مجله پژوهشهای جانوری (مجله زیست شناسی ایران)(علمی)

بررسی تغییرات ژن ناحیه کنترل (d-loop)میتوکندری در سه گونه سنجاب قرمز، سنجاب ژاپنی و سنجاب ایرانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری محیط زیست- تنوع زیستی، گروه تنوع زیستی و مدیریت اکوسیستم‌ها، پژوهشکده علوم محیطی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

2 2استادیار گروه تنوع زیستی و مدیریت اکوسیستم‌ها، پژوهشکده علوم محیطی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

3 دانشیار گروه زیست‌شناسی، دانشکده علوم زیستی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

4 دانشیار دانشکده زیست شناسی، دانشگاه غرب اونتاریو، لندن، کانادا

چکیده

چکیده
سنجابهای متعلق به جنس Sciurus جزو سنجابهای درختی هستند که با اقلیم نیمه قطبی و مناطق جنگلی سازش پیدا کردهاند و توزیع گستردهای در نیمکره شمالی دارند. سنجاب قرمز، سنجاب ژاپنی و سنجاب ایرانی از جمله گونههای شاخص جنس Sciurus در اورپا و آسیا هستند. محدوده پراکنش سنجاب قرمز از اروپا تا چین بوده در حالیکه، سنجاب ایرانی محدود به فلات ایران-آناتولی است و سنجاب ژاپنی نیز در جزایر ژاپن حضور دارد. منشا و تاریخچه تکاملی گونه سنجاب ایرانی مبهم است و در حال حاضر اطلاعات ژنتیکی قابل توجهی از این گونه وجود ندارد. ژنوم میتوکندری کاربرد گستردهای در تصحیح ردهبندیهای کنونی موجودات دارد و برای تعیین روابط تبارزادی استفاده میشود. با توجه به اینکه تک نیایی و چند نیایی سنجابهای درختی در منطقه پالئارکتیک نامشخص است، ناحیه کنترل ژنوم میتوکندری به دلیل نرخ جهشپذیری مناسب در گونههای مذکور مورد بررسی قرار گرفت. ژن ناحیه کنترل برای اولین بار در سنجاب ایرانی از لحاظ میزان تغییر پذیری، جهش، جایگاههای حفاظت شده و فاصله ژنتیکی بررسی شد. همچنین نتیجه ردهبندی حاصل از ناحیه کنترل ژنوم میتوکندری و ژن سیتوکروم بی مورد مقایسه قرار گرفتند. این پژوهش نشان داد که نتایج ردهبندی بدست آمده از ناحیه کنترل ژنوم میتوکندری و ژن سیتوکروم بی مشابه هستند. همچنین از لحاظ تغییر پذیری و جهش، گونه سنجاب ایرانی در مقایسه با سنجاب قرمز و سنجاب ژاپنی دارای بیشترین میزان تغییرات است و گونه سنجاب قرمز دارای کمترین میزان تغییر پذیری، جهش و بیشترین تعداد جایگاههای حفاظت شده است. از لحاظ فاصله ژنتیکی

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Variability of the Mitochondrial Genome (d-Loop) in Red squirrel, Japanese squirrel and Persian squirrel

نویسندگان [English]

  • Marzieh Asadi Aghbolaghi 1
  • Faraham Ahmadzadeh 2
  • Bahram Kiabi 3
  • Nusha Keyghobadi 4

1 PhD student of environment-biodiversity, Environmental Sciences Research Institute, Shahid Beheshti University, G.C., Tehran, Iran

2 Department of Biodiversity and Ecosystem Management, Environmental Sciences Research Institute, Shahid Beheshti University, G.C., Tehran, Iran

3 Department of Marine Biology, Faculty of Biological Sciences, Shahid Beheshti University, G.C., Tehran, Iran

4 Department of Biology, University of Western Ontario, London, Canada

چکیده [English]

Abstract
Squirrels of the genus Sciurus are tree squirrels adapted to subarctic climatic conditions. They inhabit temperate forests and are widely distributed in the Northern hemisphere. Red squirrel, Japanese squirrel and Persian squirrel are the specific species from Sciurus in Europe and Asia. Of the Palearctic species, the red squirrel (Sciurus vulgaris) has the broadest distribution, ranging from Europe to China. In contrast, the other two Palearctic species have much narrower ranges; the Persian squirrel (Sciurus anomalus) is limited to the Iranian - Anatolian region while the Japanese squirrel (Sciurus lis) is limited to the Japanese Islands. The evolutionary history and phylogenetic status of the Persian squirrel are ambiguous and genetic information about this species is currently limited. Furthermore, although there are only three species of tree squirrel in the Palearctic region, it remains unclear whether they are monophyletic or polyphyletic. Mitochondrial genes are frequently used for taxonomic and phylogenetic studies, and the mitochondrial control region (D-loop) has sufficient variability for assessing relationships among congeneric species. Here, we describe for the first time the variability in mitochondrial d-loop sequences within and among the three Palearctic Sciurus species. Result of d-loop and Cyt b compared for phylogeny and they have similar result. Our results show

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sciurus anomalus
  • Sciurus vulgaris
  • Sciurus lis
  • mtDNA
  • control region (D-loop)

بررسی تغییرات ژن ناحیه کنترل (d-loop) میتوکندری در سه گونه سنجاب قرمز، سنجاب ژاپنی و سنجاب ایرانی

مرضیه اسدی آقبلاغی1، فراهم احمدزاده1*، بهرام کیابی2 و نوشا کیقبادی3

1 ایران، تهران، دانشگاه شهید بهشتی، پژوهشکده علوم محیطی، گروه تنوع زیستی و مدیریت اکوسیستم­ها

2ایران، تهران، دانشگاه شهید بهشتی، دانشکده علوم زیستی و فناوری زیستی، گروه زیست شناسی و زیست فناوری جانوری، دریا و آبزیان

3کانادا، لندن، دانشگاه غرب اونتاریو، دانشکده زیست‌شناسی

تاریخ دریافت: 27/04/97              تاریخ پذیرش: 10/09/97

چکیده

سنجاب­های متعلق به جنس Sciurusجزو سنجاب­های درختی هستند که با اقلیم نیمه قطبی و مناطق جنگلی سازش پیدا کرده­اند و توزیع گسترده­ای در نیم­کره شمالی دارند. سنجاب قرمز، سنجاب ژاپنی و سنجاب ایرانی ازجمله گونه­های شاخص جنس Sciurus در اورپا و آسیا هستند. محدوده پراکنش سنجاب قرمز از اروپا تا چین بوده در حالیکه، سنجاب ایرانی محدود به فلات ایران-آناتولی است و سنجاب ژاپنی نیز در جزایر ژاپن حضور دارد. منشأ و تاریخچه تکاملی گونه سنجاب ایرانی مبهم است و در حال حاضر اطلاعات ژنتیکی قابل‌توجهی ازاین‌گونه وجود ندارد. ژنوم میتوکندری کاربرد گسترده­ای در تصحیح رده­بندی­های کنونی موجودات دارد و برای تعیین روابط تبار زادی استفاده می­شود. با توجه به اینکه تک نیایی و چند نیایی سنجاب­های درختی در منطقه پالئارکتیک نامشخص است، ناحیه کنترل ژنوم میتوکندری به دلیل نرخ جهش­پذیری مناسب در گونه­های مذکور مورد بررسی قرارگرفت. ژن ناحیه کنترل برای اولین بار در سنجاب ایرانی ازلحاظ میزان تغییرپذیری جهش، جایگاه­های حفاظت‌شده و فاصله ژنتیکی بررسی شد. همچنین نتیجه رده­بندی حاصل از ناحیه کنترل ژنوم میتوکندری و ژن سیتوکروم بی‌مورد مقایسه قرارگرفتند. این پژوهش نشان داد که نتایج رده­بندی بدست آمده از ناحیه کنترل ژنوم میتوکندری و ژن سیتوکروم بی­مشابه هستند. همچنین ازلحاظ تغییرپذیری و جهش، گونه سنجاب ایرانی در مقایسه با سنجاب قرمز و سنجاب ژاپنی دارای بیشترین میزان تغییرات است و گونه سنجاب قرمز دارای کمترین میزان تغییرپذیری جهش، و بیشترین تعداد جایگاه­های حفاظت‌شده است. ازلحاظ فاصله ژنتیکی سنجاب قرمز و سنجاب ژاپنی فاصله ژنتیکی کمتری با یکدیگر دارند و در یک کلاد قرار می­گیرند و به‌عنوان گونه­های خواهری محسوب می­گردند ولی سنجاب ایرانی با دو گونه مذکور فاصله ژنتیکی بیشتری دارد و در کلاد جداگانه­ای قرار می­گیرد.

واژه‌های کلیدی: سنجاب ایرانی، سنجاب ژاپنی، سنجاب قرمز، ژنوم میتوکندری، ناحیه کنترل

* نویسنده مسئول، تلفن: 02122431971، پست الکترونیکی: f_ahmadzade@sbu.ac.ir

مقدمه

 

سنجاب­ها یکی از بزرگترین خانواده­های پستانداران هستند و در بیشتر نقاط دنیا یافت می­شوند. یک مساله کلیدی درخصوص سنجاب­ها نرخ سریع گونه­زایی است (19، 28 و 30). تاکنون مطالعات زیادی درخصوص سنجاب­ها انجام‌شده است ولی منشأ سنجاب‌های امروزی ناشناخته است (15 و 19). تغییر گستره­های آبی و خشکی از جمله شاخص­های مهم زمین­شناسی و محیط­زیستی هستند که نقش زیادی در گونه­زایی سنجاب­ها داشتند (19). خانواده سنجاب­ها (Sciuridae) به راسته جوندگان تعلق دارند، اجداد سنجاب­ها حدود 30 الی 40 میلیون سال پیش از سایر جوندگان جدا شدند و در حال حاضر به، 22 جنس و 273 گونه که منسوب به این خانواده هستند تکامل‌یافته‌اند (9). سنجاب های جنس Sciurus(لینه، 1758) جزو سنجاب های درختی هستند که با اقلیم مناطق نیمه قطبی و مناطق جنگی سازش پیدا کرده اند و توزیع گسترده ای در نیم کره شمالی دارند (23). جنس Sciurus حدود 13 میلیون سال پیش از جنس  Tamiasciurus جدا شده است. براساس شواهد دیرین­شناسی منشأ و تاریخچه تکامل جنس Sciurus مبهم است. این جنس شامل هفت زیر جنس است که سنجاب ایرانی به یک زیر جنس مجزا به نام Tenes تعلق دارد ولی سنجاب ژاپنی و قرمز هردو به زیر جنس Sciurus متعلق هستند. گونه
Sciurus anomalus به ترکیه، قفقاز و غرب ایران، سوریه، لبنان، فلسطین و عراق محدودشده است و در حال حاضر نیز اطلاعات کمی در خصوص تاریخچه تکاملی و رده­بندی این‌گونه وجود دارد (6). گونه Sciurus lis بومی جزایر ژاپن است و به دلیل فعالیت­های جنگل تراشی جمعیت آن روبه انقراض است و در بعضی از جزایر ژاپن نیز منقرض‌شده است (28 و 30). در مقایسه گونه
Sciurus vulgaris محدوده بزرگی را نسبت به سنجاب­های درختی اشغال کرده است و در سرتاسر پاله­آرکتیک یافت می­شود (شکل 1)، آنچنان که در منابع معتبر ذکر شده حدود 40 زیر­گونه برای سنجاب قرمز ثبت شده است. البته آرایه‌شناسی این‌گونه دچار ابهام است، بنابر برخی مطالعاتی که اخیراً انجام‌شده برخی از زیرگونه­های سنجاب قرمز می­توانند به سطح گونه ارتقا یابند ولی هنوز به‌صورت قطعی مورد تأیید قرار نگرفته­اند (10، 14، 17، 18، 26 و 32).

در هر سه گونه سنجاب تعداد بازوهای کروموزوم­های غیرجنسی 76 است ولی شکل کروموزوم Y در سنجاب ایرانیمتفاوت است (7، 30 و 33). سه گونه مذکور ازلحاظ اندازه و شکل لاله گوش و رنگ بدن باهم تفاوت ظاهری دارند. عدم حضور منگوله روی گوش­ها نشانه­ای برای گونه سنجاب ایرانی (1، 4 و 5) وجود منگوله روی گوش­ها ویژگی سنجاب قرمز است. رنگ پشت در سنجاب ژاپنی آهنی قهوه­ای است، رنگ پوشش شانه­های آن­ها مایل به قرمز و رنگ شکم آن­ها سفید است (30).

 

شکل 1- نقشه پراکنش سنجاب ایرانی (رنگ خاکستری تیره)، سنجاب قرمز (رنگ خاکستری روشن) و سنجاب ژاپنی (رنگ سیاه) (23).

در سال 2000 اوشیدا و همکارانش با استفاده از ژن سیتوکروم بی (Cyt b) تبارزایی سنجاب ایرانی را تنها براساس نمونه­هایی (تعداد چهار نمونه) که از ترکیه در اختیار داشتند، مورد بررسی قراردادند. نتایج آنها نشان داد که سنجاب ایرانی به گونه­های آمریکای شمالی نزدیکتر است ولی منشأ تکامل این‌گونه همچنان مبهم است، که آیا این‌گونه در اوراسیا شکل‌گرفته است و یا ابتدا در آمریکای شمالی شکل‌گرفته و سپس به سمت اوراسیا پراکنش یافته است (22). درحالی‌که سنجاب ایرانی علی‌رغم اینکه تنها در محدوده فلات ایران- آناتولی و حاشیه دریای مدیترانه حضور دارد، فاصله ژنتیکی بیشتری با دو گونه سنجاب قرمز و سنجاب ژاپنی دارد و به سنجاب­های آمریکای شمالی نزدیکتر است (22). لذا در جهت ادامه مباحث مطرح ‌شده در مقاله مذکور دراین مطالعه تلاش شد که با نمونه­برداری از کل گستره پراکنش این‌گونه، نتایج ناحیه کنترل ژنوم میتوکندری با نتایج ژن سیتوکروم بی‌مورد مقایسه قرارگیرد و میزان شباهت­ها، تفاوت­ها و فاصله ژنتیکی بین سه گونه سنجاب ایرانی، سنجاب قرمز و سنجاب ژاپنی بررسی شود. درواقع ناحیه کنترل در ژنوم میتوکندری به دلیل عدم وجود نوترکیبی در ژنوم میتوکندری، تغییر در تعداد تکرار توالی بازها و نرخ سریع جهش‌پذیری از چندشکلی بالایی برخوردار است (12و 13). طول ناحیه کنترل در گونه‌های مختلف متفاوت است و بخش میانی آن در گونه‌های مختلف پستانداران تقریباً مشابه است، این نشانگر به دلیل نرخ تکاملی سریع، قادر است تا اختلافات درون‌گروهی را نسبت به سایر نشانگر­ها بهتر نشان دهد و تاریخچه جمعیت‌ها را به‌خوبی بیان کند (8). 

مواد و روشها

جمع‌آوری و آماده‌سازی نمونه‌ها: با همکاری سازمان حفاظت محیط‌زیست 13 نمونه بافت از سنجاب ایرانی در جنگل­های زاگرس بدست آمد. نمونه‌برداری با استفاده از روش غیرتهاجمی از نمونه­های زنده و غیرزنده انجام شد. جهت تهیه نمونه از موجود زنده، زنده گیری با استفاده از تله انجام شد، سپس از وسایل کاملا استریل برای تهیه بافت از موی جانور استفاده شد. و پس از اتمام نمونه­گیری نمونه­ها رهاسازی شدند. نمونه‌ها در الکل قرار داده شدند و جهت استخراج DNA به آزمایشگاه منتقل شدند. همچنین با همکاری موزه­های خارج از کشور در اتریش، آلمان و یونان از سایر نقاط پراکنش این‌گونه در خارج از ایران ازجمله کشورهای عراق، ارمنستان، ترکیه، سوریه، لبنان و یونان نمونه تهیه شد. به دلیل کیفیت پایین نمونه­های موزه تنها نمونه­های متعلق به ترکیه، سوریه و یونان با موفقیت توالی یابی شدند (تعداد 13 نمونه) (شکل 2، جدول 1).

استخراج DNA با استفاده از روش نمکی و فنول کلروفورم صورت گرفت (25). DNA استخراج شده و در دمای 20-درجه نگهداری شد. کیفیت و کمیت DNA استخراجی نیز با استفاده از ژل آگاروز 1 درصد و دستگاه نانودراپ تعیین شد.


شکل 2- نقشه نقاط نمونه برداری از سنجاب ایرانی

جدول 1- مشخصات نمونه­برداری و کد نمونه­های سنجاب ایرانی

گونه

کد

موقعیت

S. anomalus

ES1101

ایران-کردستان

S. anomalus

ES1102

ایران-کردستان

S. anomalus

ES1103

ایران-کردستان

S. anomalus

ES1104

ایران-کردستان

S. anomalus

ES1105

ایران-کردستان

S. anomalus

ES1106

ایران-کرمانشاه

S. anomalus

ES1127

سوریه

S. anomalus

ES1128

سوریه

S. anomalus

ES1129

یونان

S. anomalus

ES1130

یونان

S. anomalus

ES1146

ترکیه

S. anomalus

ES1149

ترکیه

S. anomalus

ES1159

ترکیه

S. anomalus

ES1160

ترکیه

S. anomalus

ES1161

ترکیه

S. anomalus

ES1166

ترکیه

S. anomalus

ES1167

ترکیه

S. anomalus

ES1169

ترکیه

S. anomalus

ES1171

ترکیه

S. anomalus

ES1172

ایران- چهارمحال و بختیاری

S. anomalus

ES1173

ایران-کرمانشاه

S. anomalus

ES1174

ایران-همدان

S. anomalus

ES1175

ایران- ایلام

S. anomalus

ES1176

ایران-ایلام

S. anomalus

ES1177

ایران-لرستان

S. anomalus

ES1178

ایران-لرستان

تعداد 26 توالی از ناحیه کنترل ژنوم میتوکندری سنجاب قرمز از جمعیت­های مختلف موجود در کشور فرانسه  (JX645426-JX645400) و 26 توالی سنجاب ژاپنی از جزایر ژاپن (AB192435-AB192960) از پایگاه بانک ژن (NCBI) استخراج شدند (10و 20).

واکنش زنجیره‌ای پلی‌مراز، الکتروفورز و توالی یابی: تکثیر جایگاه‌های ژنی با استفاده از واکنش زنجیره‌ای پلی‌مراز در حجم 25 میکرولیتر و شرایطی شامل20 نانوگرم DNA، یک واحد tag DNA پلی‌مراز، بافرPCR1x، 5/1 میلی‌مولار کلرید منیزیم و آب مقطر تا رسیدن به حجم 25 میکـرولیتـر انجام گـرفت. از آغازگـرهای خارجی پیشـرو

DFSloopF  (5ʹ-CGCAATACTCGACCAATCC-3ʹ) و آغازگر پسرو DFSloopR (5ʹ-TGATGATTTCACGGAGGTAGG-3ʹ) جهت تکثیر

قطعه­ای به طول تقریبی400 جفت باز استفاده گردید (20). چرخه دمایی برای تکثیر ناحیه کنترل ژنوم میتوکندری عبارت بود از 2 دقیقه دردمای 94 درجه سانتی‌گراد و در ادامه 35 چرخه، شامل30 ثانیه در ºC 94 و 30 ثانیه در Cº 50 و 1 دقیقه در Cº72 و بسط نهایی با C º 72 در 5 دقیقه. خالص­سازی محصولات PCR با استفاده از برش از روی ژل آگاروز انجام شد. سپس توالی یابی محصول PCR انجام شد.

تجزیه‌وتحلیل داده‌ها: نتایج حاصل از توالی یابی با استفاده از نرم‌افزار‌های سکاسکیپ (Seqscape) ویرایش شدند. با استفاده از نرم­افزار مسترمدل­تست (MrModel test) (21) بهترین مدل تکاملی انتخاب شد. بهترین مدل تکاملی برای سه گونه سنجاب ایرانی، قرمز و ژاپنی به ترتیب HKY+ I، HKY+G+I، HKY+G+I برآورد گردید.  با استفاده از نرم‌افزارهای آرلکوین (Arlequin) (11) و مگا (Mega) (28) میزان فراوانی هر یک از نوکلئوتیدها (Nucleotide frequency)، جایگاهای تغییرپذیر (Variable sites)، جایگاه­های حفاظت‌شده(Conserve sites)، نرخ جانشینی نوع اول (Transation) و جانشینی نوع دوم (Transversion) و تخمین الگوهای جانشینی نوکلئوتیدی برآورد شدند. فاصله ژنتیکی با استفاده از نرم­افزار مگا و براساس مدل p-distance محاسبه شد. درخت ژنی با استفاده از نرم­افزار رکسمل (RAxML)، روش حداکثر بیشینه احتمال (Maximum likelihood)، مدل تکاملی GTR و تعداد بوت استرپ 1000 ترسیم گردید (26). همچنین از گونه Tamiasciurus hudsonicus  به‌عنوان برون گروه استفاده شد، درواقع این جنس نزدیکترین به جنس Sciurus است.

نتایج

دراین پژوهش حدود 400 جفت باز از توالی ژن ناحیه کنترل میتوکندری در سه گونه سنجاب ایرانی، سنجاب قرمز و سنجاب ژاپنی مورد بررسی قرارگرفتند. فراوانی هر یک از نوکلئوتیدها مطابق جدول (2) برآورد شد (باز آدنین با بیش‌ترین فراوانی و باز گوانین با کم‌ترین فراوانی).

 

جدول 2 – فراوانی­های نوکلئوتیدی در سه گونه مورد بررسی

باز­های DNA

سنجاب ایرانی

سنجاب قرمز

سنجاب ژاپنی

A

1/32

7/30

4/31

T

8/30

6/30

33

C

5/26

3/26

3/26

G

6/10

4/10

4/9

 

 

میزان جانشینی نوع اول (جانشینی بازهای پورین A-G با یکدیگر و جانشینی بازهای پیریمیدین C-T با یکدیگر) و جانشینی نوع دوم (جانشینی بازهای پورین و پیریمیدین با یکدیگر) به ترتیب مطابق جدول‌ (3) برآورد شد.

جدول 3 - تخمین الگوهای جانشینی نوکلئوتیدی در سنجاب ایرانی، سنجاب قرمز و سنجاب ژاپنی. اعداد پررنگ نشان‌دهنده نرخ جانشیتی همنام و سایر اعداد نشان دهنده نرخ جانشینی ناهمنام هستند

Sciurus anomalus

نوکلئوتید

 

A

T

C

G

A

 

-

78/0

57/0

84/10

T

 

83/0

-

29/21

27/0

C

 

83/0

44/29

-

27/0

G

 

52/33

78/0

57/0

-

Sciurus vulgaris

A

 

-

93/0

80/0

55/13

T

 

1

-

12/18

30/0

C

 

1

4/21

-

30/0

G

 

18/44

93/0

80/0

-

Sciurus lis

A

 

-

24/0

20/0

33/10

T

 

25/0

-

63/23

07/0

C

 

25/0

23/28

-

07/0

G

 

29/36

24/0

20/0

-

بیش‌ترین میزان جانشینی مربوط به جانشینی نوع اول بوده است. همانطور که در جدول‌ مربوطه مشخص است، میزان جانشینی نوع اول بازهای آدنین، گوانین و سیتوزین بیشتر است. در کل تعداد جایگاه‌های حفاظت‌شده در طول توالی مورد بررسی در سنجاب ایرانی 367 جفت باز، در سنجاب قرمز 381 جفت باز و در سنجاب ژاپنی 364 جفت باز بدست آمد. جایگاه‌های چندریختی و جایگاه­های حفاظت‌شده در طول ناحیه کنترل در سه گونه موردمطالعه نشان داده‌شده است (جدول 4). فاصله ژنتیکی اصلاح‌نشده بین سه گونه مطابق جدول (5) بدست آمد. جایگاه­های پارسیمونی ناحیه کنترل ژنوم میتوکندری در سنجاب ایرانی، سنجاب ژاپنی و سنجاب قرمز به ترتیب در جدول­های (6، 7و 8) بیان‌شده است. درخت ژنی ترسیم شده مطابق شکل (3) می­باشد که هریک از گونه­ها کلاد مجزایی تشکیل دادند .

 

 

جدول 4 – جایگاه­های تغییرپذیر و حفاظت‌شده ناحیه کنترل در سه گونه مورد بررسی

 

سنجاب ایرانی

سنجاب قرمز

سنجاب ژاپنی

جایگاه تغییرپذیر

32

20

37

جایگاه حفاظت‌شده

367

381

364

جایگاه پارسیمونی

22

14

20

نسبت جانشینی همنام به ناهمنام

23/17 R=

7/ 12 R=

86/57 R=

 

 

 

 

جدول 5- فاصله ژنتیکی براساس مدلp-distance.

3

2

1

 

2/1

7/1

-

  Sciurus vulgaris1

8/1

-

2/17

 Sciurus anomalus2

-

18

6/6

Sciurus lis3

 

شکل 3- درخت ژنی ترسیم شده با استفاده از روش حداکثر احتمال بیشینه، میزان حمایت بر روی هر شاخه  بیان شده است (قرمز: سنجاب ایرانی، سبز: سنجاب قرمز، آبی: سنجاب ژاپنی)

 

 

جدول 6 – جایگاه­های پارسیمونی ناحیه کنترل ژنوم میتوکندری در سنجاب ایرانی

نمونه

جایگاه­هایی پارسیمونی

ES1101

T

G

T

A

T

T

G

T

T

C

A

A

C

T

A

T

Y

T

T

C

A

T

ES1102

T

G

C

A

T

T

G

T

C

C

A

A

C

T

A

T

C

T

C

C

A

T

ES1103

T

G

C

A

T

T

G

T

T

C

A

A

C

T

A

T

C

T

T

C

A

T

ES1104

T

G

C

A

T

T

G

T

C

C

A

A

C

T

A

T

C

T

T

C

A

T

ES1105

T

G

C

A

T

T

G

T

T

C

A

A

C

T

A

T

C

T

T

C

A

T

ES1106

T

G

C

A

T

T

G

T

T

C

A

A

T

T

A

T

C

T

T

C

A

T

ES1127

T

A

C

A

T

T

G

T

T

C

A

A

C

T

A

T

C

T

T

C

A

T

ES1128

T

G

T

A

T

T

G

T

C

C

A

G

C

T

A

T

C

T

T

C

A

T

ES1129

T

A

C

T

T

T

G

T

C

C

A

A

C

T

G

C

C

C

C

T

A

T

ES1130

T

A

C

T

T

T

G

T

C

T

A

A

C

T

A

C

C

C

C

T

A

T

ES1146

T

A

C

T

T

T

G

T

C

C

A

A

C

T

G

T

T

T

C

C

G

T

ES1149

T

A

C

T

T

T

G

C

C

C

?

?

?

?

?

?

?

?

?

?

?

?

ES1159

T

A

C

T

T

T

G

T

C

C

A

A

T

T

G

T

C

C

C

T

A

T

ES1160

T

A

C

T

T

T

G

T

C

C

A

A

C

T

G

T

T

T

C

C

G

T

ES1161

C

A

C

A

C

C

A

T

C

C

G

G

C

T

A

C

C

T

C

C

A

T

ES1166

T

A

C

T

T

T

G

T

C

C

A

A

C

T

G

T

T

T

C

C

G

T

ES1167

C

A

C

A

C

C

A

T

C

C

G

G

C

T

A

C

C

T

C

C

A

T

ES1169

T

A

C

T

T

T

G

C

C

C

A

A

C

T

G

T

T

T

C

C

G

T

ES1171

C

A

C

A

T

C

A

T

C

C

G

G

C

T

G

C

C

T

C

C

A

T

ES1172

C

G

C

A

T

T

G

T

C

C

A

A

T

T

A

T

C

T

T

T

A

T

ES1173

T

G

C

A

T

T

G

T

C

C

A

A

T

C

A

T

C

T

T

C

A

C

ES1174

T

G

C

A

T

T

G

T

C

C

A

A

T

C

A

T

C

T

T

C

A

C

ES1175

T

G

C

A

T

T

G

T

T

C

A

A

T

T

A

T

C

T

T

C

A

T

ES1176

T

G

C

A

T

T

G

T

C

C

A

A

C

T

A

T

C

T

T

C

A

T

ES1177

T

G

C

A

T

T

G

T

T

T

A

A

T

C

A

T

C

T

T

C

A

C

ES1178

T

G

C

A

T

T

G

T

T

C

A

A

T

C

A

T

C

T

T

C

A

C

جدول 7 – جایگاه­های پارسیمونی ناحیه کنترل ژنوم میتوکندری در سنجاب ژاپنی

نمونه

جایگاه­هایی پارسیمونی

AB192935

T

G

A

A

A

T

T

C

T

C

A

C

C

T

C

T

A

A

T

G

AB192936

T

G

A

A

A

T

T

C

T

C

A

C

C

T

C

T

A

A

T

G

AB192937

T

G

A

A

A

T

T

C

C

T

A

C

C

T

C

T

A

A

T

G

AB192938

C

A

G

A

A

C

C

T

C

T

A

T

T

T

C

T

G

A

T

A

AB192939

C

A

A

A

A

T

T

T

C

T

A

T

T

C

C

T

A

A

C

G

AB192940

T

G

A

A

A

T

T

C

T

C

A

C

C

T

C

T

A

A

T

A

AB192941

T

G

A

A

A

T

T

C

T

C

A

C

C

T

C

T

A

A

T

A

AB192942

T

G

A

A

A

C

C

C

C

T

A

C

C

T

C

C

A

G

T

G

AB192943

T

G

A

A

A

C

C

C

C

T

A

C

C

T

C

C

A

A

T

G

AB192944

T

G

A

A

A

C

C

C

C

T

A

C

C

T

C

C

A

A

C

G

AB192945

T

G

A

A

A

C

C

C

C

T

A

C

T

T

C

C

A

G

T

G

AB192944

T

G

A

A

A

C

C

C

C

T

A

C

C

T

C

C

A

A

T

G

AB192945

T

G

A

A

A

C

C

C

C

C

A

C

C

T

C

C

A

A

T

G

AB192946

T

G

A

A

G

T

T

C

C

T

G

C

C

C

C

T

G

A

T

G

AB192947

T

G

A

A

G

T

T

C

C

T

G

C

C

C

C

T

G

A

T

G

AB192948

T

G

A

A

A

C

C

C

C

T

A

C

C

T

C

C

A

G

T

G

AB192949

T

G

A

A

G

T

T

C

C

T

A

C

C

T

C

T

A

A

T

G

AB192950

T

G

A

A

G

T

T

C

C

T

G

C

C

C

C

T

G

A

T

G

AB192951

T

G

A

A

A

C

C

C

C

T

A

C

T

T

C

C

A

G

T

G

AB192952

T

G

A

A

A

T

C

C

C

C

A

C

T

T

T

T

A

A

T

G

AB192953

C

A

G

A

A

T

T

T

C

T

A

T

T

T

C

T

A

A

C

G

AB192954

T

G

A

G

A

T

T

C

C

T

A

C

C

T

C

T

G

A

T

G

AB192955

T

G

A

A

G

T

T

C

C

T

A

C

C

T

C

T

G

A

T

G

AB192956

T

G

A

G

A

T

C

C

C

T

A

C

C

T

C

C

A

G

T

G

AB192957

T

G

A

A

G

T

T

C

C

T

G

C

C

T

T

T

G

A

T

G

AB192958

T

G

A

A

G

T

T

C

C

T

G

C

C

T

T

T

G

A

T

G

AB192959

T

G

A

A

A

T

T

C

T

C

A

C

C

T

C

T

A

A

T

G

AB192960

T

G

A

A

A

T

T

C

T

C

A

C

C

T

C

T

A

A

T

G

جدول 8– جایگاه­های پارسیمونی ناحیه کنترل ژنوم میتوکندری در سنجاب قرمز

نمونه

 

جایگاه­هایی پارسیمونی

JX645400

C

G

T

A

T

C

T

A

T

C

T

A

C

G

JX645401

T

G

T

A

T

C

C

A

C

C

T

G

T

G

JX645402

C

G

T

A

T

C

T

A

T

C

T

A

C

G

JX645403

T

A

T

A

T

C

T

A

T

C

T

G

T

G

JX645404

C

A

T

A

T

C

C

A

C

C

T

G

T

G

JX645405

C

G

T

A

T

C

T

G

C

C

T

A

C

G

JX645406

C

A

C

A

C

C

T

A

C

T

C

A

T

G

JX645407

C

G

T

A

T

C

T

A

T

C

T

A

C

G

JX645408

C

A

C

A

C

C

T

A

C

T

C

A

T

G

JX645409

C

A

C

A

T

T

T

A

C

C

T

G

T

A

JX645410

C

A

C

G

T

T

T

G

C

C

T

G

T

A

JX645411

C

A

T

A

T

T

T

A

C

C

T

G

T

A

JX645412

C

A

C

A

T

T

T

A

C

C

T

G

T

A

JX645413

C

A

T

A

T

T

T

A

C

C

T

G

T

A

JX645414

C

A

T

A

T

T

T

A

C

C

T

G

T

A

JX645415

C

A

C

G

T

T

T

G

C

C

T

G

T

A

JX645416

C

A

T

A

T

C

T

C

C

C

T

G

T

G

JX645417

C

A

C

A

T

T

T

A

C

C

T

G

T

A

JX645418

C

A

C

A

T

T

T

A

C

C

T

G

T

A

JX645419

C

A

C

G

T

T

T

G

C

C

T

G

T

A

JX645420

C

A

C

A

T

T

T

A

C

C

T

G

T

A

JX645421

C

A

C

G

T

T

T

G

C

C

T

G

T

A

JX645422

C

A

C

G

T

T

T

G

C

C

T

G

T

A

JX645423

C

A

T

A

T

T

T

A

C

C

T

G

T

A

JX645424

C

A

C

A

T

T

T

A

C

C

T

G

T

A

JX645425

C

A

C

A

T

T

T

A

C

C

T

G

T

A

JX645426

C

G

T

A

T

C

T

A

T

C

T

A

C

G

 

 

بحث و نتیجه‌گیری

دراین مطالعه ناحیه کنترل ژنوم میتوکندری در سه گونه سنجاب قرمز، سنجاب ژاپنی و سنجاب ایرانی در اورپا و آسیا مورد بررسی قرارگرفت. فراوانی باز­های ناحیه کنترل در هر سه گونه تقریباً مشابه بدست آمد، چراکه هر سه گونه متعلق به یک جنس می­باشند. در هر سه گونه بیشترین فراوانی مربوط به باز آدنین و کمترین فراوانی مربوط به باز گوانین است. میزان جانشینی همنام و ناهمنام بازها در سنجاب ایرانی و سنجاب ژاپنی تقریباً مشابه است ولی در سنجاب قرمز میزان جانشینی باز گوانین با آدنین بیشتر است، بطورکلی میزان نسبت جهش پذیری همنام به ناهمنام در سنجاب قرمز کمتر است. همچنین سنجاب قرمز تعداد جایگاه­های پارسیمونی کمتری در مقایسه با دو گونه دیگر دارد. به‌طورکلی در تمامی گستره پراکنش سنجاب قرمز ساختار ژنتیکی که وابسته به موقعیت جغرافیایی باشد وجود ندارد و همه جمعیت­های آن با یکدیگر در ارتباط هستند و به‌صورت منزوی نیستند (10، 14و 17). لذا به نظر می­رسد دلیل کمتر بودن جایگاه­های پارسیمونی در سنجاب قرمز در ارتباط بودن جمعیت­ها و پیوستگی آن­ها باشد. فاصله ژنتیکی بین سنجاب ایرانی و دو سنجاب دیگر حدود 17-18 درصد می­باشد در صورتی که این فاصله بین سنجاب قرمز و سنجاب ژاپنی حدود شش درصد می­باشد، که نسبت به فاصله ژنتیکی بدست آمده از ژن سیتوکروم بی در مطالعه اوشیدا و ماسودا و همکارانش در سال 2000 بیشتر هستند. براساس درخت ژنی ترسیم شده دو گونه سنجاب قرمز و سنجاب ژاپنی با حمایت بالایی در یک کلاد قرار می­گیرند درحالی‌که گونه سنجاب ایرانی از دو گونه مذکور جدا می­شود (22). نتایج حاصل از مطالعه اوشیدا و ماسودا و همکارانش در سال 2000 براساس ژن سیتوکروم بی نیز تک نیایی بودن این سه گونه را تأیید نکرد. سنجاب قرمز و سنجاب ژاپنی کاملاً مرتبط بودند و به‌عنوان گونه­های خواهری در نظر گرفته می­شوند ولی سنجاب ایرانی در گروه گونه­های آمریکای شمالی قرار گرفت. براساس مطالعه اوشیدا و ماسودا و همکارانش در سال 2000 با استفاده از ژن سیتوکروم بی مشخص شد که گونه­های جنس Sciurus در دوشاخه با فاصله ژنتیکی زیاد قرار دارند، یک گروه در اوراسیا و یک گروه در آمریکای شمالی. مطالعه اوشیدا و ماسودا در سال 2000 با بررسی سنجاب ایرانی نشان داد که  S. anomalus می­تواند خاستگاه آمریکای شمالی و نه اوراسیایی داشته باشد، اما فاصله ژنتیکی یکسانی نسبت به هر دو گروه دارد. مطالعه مذکور سه گروه بزرگ برای جنس Sciurus پیشنهاد کرد که گروه اول تنها در برگیرنده سنجاب ایرانی است، گروه دوم در برگیرنده دو گونه سنجاب ژاپنی و سنجاب قرمز است و گروه سوم حاوی سنجاب­های آمریکای شمالی است. با وجود نرخ بالای جهش پذیری در ناحیه کنترل، درخت­های ژنی حاصل از ژن­های ناحیه کنترل و سیتوکروم بی هر دو ساختار یکسانی دارند و نتایج این دو ژن میتوکندریایی تأیید کننده روابط تبارزایی نزدیک دو گونه سنجاب قرمز و سنجاب ژاپنی و جدا بودن سنجاب ایرانی ازاین دو گونه هستند. نتایج مطالعه پچنروا و مارتین کوا در سال 2012 براساس بررسی ناحیه کنترل ژن میتوکندری نیز روابط خواهری دو سنجاب قرمز و سنجاب ژاپنی را تأیید کرد و نشان دادند که S. lis و S. vulgaris از اجداد خود در پالئارکتیک مشتق شده­اند و این نتایج با توزیع جغرافیایی گونه­ها سازگاری دارد (24). همچنین براساس الگوی توزیع جغرافیایی بیان کردند S. anomalus کاملاً مرتبط به پالئارکتیک است. این سه گونه سنجاب درختی در زیستگاه‌های متنوعی گسترش یافته­اند، از تنوع رنگی قابل‌توجهی برخوردار هستند و براساس نقشه پراکنش جدایی زیستگاه برای آن­ها رخ‌داده است (19و31). سنجاب قرمز محدوده بزرگی را نسبت به سایر گونه­های سنجاب­های درختی اشغال کرده است و سرتاسر جنگل­های پالئآرکتیک را از شبه جزیزه ایبریا تا چین به اشغال درآورده است (17). به‌طور کلی سنجاب قرمز قدرت سازگاری بیشتری دارد و توانسته از دو گونه رقیب دیگر یعنی سنجاب ایرانی و سنجاب ژاپنی پیشی بگیرید و در بخش عظیمی از اوراسیا گسترش پیدا کند (16). جمعیت سنجاب قرمز در کشورهای اروپایی به دلیل معرفی کردن گونه سنجاب خاکستری (Sciurus carolinensis) که بومی آمریکای شمالی است، کاهش‌یافته است. سنجاب ژاپنی نیز در ناحیه کنترل جایگاه­های پارسیمونی بیشتری نسبت به سنجاب قرمز دارد، جمعیت این‌گونه به دلیل تخریب گسترده جنگل­ها در برخی از جزایر منقرض‌شده است و نسبت به دو گونه سنجاب قرمز و سنجاب ایرانی گستره بسیار کوچکی را در جزایر ژاپن به خود اختصاص داده است.

باتوجه به نتایج کسب‌شده براساس ژنوم میتوکندری سنجاب ایرانی به تنهایی یک گروه منحصر به فرد را تشکیل می­دهد و در واقع تنها نماینده جنس Sciurus و تنها گونه زیر جنس Tenes در غرب آسیا است و از لحاظ آرایه‌شناسی دارای ارزش حفاظتی ویژه­ای می­باشد (4). در سا‌ل‌های اخیر جمعیت سنجاب ایرانی در بسیاری از زیستگاه‌ها به دلیل روند رو به رشد تخریب زیستگاه‌، خشکسالی، تغییر اقلیم و شکار بیرویه کاهش‌یافته است (4). مطالعات ژنتیکی که تاکنون درباره سنجاب ایرانی صورت گرفته بااستفاده ژنوم میتوکندری هستند و نرخ جهش­پذیری این ژنوم در پستانداران حدود 10 برابر میزان جهش­پذیری در ژن‌های رمزگذار هسته­ می‌باشد (2، 3و 13). با توجه به اینکه نتایج دو ژن میتوکندریایی تأیید کننده روابط نزدیک دو گونه سنجاب قرمز و سنجاب ژاپنی و جدا بودن سنجاب ایرانی از این دو گونه هستند، جهت رفع ابهامات رده­بندی در این گونه­ها، تعیین دقیق روابط آرایه شناختی، خاستگاه سنجاب ایرانی، بررسی زمان جدایی گونه­های سنجاب درختی موجود در اوراسیا ضروری به نظر می­رسد. همچنین مطالعه و رده­بندی سنجاب­های جنس Sciurus در آمریکای شمالی و در اوراسیا با استفاده از ژن­های هسته نیز پیشنهاد می­گردد.

سپاسگزاری

بدین وسیله از کلیه همکارانی که در مراحل نمونه برداری این تحقیق همکاری نمودند، بویژه جناب آقای دکتر شهرام کبودوندپور، جناب آقای مهندس نوید زمانی و همچنین از مسئولین موزه تاریخ طبیعی وینا در کشور اتریش، موزه تاریخ طبیعی برلین در کشور آلمان و موزه تاریخ طبیعی کرت در کشور یونان تقدیر و تشکر به عمل می آید. این تحقیق با حمایت مالی ستاد توسعه زیست فناوری، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری اسلامی ایران به انجام رسیده است (شماره حمایت مالی: 960801).

1- اعتماد، ا.، 1364. پستانداران ایران، جلد اول. انتشارات سازمان حفاظت محیط‌زیست، 300 صفحه.
2- حسین زاده، م.، و دوریش، ج.، 1392. بررسی بیوسیستماتیک گونه جرد بزرگ 1823، Rhombomys opimus Lichtenstein, (Rodentia: Gerbillinae)  ایران، مجله پژوهش­های جانوری _زیست‌شناسی ایران)، جلد بیست و ششم، شماره سوم، صفحات 282-288.
3- رجبی مهام، ح.، و عزیزی، و.، 1392. بررسی فیلوجغرافیای موش مقدونیه Mus macedonicus Petrov & Ruzic, 1983)خ) در شمال غرب ایران، مجله پژوهش­های جانوری _زیست‌شناسی ایران)، جلد بیست و ششم، شماره سوم، صفحات 289-297.
4- کرمی، م.، قدیریان، ط، و فیض­الهی، ک.، 1395. اطلس پستاندارن ایران، انتشارات سازمان حفاظت محیط‌زیست، 288 صفحه.
5- هرینگتون، ف.، و فیروز. ا.، 1355. راهنمای پستانداران ایران، انتشارات سازمان حفاظت محیط‌زیست، 300 صفحه.
 
6- Abi-Said, M. R. E., Khoury, J., Makhlouf, H., and Amr, Z. S., 2014. Ecology of the Persian squirrel, Sciurus anomalus, in Horsh Ehden Nature Reserve, Lebanon. Vertebrate Zoology, Vol, 64, PP: 127-135.
7- Albayrak, U., and Arsalan, A., 2006. Contribution to the Taxonomical and Biological Characteristics of Sciurus anomalus in Turkey (Mammalia: Rodentia). Turkish Journal of Zoology, Vol, 30, PP: 111-116.
8- Atkinson, Q., Gray, R., and Drummond, A., 2008. MtDNA Variation Predicts Population Size in Humans and Reveals a Major Southern Asian Chapter in Human Prehistory. Molecular Biology, Vol, 25, PP: 468–474.
9- Blanga-Kanfi, S., Miranda, H., Penn, O., Pupko, T., DeBry, R. W., and Huchon, D., 2009. Rodent phylogeny revised: analysis of six nuclear genes from all major rodent clades. Evolutionary Biology, PP: 9-71.
10- Dozie`res, A., Chapuis, J. L., Thibault, S., and Baudry, E., 2012. Genetic Structure of the French Red Squirrel Populations: Implication for Conservation, PLOS ONE, 7, 10, e47607 p.
11- Excoffier, L., Laval, G., and Schneider, S., 2005. Arlequin ver. 3.0: An integrated software package for population genetics data analysis. Evolutionary Bioinformatics Online, PP: 47-50.
12- Frankham, R., 2005. Introduction to Conservation Genetics. Cambridge University Press. New York,  640 p.
13- Freeland, J., 2005. Molecular Ecology. Chichester (U.K.): Wiley & Sons.
14- Grill, A., Amori, G., Aloise, G., Lisi, A., Tosl, G., Wauters, L., and Randi, E., 2009. Molecular phylogeography of European Sciurus vulgaris: refuge within refugia? Molecular Ecology, Vol, 18, PP: 2687–2699.
15- Hale, M. L., Lurz, P. W. P., Shirley, M. D. F., Rushton, S., Fuller, R. M., and Wolff, K., 2001. Impact of landscape management on the genetic structure of red squirrel populations. Science, Vol, 293, PP: 2246-2248.
16- Haughland, D, L., and Larsen, W, K., 2004. Ecology of North American red squirrels across contrasting habitats: relating natal dispersal to habitat. Mammalogy, Vol, 85, PP: 225–236.
17- Liu, Z., Li, B., Ma Jianzhang Zheng, D., and Xu, Y., 2014. Phylogeography and geneticdiversity of the red squirrel (Sciurus vulgaris) in China: Implications for the species’ postglacial expansion history. Mammalian Biology, Vol, 79, PP: 247–253.
18- Lurz, P. W. W., Gurnell, J., and Magris, L., 2005. "Sciurus vulgaris" (PDF) Mammalian Species. 769, PP: 1–10.
19- Mercer, J. M., and Roth, V. L., 2003. The effects of Cenozoic global change on squirrel phylogeny. Science, Vol, 299, PP: 1568–1572.
20- Moncrief, N. D., Lack, J. B., and Van Den Bussche, R. A., 2010. Eastern fox squirrel (Sciurus niger) lacks phylogeographic structure: recent range expansion and phenotypic differentiation. Mammalogy, Vol, 91, PP: 1112–1123.
21- Nylander, J. A. A., 2004. Bayesian phylogenetics and the evolution of Gall wasps. Comprehensive Summaries of Uppsala Dissertations for the Faculty of Science and Technology 937. Uppsala University.
22- Oshida, T., and Masuda, R., 2000. Phylogeny and zoogeography of six squirrel species of the genus Sciurus (Mammalia, Rodentia), inferred from cytochrome b gene sequences. Zoological Science. 17, PP: 405–409.
23- Oshida T, Arslan A, Noda M. 2009. Phylogenetic relationships among the Old World Sciurus squirrels. Folia Zoologica, 58: 14-25.
24- Pečnerova, P., and Marti´nkova, N., 2012. Evolutionary history of tree squirrels (Rodentia, Sciurini) based on multilocus phylogeny reconstruction. Zoologica Scripta. 41, 3, PP: 211–219.
25- Sambrook, J., Fritsch, E. F., and Maniatis, T., 1989. Molecular cloning: a laboratory manual. Cold Spring Harbour, NY: Cold Spring Harbour Press.
26- Sidorowicz, J., 1971. Problems of subspecific taxonomy of squirrel (Sciurus vulgaris L.) in Palaearctic". Zoologischer Anzeiger. 187, PP: 123–14.
27- Stamatakis, A., 2006. RAxML-VI-HPC: maximum likelihood based phylogenetic analyses with thousands of taxa and mixed models. Bioinformatics, Vol, PP: 2688–2690.
28- Steppan, S. J., Storz, B. L., and Hoffmann, R. S., 2004. "Nuclear DNA phylogeny of the squirrels (Mammalia: Rodentia) and the evolution of arboreality from c-myc and RAG1". Molecular Phylogeny and Evolution, Vol, 30, PP: 703–719.
29- Tamura, K., Dudley, J., Nei, M., and Kumar, S., 2007. MEGA4: molecular evolutionary genetics analysis (MEGA) software version 4.0. Molecular Biology Evolution, Vol, 24, PP: 1596–1599.
30- Thorington, R. W., Koprowski, J. L., Steele, M. A., and Whatton, J. F., 2012. Squirrels of the World. Johns Hopkins University Press. 12 p. ISBN 1421404699.
31- Trizo, I., Crestanello, B., Galbusera, P., Wuters, L. A., Tosi, G., Matthysen, E., and Hauffe, H. C., 2005. Geographical distance and physical barriers shape the genetic structure of Eurasian red squirrels (Sciurus vulgaris) in the Italian Alps. Molecular Ecology, Vol, 14, PP: 469-481.
32- Wauters, L. A., Giovanni, A., Gaetano, A., Spartaco, G., Paolo, A., Andrea, G., Maurizio, C., Damiano, P., and Adriano, M., 2017. New endemic mammal species for Europe: Sciurus meridionalis (Rodentia, Sciuridae). Hystrix, 28 (1), PP: 1–28.
33- Zuhair, A. S., Eid, E., Qarqaz, M. A., and Abubaker, M., 2006. The Status and Distribution of the Persian Squirrel, Sciurus anomalus (Mammalia: Rodentia: Sciuridae), in Dibbeen Nature Reserve, Jordan. Zoology. Abhandlungen, Vol, 55, 199 p.
مجله پژوهشهای جانوری (مجله زیست شناسی ایران)(علمی)
دوره 33، شماره 1
اردیبهشت 1399
صفحه 15-25
  • تاریخ دریافت: 27 تیر 1397
  • تاریخ بازنگری: 01 آذر 1397
  • تاریخ پذیرش: 25 دی 1397