مجله پژوهشهای جانوری (مجله زیست شناسی ایران)(علمی)

بررسی فون سوسماران کویر مرنجاب در استان اصفهان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیات علمی گروه زیست شناسی، دانشکده علوم دانشگاه رازی کرمانشاه

2 گروه زیست شناسی، دانشکده علوم پایه، دانشگاه اراک، اراک 3815688349، ایران

3 دانشگاه لرستان، دانشکده علوم، گروه زیست شناسی، خرم آباد

4 عضو هیا ت علمی گروه زیست شناسی دانشکده علوم دانشگاه حکیم سبزواری

چکیده

کویر مرنجاب در جنوب و جنوب غرب دریاچه نمک آران و بیدگل استان اصفهان قرار گرفته است. این کویر با پوشش ریگزار و تپه‌های شنی منحصربفرد در ارتفاع ۸۵۰ متری قرار دارد. پوشش گیاهی منطقه شامل گیاهان شور پسند از جمله درخت های گز و تاغ و بوته‌های قیچ است. در این مطالعه، 15 گونه سوسمار متعلق به 11 جنس و 6 خانواده با استفاده از شاخص های ریخت شناسی بر اساس کلید شناسایی معتبر سوسماران ایران بررسی و شناسایی شد. خانواده Lacertidae با 6 گونه بیشترین غنای حضور گونه ای را در منطقه نشان می دهد و به دنبال آن خانواده های Agamidae، Gekkonidae، Scincidae، Varanidae وSpharodactylidae به ترتیب با سه، دو، دو، یک و یک گونه در منطقه نماینده‌هایی دارند. در بین گونه های مشاهده شده Phrynocephalus maculatus در بیشتر منطقه قابل مشاهده است و Eremias kavirensis و Ophiomorous maranjabensis محدود به مناطق خاصی در محدوده مورد مطالعه هستند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Survey of lizard fauna of Maranjab Desert in Esfahan Province

نویسندگان [English]

  • Ahmad Gharzi 1
  • Alireza Pesarakloo 2
  • Hasan Nabizadeh 3
  • Eskandar Rastegar-Pouyani 4

1 Department of biology, Faculty of science, Razi University, Kermanshah, Iran

2 Araki University

3 Department of biology, Faculty of science, Lorestan University, Khorramabad, Iran

4 Academic member of Hakim Sabzevari University

چکیده [English]

The Maranjab desert is located in the south and southwest region of the Salt Lake in Central Plateau of Iran. This region has a diverse topography and many sand dunes and sabulous are observed in its landscape. Common vegetation of this desert includes halophyte plants like Artiplex, Haloxilon and Zygophyllum. In the present study, most part of the Maranjab Desert was investigated. As a result of this investigation 15 species of lizards belonging to 11 genera and six families were identified and recorded. Among the families of lizards recorded in the area, the Lacertidae with six species is the most diverse family in the region. The Agamidae, Gekkonidae, Scincidae and Varanidae, and Spharodactylidae with 3, 2, 2, 1 and 1 species respectively also occur in this region. Phrynocephalus maculatus is a widespread species and can be found in all parts of the area, but Eremias kavirensis and Ophiomorous maranjabensis have colonized in some restricted regions in the area.

کلیدواژه‌ها [English]

  • The Salt Lake
  • Fauna
  • lizards
  • Lacertidae
  • Maranjab Desert

بررسی فون سوسماران کویر مرنجاب در استان اصفهان

احمد قارزی1*، علیرضا پسرکلو2، حسین نبی زاده3 و اسکندر رستگار پویانی4

1 ایران، کرمانشاه، دانشگاه رازی، دانشکده علوم، گروه زیست‌شناسی

2ایران، اراک، دانشگاه اراک، دانشکده علوم، گروه زیست‌شناسی

3ایران، خرم‌آباد، دانشگاه لرستان، دانشکده علوم، گروه زیست‌شناسی

4ایران، سبزوار، دانشگاه حکیم سبزواری، دانشکده علوم، گروه زیست‌شناسی

تاریخ دریافت: 25/9/97                تاریخ پذیرش: 11/2/98

چکیده

کویر مرنجاب در جنوب و جنوب غرب دریاچه نمک آران و بیدگل استان اصفهان قرارگرفته است. این کویر با پوشش ریگزار و تپه‌های شنی منحصربفرد در ارتفاع ۸۵۰ متری قراردارد. پوشش گیاهی منطقه شامل گیاهان شور پسند ازجمله درخت‌های گز و تاغ و بوته‌های قیچ است. دراین مطالعه، 15 گونه سوسمار متعلق به 11 جنس و 6 خانواده بااستفاده از شاخص‌های ریخت‌شناسی براساس کلید شناسایی معتبر سوسماران ایران بررسی و شناسایی شد. خانواده Lacertidae با 6 گونه بیشترین غنای حضور گونه‌ای را در منطقه نشان می‌دهد و به دنبال آن خانواده‌های Agamidae، Gekkonidae، Scincidae، Varanidae وSpharodactylidae  به ترتیب با سه، دو، دو، یک و یک‌گونه در منطقه نماینده­هایی دارند. در بین گونه‌های مشاهده‌شده Phrynocephalus maculatus در بیشتر منطقه قابل‌مشاهده است و Eremias kavirensis و Ophiomorous maranjabensis محدود به مناطق خاصی در محدوده موردمطالعه هستند.

واژه­های کلیدی: دریاچه نمک، فون، سوسمار، لاسرتیده

* نویسنده مسئول، تلفن: 09163670397  ، پست الکترونیکی: ahgharzi@yahoo.com

مقدمه

 

خزندگان با بیش از 9200 گونه در 30 خانواده از متنوع‌ترین گروه‌های جانوری هستند (10و 27) و سوسمار­ها ازنظر اندازه و شکل بدن متنوع‌ترین گروه از خزندگان امروزی را تشکیل می­دهند (5). این گروه از خزندگان بعد از پرندگان فراوانترین مهره‌دارانی هستند که در طول روز در فلات ایران مشاهده می­شوند (5). انتشار وسیع و گسترده سوسمارها نشان از قدرت سازگاری بالای اکولوژیکی، فیزیولوژیکی و رفتاری آنها با تغییرات آب و هوایی زیستگاه­های مختلف دارد (1).

تاکنون در ایران 145 گونه سوسمار توصیف شده است (25). افراد زیادی بر روی خزندگان ایران مطالعه نموده‌اند که از آن جمله Anderson (1963، 1999و 2000)،  Blanford(1881)، رستگار پویانی (1386)، فاضلی (1375)، صالحی (1376) و یزدان پناهی (1379) را می­توان نام برد (9، 12، 13، 17، 18، 19، 20و21).

کویر مرنجاب به علت داشتن موقعیت جغرافیایی خاص اعم از مناطقی با پوشش گیاهی و مناطقی با نواحی خشک بیابانی ازلحاظ فون جانوری از اهمیت بسیاری برخوردار است، ولی تاکنون گزارشی جامعی از خزندگان این منطقه به‌خصوص سوسماران ارائه نشده است.

مواد و روشها

منطقه مورد مطالعه: کویر مرنجاب با مختصات '45°50 طول شرقی و '15°35 عرض شمالی در شمال شهرستان آران و بیدگل استان اصفهان قرار دارد. این کویر از شمال به دریاچه نمک آران و بیدگل، از غرب به کویر مسیله و دریاچه‌های نمک حوض سلطان و حوض مره، از شرق به کویر بندریگ و پارک ملی کویر و از جنوب به شهرستان­های آران و بیدگل و کاشان محدود می‌شود (شکل 1). ارتفاع متوسط کویر مرنجاب از سطح آب­های آزاد حدود ۸۵۰ متر می‌باشد. قسمت عمده این کویر پوشیده از تپه‌های شنی و ریگزار است. کویر مرنجاب ازنظر پوشش گیاهی بسیار غنی است و گیاهان آن را عمدتاً گونه­های شور پسند ازجمله گز، تاق و قیچ تشکیل می­دهند که علاوه بر جلوگیری از فرسایش و حفظ خاک نمادی از استقامت در گرمای کویر هستند. دمای هوا در این منطقه در تابستان به حدود C◦ 50 نیز می­رسد (11).

 

 

شکل 1- موقعیت منطقه نمونه‌برداری واقع در کویر مرنجاب

 

جمع‌آوری و شناسایی نمونه­ها: مطالعات میدانی طی سال­های 1391 تا 1392 انجام و نمونه­ها از منطقه­ی موردمطالعه جمع‌آوری شد. در اکثر موارد نمونه­ها با دنبال کردن و گرفتن به‌وسیله دست جمع­آوری شدند. نمونه­هایی که سریع و با سرعت فرار می­کردند، ابتدا به‌وسیله تور و یا یک چوب بلند دوشاخه متوقف و سپس جمع­آوری شدند (8). سوسمارهایی که به هنگام فرار زیر سنگ­ها یا لابه‌لای شکاف­ها، بوته­ها و درختچه­ها یا به سوراخ­های زمین پناه می­بردند از طریق بلند کردن سنگ­ها و حفر کردن زمین به‌وسیله بیلچه جمع­آوری می­شدند. برای جمع­آوری نمونه­های شب فعال، از روش حفر گودال استفاده می­شد (8). به این طریق که گودالی با دیواره صاف و عمودی با ارتفاعی حدود40 سانتیمتر حفر می­شد. در این روش سوسمار بعد از افتادن درون گودال قادر به بیرون آمدن از آن نیست و لذا در روز بعد می‌توان آنها را جمع‌آوری کرد (8). نمونه­ها پس از جمع‌آوری و ثبت اطلاعات مربوط به محل جمع‌آوری، جداگانه به ظروف پلاستیکی منتقل شدند. نمونه‌ها پس از انتقال به آزمایشگاه، به‌منظور مطالعات ریخت سنجی و شناسایی ابتدا با کلروفرم بیهوش شده و سپس در زیر استرئومیکروسکوپ شاخص­های کلیدی آنها شمارش گردید و یا با کمک کولیس ورنیه صفات متریک آنها اندازه‌گیری شد. سپس با توجه به این شاخص­ها و با کمک کلیدهای شناسایی معتبر و منابع موجود (18) خانواده، جنس و گونه­ی نمونه­ها تعیین گردید.

نتایج و بحث

دراین مطالعه تعداد 120 نمونه متعلق به 6 خانواده Sphaerodactylidae، Agamidae، Gekkonidae، Scincidae، Lacertidae و Varanidae شامل 11 جنس و 15 گونه سوسمار در کویر مرنجاب با استفاده از شاخص‌های ریخت‌شناسی براساس کلید شناسایی معتبر سوسماران ایران ثبت و شناسایی شد که بیانگر تنوع گونه­های سوسمار در کویر مرنجاب است (جدول 1، شکل 2).

در ادامه جنبه­های مختلف زیستی این سوسمارها ازجمله خصوصیات ریخت‌شناسی، رنگ‌آمیزی، زیستگاه، خصوصیات زیستی و رفتاری و پراکنش ارائه‌شده است.

جدول 1- تعداد نمونه و درصد فراوانی هر خانواده از سوسماران کویر مرنجاب

خانواده

تعداد کل نمونه

تعداد جنس

تعداد گونه

درصد فراوانی نسبی هر خانواده

Agamidae

32

2

3

25

Gekkonidae

12

2

2

37/9

Scincidae

10

2

2

81/7

Lacertidae

53

3

6

4/41

Sphaerodactylidae

13

1

1

15/10

Varanidae

8

1

1

25/6

تعداد کل

128

 

 

100

 

 

شکل 2- فراوانی نسبی خانواده‌های سوسماران جمع‌آوری‌شده از کویر مرنجاب

 

الف) خانواده­ی Agamidae : - از خانواده آگامیده سه گونه­یTrapelus agilis، Phrynocephalus maculatus و Phrynocephalus scutellatus در منطقه مورد مطالعه جمع­آوری گردید. اندرسون (1999) خانواده آگامیده در ایران را در 4 جنس و 20 گونه قرارداد. اما سال­ها بعد این تعداد گونه به 19 عدد کاهش یافت (رستگار پویانی و همکاران، 1386). براساس چک‌لیست خزندگان که در سال 2014 منتشر گردید، خانواده آگامیده در ایران شامل 4 جنس Trapelus، Laudakia ، Calotes، Phrynocephalusاست (26). سه گونه­ی شناسایی‌شده شامل:

1. Trapelus agilis (Oliver 1804) : بزرگترین نمونه اندازه­گیری شده از  T. agilisدر این پژوهش دارای طول پوزه تا مخرج و طول دم به ترتیب 96 و 161 میلی­متر در جنس نر و 94 و 160 میلی­متر در جنس ماده است. میانگین طول دم در جنس نر 2/156 و در جنس ماده 5/133میلی‌متر به دست آمد. این نشان می‌دهد طول دم در نرها بیشتر از ماده‌ها است (شکل 3). رستگار پویانی و همکاران (1386) طول پوزه تا مخرج  T. agilisرا 115 میلی­متر و طول دم را 177 میلی­متر گزارش دادند (9). درحالی‌که یاری(1389) و بهمنی (1390) به ترتیب در کرمانشاه و کردستان اندازه طول پوزه تا مخرج را 5/94 تا 154 میلی­متر و 175.6 تا 144 میلی­متر گزارش دادند (3و 16). ازنظر پراکنش با دو گونه دیگر خانواده آگامیده در ناحیه مورد مطالعه همپوشانی دارد. این‌گونه در روزهای آفتابی بیشتر دیده می­شود و مطالعات نشان می‌دهد که از حشرات، عنکبوتیان، هزارپایان و گاهی از مواد گیاهی تغذیه می­کنند (3).

 

شکل3- کویر مرنجاب، خانواده آگامیده، گونه Trapelus agilis

 

2.  Phrynocephalus maculatus (Anderson 1872) : بزرگترین نمونه مطالعه شده در این پژوهش دارای پوزه تا مخرج 80 میلی­متر و اندازه دم 122 میلی­متر بود. طول دم در جنس نر 122 الی 56 میلی­متر و در ماده­ها 100 الی 63 میلی­متر می­باشد که در نمونه­های منطقه مورد مطالعه طول دم در نرها بیشتر از ماده­ها است (شکل 4). میانگین تعداد فلس­های بین چین گلویی و کلوآک در جنس نر 25/104 و برای ماده­ 16/109 می­باشد. بیشترین تعداد این صفت در جنس ماده­ 120 و در جنس نر 117 عدد شمارش شد. تعداد فلس­های بین چین گلویی و کلوآک در نمونه منطقه مورد مطالعه در جنس ماده بیشتر از جنس نر بوده است که اختلاف معنی­داری را بین ماده و نرها نشان می­دهد. بر طبق مطالعات انجام شده توسط اندرسون، نمونه­های ایرانی دارای 99 تا 115 فلس در حول ناحیه میانی بدن بوده و اندازه پوزه تا مخرج در نمونه­ی ایرانی 91 میلی­متر و طول دم 128 میلی­متر می­باشد (19). این‌گونه در بیشتر نقاط کویر مرنجاب مشاهده و جمع­آوری شد. در هنگام روز از مورچه­ها، قاب‌بالان و دیگر حشرات تغذیه می­کنند ولی احتمالاً رژیم گیاهخواری نیز دارند (رستگار پویانی و همکاران،1386). الگوی رنگ نمونه­های بررسی شده در این تحقیق بارنگ آمیزی ارائه‌شده توسط سایر محققین در مورد این‌گونه یکسان است (9).

 

 

شکل4- کویر مرنجاب، خانواده آگامیده، گونه
 Phrynocephalus maculatus

3. Phrynocephalus scutellatus (Olivier 1807) : بزرگترین نمونه مطالعه شده در این پژوهش دارای پوزه تا مخرج 45 میلی­متر و اندازه دم 60 میلی­متر بود. میانگین اندازه طول اندام جلویی در این نمونه 22 و بیشترین اندازه طول اندام جلویی 23 میلی­متر می­باشد و میانگین اندازه طول اندام عقبی 34 میلی‌متر (محدوده بین 33-36 میلی‌متر) اندازه‌گیری شد (شکل 5). فلس­های پشتی یکنواخت نیستند و برخی ناخن مانند اند. بیشتر از 16 فلس ما بین چشم­ها بر روی سر؛ اطراف سرو گردن بدون فلس­های ریشه­ای شکل بلند (گاهی با فلس­های خاردار کوتاه) است. دم 118 تا 157 درصد اندازه نوک پوزه تا مخرج را شامل می‌شود (9). در نمونه‌های استان سمنان میانگین طول بدن و دم به ترتیب 45 و 55 میلی­متر و بزرگترین طول بدن و دم 50 و 60 میلی­متر بوده است (6). پشت بدن به رنگ­های خاکستری، قهوه­ای با آثار تیره و روشن، اغلب با ناحیه بزرگ صورتی یا بنفش کمرنگ که با خاکستری تیره در قسمت میانی پشت احاطه‌شده است. دم با حلقه­های سیاه که در سطح شکمی پررنگ­تر هستند (9). محل تیپیک این‌گونه از ایران، کوه صفه در نزدیکی اصفهان است. الگوی رنگ نمونه­های بررسی شده در این تحقیق بارنگ آمیزی فوق یکسان است و در زمین‌های باز زندگی می‌کند. همچنین قدرت تحرک و بینایی زیادی ندارد، معمولاً می­توان به آن خیلی نزدیک شد و به‌آسانی آن را صید نمود.

 

شکل 5- کویر مرنجاب، خانواده آگامیده، گونه
 Phrynocephalusscutellatus

ب) خانواده­ی Gekkonidae: از این خانواده دو جنس Bunopus و Cyrtopodion نمایندگانی به شرح زیر در منطقۀ مورد مطالعاتی شناسایی شد.

1. Bunopus crassicaudus (Nikolsky 1907) : بیشترین طول پوزه تا مخرج در نمونه­های جمع‌آوری‌شده از کویر مرنجاب 51 میلی­متر و بیشترین طول دم 46 میلی­متر اندازه­گیری شد که با نمونه­­های استان قم و اراک تفاوت چندانی نشان نداده است (شکل 6). در نمونه­ی ایرانی طول پوزه تا مخرج 54 میلی­متر و طول دم 56 میلی­متر گزارش‌شده است (19). این‌گونه که از ضلع جنوب غربی دریاچه نمک جمع‌آوری شد. در ایران بانام فارسیجکوی دم کلفت زگیل­دار شناخته می­شود و محل نمونه تیپیک از قم گزارش شده است (9). این نمونه شب­ها فعالیت می­کنند و زیر سنگ­ها شکاف­ها و غیره مخفی می­شوند و از حشرات و عنکبوت‌ها تغذیه می­کنند (9). زیستگاه­های این‌گونه در استان اصفهان با منطقه تیپیک مطابقت دارد.

 

شکل 6- کویر مرنجاب، خانواده جکونیده، گونه
 Bunopus crassicaudus

2. Cytopodion scabrum (Heyden 1827) : بزرگترین نمونه مطالعه شده در این پژوهش دارای طول پوزه تا مخرج در جنس نر 47 میلی­متر و برای جنس ماده 49 میلی­متر و بیشترین طول دم در دو جنس نر و ماده 60 میلی­تر ثبت شد (شکل 7). در مطالعه احمدی و همکاران (1391) طول پوزه تا مخرج در جنس نر بین 7/49 تا 51 میلی­متر و برای جنس ماده بین 2/50 تا 2/55 میلی­متر گزارش شده است (2) و در نمونه­های استان ایلام طول پوزه تا مخرج برای جنس نر 9/48 میلی­متر و برای جنس ماده 24/55 میلی­متر گزارش شد (9، 13و19).  تعداد فلس­های لب بالا 9 تا 12 عدد و تعداد فلس­های عرضی شکم 20 تا 25 عدد شمارش گردید، همچنین تعداد ردیف­های عرضی برآمدگی پشتی 11-16 ردیف شمارش شد، میانگین طول سر و عرض سر به ترتیب 3/11 و 6/8 میلی­متر اندازه­گیری شد. این‌گونه از عناصر فونی صحارا- سندی است که از خارج از فلات ایران منشأ گرفته است (3). این‌گونه در بیشتر مناطق ایران پراکنش وسیعی دارد و ذاتاً شب فعال و حشره­خوار است (8). در مطالعه حاضر نیز مشاهده شد که شب فعال و حشره­خوار است و در نزدیکی روشنایی در کمین حشرات می­نشیند. پشت خاکستری با نقاط قهوه­ای است که در ردیف­های طولی منظم مرتب‌شده‌اند، اندام­های حرکتی و دم با نوارهای عرضی تیره­ی باریک، ناحیه­ی شکمی سفید است (7، 9 و 19).

 

شکل 7- کویر مرنجاب، خانواده جکونیده، گونه
 Cytopodion scabrum

ج) خانواده­یScincidae : - از خانواده سینسیده تنها دو گونه Ophiomorus maranjabensis و Heremites septemtaeniata جمع‌آوری و شناسایی گردید. خانواده سینسیده شامل سوسمارهایی با اندازه­هایی کوچک، متوسط و بزرگ می­باشند. پراکندگی گونه­های خانواده سینسیده در کویر مرنجاب بسیار محدود است.

1. Ophiomorus maranjabensis  :این‌گونه یکی از گونه­های بومزاد ایران، کویر مرنجاب، است (شکل 8). بیشترین اندازه فاصله پوزه تا مخرج 86 میلی­متر و بیشترین اندازه طول دم 49 میلی­متر مشخص شد که در نمونه هولوتیپ طول بدن از نوک پوزه تا مخرج 84 میلی‌متر و طول دم (قطع‌شده) 64 میلی‌متر می­باشد (22و 23).میانگین طول اندام حرکتی عقبی 5/14 میلی­متر و طول اندام حرکتی عقبی 15-14 میلی­متر اندازه­گیری شد. بیشترین عرض سر در وسیع‌ترین نقطه سر 6 میلی­متر می­باشد و در نمونه­ی کاظمی8/4 الی 9/4 میلی­متر گزارش شده است (23). صفات مریستیکی Infralabials، Supraoculars، Postoculars، Preoculars، Loreal، Mental، Postmental در تمامی نمونه­ها با نمونه کاظمی و همکاران(2011) برابر است و هیچ اختلافی در این صفات دیده نشده است (23). این‌گونه دارای 3 انگشت در اندام جلوئی و 3 انگشت در اندام عقبی خود می­باشد. فلسهای پشت گردنی بزرگ هستند. دارای پوزه قاشق مانند؛ 6 عدد فلس لب بالایی، پنجمی خیلی بزرگ و زیر چشم قرار دارد. تعداد 22 فلس در اطراف قسمت میانی بدن در نمونه هولوتیپ شمارش گردید که تعداد فلس میانی بدن در نمونه­ی این پژوهش با نمونه هولوتیپ برابری می­کند. این‌گونه که از نقاطی بسیار محدود در مرنجاب جمع­آوری شد، شب فعال است و از حشرات مختلف و عنکبوت‌ها تغذیه می‌کند.

 

شکل 8- کویر مرنجاب، خانواده سینسیده، گونه
 Ophiomorusmaranjabensis

2. Heremites septemtaeniata (Reuss, 1834: طول سر 16-14 میلی­متر (میانگین 83/14)؛ بیشترین طول پوزه تا مخرج 85 میلی­متراندازه­گیری شد. بیشترین عرض سر 11میلی­متر (میانگین 66/10)؛ میانگین ارتفاع سر 66/8 که بیشترین اندازه ارتفاع سر 9 میلی‌متر ثبت گردید (شکل 9). تعداد لاملای زیر انگشت چهارم پا 19-22 عدد و تعداد لاملای زیرانگشت چهارم دست 15-16 عدد شمارش شدند. تعداد فلس در لب بالا 9-10 عدد و تعداد فلس در لب پایین 14-17 عدد مشخص گردید. در نمونه­ی ایران طول پوزه تا مخرج 105 میلی­متر و طول 128 میلی­متر گزارش شده است (19). 65 تا 72 فلس گلویی بعلاوه فلس­های شکمی از سپر چانه‌ای تا مخرج؛ پلک زیرین با پولک­های کم‌وبیش شفاف و تقسیم‌نشده؛ 32 تا 38 فلس اطراف ناحیه میانی بدن؛ سپرهای جلو پیشانی در تماس باهم نیستند؛ 16 تا 22 صفحه زیر انگشت چهارم (9). گونۀ مذکور روز فعال است، در زیر سنگ­ها، شکاف­ها، صخره­ها مخفی می­شود و از بندپایان مختلف تغذیه می­کنند.

 

 

شکل 9- کویر مرنجاب، خانواده سینسیده، گونه Heremitesseptemtaeniata

 

د) خانواده­ی Lacertidae : - از خانواده لاسرتیده 6 گونه از کویر مرنجاب جمع­آوری و شناسایی شد که عبارتند از: Eremias andersoni ، Eremias fasciata، Eremias kavirensis، Eremias persica، Mesalina watsonana، Ophisops elegans.

1. Eremias andersoni (Darevsky & Szczerbak 1978) : بزرگترین طول پوزه تا مخرج نمونه­ی این پژوهش در جنس نر 55 میلی­متر و در جنس ماده 53 میلی­متر و بیشترین طول دم در جنس نر 92 میلی­متر و در جنس ماده 100 میلی­متر بدست آمد (شکل 10) که با نمونه­های سمنان ازنظر اندازه طول پوزه تا مخرج و طول دم نشان می­دهد (9). بیشترین طول سر در جنس 7 میلی­متر و در جنس ماده 6 میلی­متر مشخص گردید. میانگین طول اندام جلویی در جنس نر 20 میلی­متر و در جنس ماده 18.2 میلی­متر و میانگین طول اندام عقبی در جنس نر 32 میلی­متر و برای جنس ماده 30 میلی­متر محاسبه شد. تعداد فلس در لب برای نرها 13-14 و در جنس ماده 12-14 عدد شمارش شد. بیشترین تعداد فلس در لب پایین برای هر دو جنس 14 عدد شمارش شد. این‌گونه که در ماسه­بادی­های نیمه تثبیت یافته و بین تل­های ماسه­ای با پوشش گیاهی بوته­ای یا علفی اندک و پراکنده یافت می­شود روز فعال­ است و از حشراتی نظیر قاب‌بالان، راست بالان و غیره تغذیه می­کند. محل نمونه تیپیک گونه E. andersoniاز ایران، 40 تا 45 کیلومتری شرق دریاچه نمک، دشت کویر واقع در استان سمنان می­باشد (9). الگوی رنگ نمونه‌های بررسی شده در این تحقیق بارنگ آمیزی گزارش شده توسط رستگارپویانی و همکاران (1386) یکسان است (9).

 

شکل 10- کویر مرنجاب، خانواده لاسرتیده، گونه
 Eremiasandersoni

2. Eremias kavirensis (Mozaffari & Parham, 2007) : طول پوزه در نمونه جمع­آوری شده از کویر مرنجاب در جنس نر 88 میلی­متر و در جنس ماده 85 میلی­متر می­باشد و بیشترین طول دم در جنس نر 135 میلی­متر و در جنس ماده 141 میلی­متر اندازه­گیری شد (شکل 11) که با نمونه مظفری ازنظر پوزه تا مخرج تفاوتی نشان نمی­دهد و رنگ‌آمیزی سطح پشتی بدن به رنگ زرد طلایی متمایل به قهوه­ای روشن است که بصورت رگه­رگه با خط­های مشکی و قهوه­ای سوخته پوشیده شده است (24). الگوی رنگ فوق با نمونه­ی این پژوهش تفاوتی ندارد. تعداد فلس­های لب بالا برای جنس نر 13 الی 14 و برای جنس ماده 15 الی 13 عدد شمارش شد. میانگین طول ران در جنس نر 25/12 میلی­متر و در جنس ماده 25/14 میلی­متر، بیشترین طول ران در نرها 14 میلی­متر و در ماده­ها 15 میلی­متر اندازه­گیری شد. تعداد فلس چین گلویی در جنس نر32 الی 34 عدد و در جنس ماده ؛ بیشترین تعداد فلس چین گلویی در جنس نر 34 عدد و در جنس ماده 31 عدد مشخص گردید. این‌گونه نمونه بومزاد ایران است و نمونه تیپ آن از کاشان دشت مرنجاب معرفی شد (24). این سوسمار در ماسه بادی­های پوشیده از گیاهان گز زندگی می­کند.

 

شکل 11- کویر مرنجاب، خانواده لاسرتیده، گونه
 kavirensisEremias

3. Eremia fasciata (Blanford, 1874) : بیشترین طول پوزه تا مخرج در جنس نر 55 میلی­متر و در جنس ماده 53 میلی­متر؛ بیشترین طول دم برای جنس نر108 میلی­متر و در جنس ماده 95 میلی­متر، میانگین طول تنه در جنس نر 8/32 میلی­متر و در جنس ماده 4/31میلی­متر؛ تعداد فلس­های لب بالایی در جنس نر 11 الی 13 عدد و برای جنس ماده 11 الی 12 عدد شمارش شد. بیشترین تعداد فلس­های لب پایین جنس نر 12 عدد و در جنس ماده 11 عدد مشخص گردید (شکل 12). تعداد منافذ رانی در جنس نر 27 الی 36 عدد و برای جنس ماده 26 الی 32 عدد شمارش گردید. محل نمونه تیپیک از ایران، 40 تا 45 کیلومتری شرق دریاچه نمک، دشت کویر واقع در استان سمنان می­باشد (9). سوسمار مذکور در نواحی بیابانی و نیمه بیابانی خشک، در دامنه­های دشتی، با زمین­های ماسه­ای، نمکی، رسوبی یا ریگزار همراه با گیاهان پراکنده بیشتر از نوع بوته‌ای کوچک، و همچنین بناهای مخروبه یافت می­شود. این‌گونه روزها فعالیت می­کند. درون حفره­های ماسه­ای مخفی می­شود و از بندپایان مختلف تغذیه می­کنند. ازنظر رنگ‌آمیزی شباهت زیادی با گونه E. andersoni دارد.

 

شکل 12-کویر مرنجاب، خانواده لاسرتیده، گونه Eremia fasciata

4. Eremias persica (Blanford, 1875) : طول پوزه تا مخرج در این‌گونه 81 الی 72 میلی­متر (میانگین 2/77) اندازه­گیری شد، بیشترین طول دم 144 میلی­متر و کوتاه­ترین طول دم 95 میلی­متر، طول اندام جلویی 33 الی 27 میلی­متر و طول اندام عقبی 53 الی 43 میلی­متر گزارش شد. اندازه نوک پوزه تا مخرج 98 میلی­متر و طول دم 168 میلی­متر است (شکل 13) این‌گونه در مطالعه رستگارپویانی و همکاران (1386) گزارش شده است (9). میانگین طول دم و طول تنه برابر است با 124 و8/46 میلی­متر می­باشد اندازه نمونه­های جمع‌آوری شده در این پژوهش با کتب منبع تفاوت اندکی دارد که به دلیل شرایط اکولوژی منطقه می­باشد. تعداد فلس­ها در لب بالا 13 الی 14 عدد و تعداد فلس­ها در لب پایین 13 الی 12 عدد شمارش شدند. میانگین تعدادی از سری عرضی فلس شکمی 32 عدد؛ تعداد منافذ رانی 43 الی 39 عدد با میانگین 41 شمارش شدند. این‌گونه در دشت­های باز و یا دامنه­ها با زمین­های پوشیده از سنگریزه و ریگزارها آمیخته با ماسه‌سنگ، خاک­های رسی، سنگ­های رسی خردشده، خرده سنگ­های رسوبی، همراه با پوشش گیاهی اندک یافت شد. این‌گونه نیز روز فعال است و اغلب در حفره­های پای بوته­ها مخفی می­شوند و هنگام فعالیت نیز در نزدیکی بوته­ها دیده می­شوند. محل نمونه تیپیک از ایران، حوالی اصفهان در استان اصفهان می­باشد و در ارتفاعاتی بین 600 تا 3050 متر یافت شده است. گونه‌ی Eremias persicaدر میان گونه‌های جنس Eremias  از جثه بزرگتری نسبت به سایر گونه‌ها برخوردار است و در خاک‌های متفاوتی دیده می‌شود و معمولاً در محیط‌های که تراکم گیاهان بالا باشد دیده نمی‌شود (15).

 

شکل 13- کویر مرنجاب، خانواده لاسرتیده، گونه
 Eremias persica

5. Mesalina watsonana (Stoliczka, 1872) : بیشترین طول پوزه تا مخرج در جنس نر 53 میلی­متر و در جنس ماده 51 میلی­متر؛ بیشترین طول دم برای جنس نر54 میلی­متر و در جنس ماده 53 میلی­متر اندازه­گیری شد (شکل 14). پیش‌تر طول پوزه تا مخرج در نمونه­ی ایرانی 56 میلی­متر و طول دم 114 میلی­متر گزارش شده است (19). میانگین ارتفاع سر در نرها 8/4 و برای ماده­ها 4/4؛ بیشترین طول پوزه در هر دو جنس 6 میلی­متر؛ تعداد فلس­های لب بالا در جنس نر 8 الی 11 عدد و برای جنس ماده 9 الی 11 عدد شمارش شد. تعداد فلس­های لب پایین در جنس نر 12 الی 19 عدد و در جنس ماده 16 الی 19 عدد، تعداد منافذ پیش‌رانی در جنس نر 23 الی 30 عدد و برای جنس ماده 23 الی 31 شمارش شدند. تعداد منافذ رانی در هر طرف 11 تا 15 عدد شمارش شد. تعداد منافذ رانی در نرهای نمونه‌ی منطقه‌ی دامغان بیشتر از ماده‌ها بود (6) که این خصوصیت در نمونه‌های کویر مرنجاب وجود دارد. از الگوی رنگ خاکستری یا زیتونی در بالا، پشت با سپرهای طولی از نقاط سفید کوچک که بوسیله نقاط سیاه احاطه‌شده است. نقاط سفید کوچک بارنگ تیره در پهلوها احاطه‌شده اغلب یک نوار پشتی- جانبی روشن از چشم عبور می­کند (9) الگوی رنگ نمونه­های جمع­آوری شده در این پژوهش با نمونه‌ی کتب مرجع تفاوتی ندارد. این‌گونه در بیشتر نواحی ایران غیر از شمال، و غرب و شمال غرب ایران قابل‌مشاهده است (9). محل نمونه تیپیک از پاکستان، سند، بین کراچی و سوکور می­باشد (19). مشاهدات میدانی نشان داد که این‌گونه روز فعال بوده و بین سنگ­های چیده شده، زیر شاخ و برگ­ها و سنگ­ها و در درون حفره­ها مخفی می­شود و در زمین­های پوشیده از ماسه‌بادی با درختچه­هایی مثل گز و تاغ کمتر قابل روئیت است.

 

شکل 14- کویر مرنجاب، خانواده لاسرتیده، گونه
 Mesalina watsonana

6. Ophisops elegans (Menetries, 1832) : بیشترین طول پوزه تا مخرج در جنس نر 46 میلی­متر و در جنس ماده 43 میلی­متر؛ بیشترین طول دم در هر دو جنس 83 میلی­متر، میانگین ارتفاع سر در نرها 3/5 و برای ماده­ها 5 میلی‌متر، بیشترین طول پوزه در جنس نر 8 میلی­متر و در جنس ماده 6 میلی­متر، تعداد فلس­های لب بالا در جنس نر 9 الی 12 عدد و برای جنس ماده 8 الی 10 عدد، تعداد فلس­های لب پایین در جنس نر 12 الی 14 عدد و در جنس ماده 10 الی 14 عدد، تعداد منافذ پیش‌رانی در جنس نر 22 الی 30 عدد و برای جنس ماده 21 الی 29 شمارش شدند (شکل 15). بزرگترین نمونه جمع‌آوری شده از گونه O. elegansدر شهرستان ایلام دارای طول پوزه تا مخرج حدود 02/51 میلی­متر و در شهرستان هرسین برای نرها 88/44 تا 28/52 میلی­متر و برای ماده­ها 47/44 تا 45/51 میلی­متر گزارش شده است. طول پوزه تا مخرج در نمونه­های مطالعه شده در استان کهکیلویه و بویراحمد بین 4/32 تا 53 میلی­متر، در نمونه­های کردستان 54 میلی­متر و طول دم 120 میلی­متر ثبت‌شده است. مقایسه مطالعه بیومتری نشان می­دهد که بین صفت پوزه تا مخرج سوسمار مارچشم در منطقه مورد مطالعه با نمونه‌های کردستان و کرمانشاه هم در اندازه و هم در رنگ‌آمیزی متفاوت است. این‌گونه در بیشتر طول روز و در اکثر ماه‌های سال فعال است و اغلب در مکان­های آفتاب­گیر فعالیت می­کنند. تنوع رنگ در این‌گونه وسیع است. این‌گونه از اطراف زمین‌های زراعتی، تپه‌های پوشیده با گیاه گون جمع‌آوری شده است (3و 4).

 

شکل 15- کویر مرنجاب، خانواده لاسرتیده، گونه
 Ophisops elegans

ه) خانواده‌ی Sphaerodactylidae:از این خانواده تنها یک‌گونه از جنس Teratoscincusدر کویر مرنجاب جمع­آوری و شناسایی شد.

1. Teratoscincus keyserlingii (Strauch, 1863) : براساس مطالعات حاضر، بیشترین طول پوزه تا مخرج در جنس نر 93 میلی­متر و برای جنس ماده 85 میلی­متر؛ میانگین طول دم در نرها 25/40 و در جنس ماده 4/50 میلی­متر ثبت شد (شکل 16). مطالعه حاضر نشان می­دهد که بین صفت پوزه تا مخرج و طول دم نمونه‌های کویر مرنجاب با نمونه‌های منطقه­ی تیپیک (سرچاه)، تفاوتی چندان وجود ندارد (19). تعداد فلس­های لب بالا در جنس نر 23 الی 26عدد و برای جنس ماده 24 الی 26 عدد؛ بیشترین تعداد فلس­های لب پایین 21 عدد در بین نر و 20 عدد در بین ماده‌ها ثبت شد. میانگین تیغه­های زیر انگشت چهارم دست در نر 24 و برای جنس ماده 25؛ میانگین لاملای زیر انگشت چهارم دست در نر و ماده 26؛ تعداد لاملای زیر انگشت چهارم پا در نر 26 الی 28 عدد و برای جنس ماده 25 الی 29 عدد شمارش شدند. محل نمونه تیپیک این‌گونه در ایران، سرچاه واقع در استان خرسان می­باشد (19). رنگ زمینه پشتی نقش دار با خاکستری روشن، زرد، نارنجی، سایه­های مختلف قهوه­ای است و دو نوار طولی پهن قهوه­ای تیره در زیر بدن، اما تا دم امتداد ندارند و بریده بریده­اند؛ پهلوها و شکم مایل به صورتی تا سفید هستند. جوان­ها زرد تیره تا نارنجی روشن با 4 تا 5 نوار عرضی دودی تا سیاه‌روی بدن که روی دم نیز همین نوارها را دارند (9).

 

شکل 16- کویر مرنجاب، خانواده اسفروداکتلیده، گونه Teratoscincus keyserlingii

 

ازنظر الگوی رنگ با گونه‌ی استان خراسان تفاوتی ­نشان نمی­دهد. مطالعات میدانی نشان داد که این‌گونه شب فعال بوده در نواحی بیابانی و نیمه بیابانی خشک، در دشت­های ماسه­ای، شنی و یا آمیخته با سنگریزه و نمکی، با پوشش گیاهی اندک بوته­ای و گیاهان کوچک یافت می­شود.

و) خانواده‌ی Varanidae: اعضای این خانواده بزرگترین سوسماران ایران را تشکیل می‌دهند و از پراکنش وسیعی برخوردارند. این خانواده در ایران دارای یک جنس است.

1. Varanus griseus (Daudin, 1803): طول نوک پوزه تا مخرج 600 میلی‌متر و طول دم 900 میلی‌متر اندازه­گیری شد (شکل 17). در نواحی بیابانی و نیمه بیابانی، زمین­های ماسه­ای با سطوح ناهموار، خاک­های رستی، در دامنه کوه­ها، تپه­ها و دشت­ها با پوشش گیاهی استپی زندگی می­کند و معمولاً از مناطق با پوشش درختی دوری می‌کند. سرعت بالایی دارد و در زمان تعقیب شدن بسرعت فرار می‌کند. این‌گونه روز فعال است و فعالیت خود را از ساعات اولیۀ روز آغاز می­کند. از لانه­های زیرزمینی پستانداران و سایر جانوران بعنوان پناهگاه استفاده می­کنند و یا خود لانه حفر می­کند.

 

شکل 17- کویر مرنجاب، خانواده وارانیده، گونه
 Varanus griseus

تقدیر و تشکر

نویسندگان از دانشگاه لرستان برای فراهم نمودن امکانات موردنیاز این مطالعه کمال سپاسگزاری را دارند. همچنین از کلیه دوستانی که در به ثمر رسیدن این مقاله نقش‌آفرینی کردند نیز کمال تشکر راداریم.

1- احمدزاده، ف.، حسن­زاده کیابی، ب.، کمی، ح. ق.، و صباغی، م.، 1383. بررسی فونستیک مارمولک­های شکال استان اردبیل، صفحات 76 - 79.
2- احمدی، ل.، کمی، ح.ق و گنجی، ف.، 1391. مقدمه ای بر زیست شناسی جکوی سنگ تیغه دار (Cyrtopodion scabrum) در استان لرستان (شهرستان کوهدشت)، محیط زیست جانوری، 4(1):109-122.
3- بهمنی، ز.، 1390. بررسی فون سوسمارهای اقلیم­های مختلف استان کردستان، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده علوم دانشگاه لرستان، 143ص.
4- پارسا، ح.، 1388.، مطالعه بیوسیستماتیک سوسمارهای استان کهگیلویه و بویر احمد، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده علوم، دانشگاه تهران، 158ص.
5- حبیبی، ط.، 1369.، جانورشناسی عمومی مهرداران، جلد چهارم، چاپ چهارم، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، 651 صفحه.
6- حجتی، و.، کمی، ح. ق.، و فقیری، ا.، 1385. بررسی فونستیک سوسماران منطقه دامغان، مجله زیست‌شناسی ایران، 19(3)، صفحات340-325.
7- داداشی، ع.، کمی، ح.ق.، شجیعی، ه. 1388. اولین گزارش از گکوی سنگی تیغه­دار (خزندگان، سوسماران، گکونیده) در استان آذربایجان شرقی. فصلنامه علمی- پژوهشی زیست­شناسی جانوری، 2(1): 55-61.
8- رستگارپویانی، ن.، 1369. بیوسیستماتیک سوسمارهای قسمتی از استان باختران (باختران- اسلان آباد-صحنه-سقز)، کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران، ایران، صفحه 189.
9- رستگارپویانی، ن.، رستگارپویانی، ا.، جوهری، س. م.، 1386. راهنمای صحرایی خزندگان ایران، انتشارات دانشگاه رازی، 320ص.
10- زینتی، ل.، 1390. بررسی فون سوسماران ناحیه طبس در استان یزد. پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده علوم، دانشگاه فردوسی، مشهد،203ص.
11- سازمان هواشناسی استان اصفهان، شهر کاشان.، 1331 جدول دما و رطوبت.
12- صالحی، ح.، 1376. بیوسیستماتیک سوسماران منطقه خارتوران، پایا نامه کارشناسی ارشد رشته بیوسیستماتیک جانوری، دانشگاه تهران، 132 صفحه.
13- فاضلی، ح.، 1375. بیوسیستماتیک سوسماران گرمسار، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته بیوسیستماتیک جانوری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال، 124 صفحه.
14- فیلی، ن.، قارزی، ا.، رستگار پویانی، ا.، 1396. فون سوسماران شهرستان مهران استان ایلام، محیط زیست جانوری، 9(3): 157-164.
15- نصرآبادی، ر.، درویش، ج.، رستگار پویانی، ن.، و اجتهادی، ح.، 1387. بررسی فون سوسماران بخش صالح‌آباد تربت‌جام، اسـتان خراسـان رضـوی، زیست‌شناسی ایران، 21، صفحات 368-36.
16- یاری، ا.، 1389. مطالعه­ی بیوسیتماتیک سوسماران جنوب شرق استان کرمانشاه و بررسی دستگاه ادراری- تناسلی در گونه­ی  Acanthodactylus buskianus، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه لرستان، 153ص.
17- یزدان پناهی، م.، 1379. بررسی تنوع فون سوسمارهای شاهرود، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید بهشتی، 246ص.
 
18-Anderson, S. C., 1963. Amphibians and Reptiles from Iran. Proceedings of the California Academy of Sciences, 31(4), PP: 417-498.
19-Anderson, S. C., 1999. The lizards of Iran. Society for the Study of Amphibians and Reptiles, Oxford, Ohio, 442 p.
20-Anderson, S. C., 2000. Preliminary observations and comments on syntopic occurrence of lizards in Iran. Russian Journal of Herpetology, 7, PP: 236–238.
21-Blanford, W. T., 1881. on a collection of Persian reptiles recently added to the British Museum. Proceedings of the Zoologica Society of London, PP: 671-682.
22-Farhadi Qomi, M., Kami, H. G., Shajii, H., and Kazemi, S. M., 2011. Further Records of the Plateau Snake Skink Ophiomorus nuchalis Nilson and Andren, 1978. Sauria: Scincidae from Isfahan Province, Iran. Iranian Journal of Animal Biosystematics, 7(2), PP: 171-175.
23-Kazemi, S. M., Qomi, M. F., Kami, H. G., and Anderson, S. C., 2011. A new species of Ophiomorus (Squamata: Scincidae) from Maranjab Desert, Isfahan Province, Iran, with a revised key to the genus, Amphibian and Reptile Conservation, 5, PP: 23–32.
24-Mozaffari, O., and Parham, J. F., 2007. A new species of racerunner lizard (Lacertidae: Eremias) from Iran. Proceedings of the California Academy of Sciences, 58, PP: 569–573.
Olesen, J. M., and Valido, A., 2003. Lizards as pollinators and seed dispersers:an island phenomenon, Trends in Ecology and Evolution, 18(4), PP:177-181.
25-Safaei-Mahroo, B., Ghaffari, H., Fahimi, H., Broomand, S., Yazdanian, M., Najafi-Majd, E., Hosseinian Yousefkhani, S. S., Rezazadeh, E., Hosseinzadeh, M. S., Nasrabadi, R., Rajabizadeh, M., Mashayekhi, M., Motesharei, A., Naderi, A., and Kazemi, S. M., 2015. The Herpetofauna of Iran: Checklist of Taxonomy, Distribution and Conservation Status. Asian Herpetological Research, 6(4), PP: 257-290.
26-Smid, J., Jiri, M., Kodym, P., Kratochil, L., Hosseinian yousefkhani, S. S., Rastegar-pouyani, E., and Frynta, D., 2014. Annotated checklist and distribution of the lizards of Iran. Zootaxa, 3855 (1), PP: 001–097.
27-Zug, G. R., 2014. Comment on the proposed confirmation of the availability of Spracklandus Hoser, 2009 (Reptilia, Squamata, Elapidae). Bulletin of Zoological Nomenclature, 71(4), PP: 252-253.
مجله پژوهشهای جانوری (مجله زیست شناسی ایران)(علمی)
دوره 33، شماره 2
مرداد 1399
صفحه 168-179
  • تاریخ دریافت: 25 آذر 1397
  • تاریخ بازنگری: 14 اسفند 1397
  • تاریخ پذیرش: 11 اردیبهشت 1398