامل انجام کالبدشکافی، رادیوگرافی و سی‌تی‌اسکن.

کالبدشکافی و مشاهده­ی مستقیم اجزای بدن مستلزم کشتن حیوان می­باشد که ازلحاظ اخلاقی صحیح نیست، به‌ویژه در گونه‌های در حال انقراض (5و 6) که به نفع زیست‌شناسی حفاظت نخواهد بود. همچنین دراین روش به علت زنده نبودن جانور ساختارهای مشاهده‌شده ممکن است کاملاً با ساختارهای طبیعی موجود زنده تطابق نداشته باشد.

تهیه­ی رادیوگراف از موجود زنده روش دیگری برای تعیین آناتومی طبیعی می­باشد. از نقاط ضعف تهیه­ی رادیوگراف از موجود زنده برای تعیین آناتومی طبیعی می‌توان عدم توانایی در نمایش مناسب بافت‌های نرم بدن و همپوشانی ساختارها به علت دوبعدی بودن تصویر را نام برد (14).

سی‌تی‌اسکن یکی دیگر از روش‌های تصویربرداری با اشعه­ی ایکس است. توانایی تفکیک اندام‌های بدن در این روش بسیار بالا بوده و با این روش می‌توان اندام‌های مختلف درون بدن را به‌صورت برش‌های نازک مشاهده کرد. سی‌تی‌اسکن برای بررسی بیماری‌های عروقی، مفاصل و استخوان‌ها و سایر اندام‌ها و تشخیص تومورها مفید است. همچنین برای بررسی روند درمان و تعیین موقعیت ناحیه­ای که قرار است جراحی در آن صورت گیرد نیز ارزشمند می­باشد. این تکنیک بدون نیاز به کشتن حیوان، و با رفع مشکل هم­پوشانی ساختارها در تصویر و همچنین توانایی تهیه­ی تصاویر با وضوح و تضاد مناسب در بافت سخت و نرم برای نمایش آناتومی طبیعی، اولین انتخاب است (8).

در مطالعه­ی حاضر باوجود کوچک بودن جثه­ی بدن دراین‌گونه لاک‌پشت تمام استخوان­های بدن تا حد زیادی توسط سی‌تی‌اسکن قابل ارزیابی بود. بعضی مقاطع برای بررسی استخوان­های خاصی ارجحیت داشتند و در بعضی مقاطع تمامی قسمت­های یک استخوان به‌طور کامل قابل‌دیدن بود. تصاویر استخوان­ها در سه مقطع مختلف عمود بر هم قابل‌بررسی است و وجود لاک که در رادیوگرافی باعث کاهش توانایی دیدن استخوان­های داخلی لاک می­شود در تصاویر سی‌تی‌اسکن مشکلی ایجاد نمی­کند.

نتیجه­ی نهایی اینکه با انجام سی‌تی‌اسکن در مقاطع مختلف اندام حرکتی قدامی لاک‌پشت خزری هم‌اکنون اطلس آناتومی نرمال از اندام حرکتی قدامی و خلفی این جانور به‌دست‌آمده که می‌تواند به‌عنوان مرجع مفیدی جهت مقایسه و تشخیص ناهنجاری­ها مورد استفاده قرار بگیرد.

تقدیر و تشکر

بدین‌وسیله از بخش آبزیان دانشکده دامپزشکی دانشگاه شیراز به خاطر در اختیار قراردادن لاک‌پشت‌های این مطالعه تشکر و قدردانی می‌شود.