مطالعه فون سوسماران شهرستان کنگاور و مناطق اطراف آن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس آزمایشگاه زیست شناسی دانشکده علوم دانشگاه رازی کرمانشاه

2 هیات علمی گروه زیست شناسی دانشگاه رازی کرمانشاه

3 دانشگاه رازی کرمانشاه گروه زیست شناسی

چکیده

چکیده: منطقه ی کنگاور در شرق استان کرمانشاه واقع شده است، که وجود زیستگاه های متنوع در این منطقه از جمله علف زار، دشت، کوهستانی، سنگلاخی و بوته زار باعث شده است که این منطقه از تنوع قابل ملاحظه ای از سوسماران برخوردار باشد. هدف از این مطالعه بررسی فون سوسماران شهرستان کنگاور و مناطق اطراف آن است. طی بازدید های میدانی از منطقه ی مورد مطالعه در سال های 1393-1391 تعداد92 نمونه سوسمار از 11 ایستگاه مختلف جمع آوری گردید. سپس نمونه ها به آزمایشگاه منتقل و در الکل 70 درصد تثبیت شدند و صفات متریک و مریستیک آن ها مورد بررسی و اندازه گیری قرار گرفت. در این مطالعه نه گونه متعلق به نه جنس و پنج خانواده از سوسماران شناسایی شدند:Trapelus lessonae و Laudakia nupta ازخانواده ی Agamidae؛ Cyrtopodion scabrum و heterocercum Mediodactylus ازخانواده ی Gekkonidae؛ Eremias montanus وOphisops elegans ازخانواده ی Lacertidae؛ Ablepharus pannonicus و Heremites aurata از خانواده ی Scincidae و Varanus griseus از خانواده ی Varanidae.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The lizard fauna of Kangavar township and adjacent areas

نویسنده [English]

  • hamidreza azhar 1

چکیده [English]

Abstract
Kangavar township is Located in the east of Kermanshah. It is mainly a mountainous and high-plain region. A various habitat types (such as grasslands, mountains, rocky and shrubbery areas) support reptiles of this region. Uncovering the lizard fauna of Kangavar region in Kermanshah province is the main aim of this study. Morphometric characters and valid keys were used to identify the lizard fauna. A distribution map was created for each species. A total number of 92 lizard specimens were collected from 11 stations. Then the specimens were transferred to the laboratory and were fixed and preserved in 70% ethanol and then their metric and meristic features were examined. Nine identified species belonging to nine genera and five families include Laudakia nupta and Trapelus lessonae (Agamidae); Cyrtopodion scabrum and Mediodactylus heterocercum (Gekkonidae); Eremias montanus and Ophisops elegans (Lacertidae); Ablepharus pannonicus and Heremites aurata (Scincidae) and Varanus griseus (Varanidae).
Key words: Sauria, Faunal elements, Kermanshah Province, Western Iran

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sauria
  • Faunal elements
  • Kermanshah Province
  • Western Iran

مطالعه­ی فون سوسماران شهرستانکنگاور و مناطق اطراف آن

حمیدرضا ازهر1*، نصراله رستگارپویانی1،2 و رسول کرمیانی 1،2

1 کرمانشاه، دانشگاه رازی، دانشکده علوم پایه، گروه زیست‌شناسی

2 کرمانشاه، دانشگاه رازی کرمانشاه، گروه پژوهشی خزندگان فلات ایران

تاریخ دریافت: 8/9/95                  تاریخ پذیرش:11/2/96

چکیده

منطقه‌ی کنگاور در شرق استان کرمانشاه واقع‌شده است، که وجود زیستگاه­های متنوع در این منطقه ازجمله علف­زار، دشت، کوهستانی، سنگلاخی و بوته­زار باعث شده است که این منطقه از تنوع قابل‌ملاحظه‌ای از سوسماران برخوردار باشد. هدف از این مطالعه بررسی فون سوسماران شهرستان کنگاور و مناطق اطراف آن است. طی بازدید­های میدانی از منطقه­ی مورد مطالعه در سال­های 1393-1391 تعداد92 نمونه سوسمار از 11 ایستگاه مختلف جمع­آوری گردید. سپس نمونه­ها به آزمایشگاه منتقل و در الکل 70 درصد تثبیت شدند و صفات متریک و مریستیک آن­ها مورد بررسی و اندازه­گیری قرارگرفت. در این مطالعه نه گونه متعلق به نه جنس و پنج خانواده از سوسماران شناسایی شدند:Trapelus lessonae  و Laudakia nupta از خانواده‌ی Agamidae؛ Cyrtopodion scabrum و heterocercumMediodactylusاز خانواده‌ی Gekkonidae؛ Eremias montanus وOphisops elegans  از خانواده‌ی Lacertidae؛ Ablepharus pannonicus و Heremites aurata از خانواده­ی Scincidae و Varanus griseus از خانواده­ی Varanidae.

واژه­های کلیدی: سوسماران، عناصرفونی، استان کرمانشاه، غرب ایران

* نویسنده مسئول، تلفن: 09397234613، پست الکترونیکی: Azharhamidreza@yahoo.com

مقدمه

 

شناسایی و مطالعه­ی فون سوسماران مناطق مختلف به دلیل نقش سوسمارها در زندگی انسان و چرخه­های زیستی همواره از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. همچنین تلاش در جهت شناسایی گونه­های جدید باعث شده است تا افراد زیادی در این زمینه فعالیت نمایند. کشور ایران به دلیل اینکه در جنوب غربی آسیا واقع‌شده است، عناصر مشترکی با فون خزندگان آسیای مرکزی، اروپا، جنوب آسیا و شمال آفریقا دارد. با توجه به تنوع قابل‌ملاحظه‌ی سوسماران در ایران همواره محققین داخلی و خارجی زیادی در این زمینه فعالیت داشته­اند (2). رده­ی خزندگان امروزی در دنیا دارای چهار راسته است که عبارتند از: فلس­داران، لاک­پشتان، کروکودیل­ها و توآتاراها. از میان این چهار راسته، فقط سه راسته­ی نخست در ایران یافت میشوند. راسته­ی فلس­داران در دنیا به سه زیر راسته­ی مارها (Serpentes)، مارمولک­ها یا سوسمارها­ (Sauria) و کرم­سوسمارها (Amphisbaenia) تقسیم می­شود که هر سه زیر راسته در ایران یافت می­شوند. زیر راسته‌ی سوسمارها در ایران شامل حدود 140 گونه می­باشد که در 10 خانواده طبقه­بندی می­شوند (9). سوسمارها اثرات زیادی بر زندگی انسان دارند، مانند نقش آن­ها در زنجیره­های غذایی، استفاده از آفات گیاهی به‌عنوان منبع غذایی و تنظیم جمعیت آن­ها (2). کشور ایران به دلیل قرارگیری در مسیر وزش بادهای مرطوب غربی و دارا بودن ارتفاعات، دارای زیستگاه­های مختلف و متنوعی می­باشد. این موضوع و همچنین مجاورت با نواحی جغرافیایی دیگر باعث شده است که خزندگان، به‌ویژه سوسمارها، در ایران تنوع گسترده­ای داشته باشند (2). در هر منطقه از ایران با توجه به شرایط آب و هوایی و نوع زیستگاه، گونه­های خاصی از سوسماران دیده می­شود. لذا جستجو و تحقیق در هر منطقه امری اجتناب­ناپذیر می­باشد. اگرچه محققین داخلی و خارجی زیادی در این زمینه مطالعه و تحقیق کرده­اند، این مطالعات کافی نبوده و بایستی به‌صورت گسترده­تر و عمیق­تر ادامه داشته باشد. در نیمه­ی قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم دانشمندانی چون بلنگر، بلانفورد و نیکولسکی هرکدام به نوبه­ی خود در مورد سوسماران ایران مطالعاتی انجام داده­اند. بیشترین کار در زمینه­ی جمع­آوری و شناسایی سوسمارهای ایران توسط اندرسون و لویتون طی سال­های  1957 و 1966 و سال‌های بعدازآن صورت گرفته است. این محققین نمونه­های زیادی از سوسماران ایران را شناسایی کرده و مورد تجزیه‌وتحلیل قرار داده­اند. در سال­های اخیر مطالعات وسیعی روی فون سوسماران ایران انجام‌شده (2، 7و 8) که منجر به افزایش دانش ما در رابطه با ترکیب فونی و پراکنش این گروه از خزندگان شده است. به دلیل اینکه پیش‌ازاین هیچ‌گونه اطلاعاتی در خصوص سوسماران منطقه­ی کنگاور و مناطق اطراف آن وجود نداشته است، لذا این مطالعه به‌عنوان اولین گام در جهت شناسایی فون سوسماران این منطقه و تلاشی در ادامه­ی روند شناسایی و مطالعه­ی سوسماران ایران حائز اهمیت می­باشد.

مواد و روشها

منطقه­ی کنگاور با وسعتی در حدود 845 کیلومترمربع در 85 کیلومتری شرق شهر کرمانشاه واقع‌شده است(شکل 1). این شهرستان از سمت شمال، شرق و جنوب شرقی با استان همدان (بترتیب با شهرستان­های اسدآباد، تویسرکان و نهاوند)، از سمت جنوب غربی با استان لرستان (شهرستان نورآباد) و از سمت غرب با شهرستان صحنه (استان کرمانشاه) مجاور می­باشد.

 

 

شکل 1- موقعیت جغرافیایی شهرستان کنگاور در استان کرمانشاه و نواحی اطراف آن

 

ارتفاع متوسط این منطقه از سطح دریا حدود 1500 متر می­باشد. حداقل و حداکثر ارتفاع از سطح دریا در بین ایستگاه­های نمونه­برداری بترتیب مربوط به فیروزان با 1482 متر و سرخلج با 1890 متر می‌باشد (10). منطقه­ی کنگاور ازنظر ویژگی‌هایی چون ارتفاع، دما و بارش مشابه ایران مرکزی است. این منطقه از 402 میلی‌متر بارندگی سالانه با آب‌وهوای معتدل، تابستان گرم و خشک و رژیم بارش زمستانه برخوردار است (3). در این منطقه زیستگاه­های مختلفی نظیر مناطق کوهستانی و سنگلاخی، کوهپایه­ای، علف­زار، دشت و بوته­زار را می­توان مشاهده کرد. ایستگاه­های نمونه­برداری بر اساس شاخص­های زیستی و غیر زیستی مختلفی مانند نوع خاک، پوشش گیاهی، وضعیت دما و رطوبت و وضعیت بادهای منطقه مشخص شدند. با توجه به مجاورت شهرستان کنگاور با استان همدان تعدادی از ایستگاه­های نمونه­برداری مربوط به مناطقی از شهرستان­های این استان شامل اسدآباد، تویسرکان و نهاوند می­باشد. همچنین با توجه به مجاورت شهرستان کنگاور با شهرستان صحنه تعدادی از ایستگاه­های نمونه­برداری در محدوده­ی این شهرستان می­باشد. ایستگاه­های نمونه­برداری شامل مناطق فش (شمال کنگاور)، آجین (از توابع اسدآباد)، جنت‌آباد (شمال شرقی کنگاور)،گودین (شرق کنگاور)،  فرسفج (از توابع تویسرکان)، فیروزان (از توابع نهاوند)، دوآب (جنوب کنگاور)، سرخلج (جنوب کنگاور)، درکه (غرب کنگاور)، بیدسرخ (غرب کنگاور) و قزوینه (شمال غربی کنگاور) می­باشد (جدول 1).

 

جدول 1- پراکنش گونه‌ها در ایستگاه­های نمونه‌برداری

ایستگاه نمونه‌برداری

عرض جغرافیایی

طول جغرافیایی

نمونه‌های جمع‌آوری‌شده

فش

34˚35' 22.56''N

47˚55' 17.21''E

L. nupta,  T. lessonae, C. Scabrum, O. elegans, Heremites aurata

آجین

34˚43' 37.62''N

47˚53' 33.82''E

L. nupta, T. lessonae, C. scabrum, O. elegans

جنت‌آباد

34˚42' 69.82''N

48˚05' 29.22''E

L. nupta, T. lessonae, C. scabrum, O. elegans

گودین

34˚31' 72.12''N

48˚08' 11.38''E

L. nupta, T. Lessonae, C. scabrum, O. elegans, Varanus griseus, M. heterocercum

فرسفج

34˚43' 35.65''N

48˚30' 30.32''E

L. nupta, T. lessonae, C. scabrum, O. elegans, E. montanus

فیروزان

34˚22' 51.72''N

48˚05' 35.52''E

L. nupta, T. lessonae, C. scabrum, O. elegans

دوآب

34˚24' 49.12''N

47˚52' 31.39''E

L. nupta, T. lessonae, C. scabrum, O. elegans

سرخلج

34˚20' 93.92''N

47˚49' 34.42''E

L. nupta, T. lessonae, C. scabrum, O. elegans

درکه

34˚26' 26.60''N

47˚40' 38.12''E

L. nupta, T. lessonae, C. scabrum, O. elegans

بیدسرخ

34˚24' 14.32''N

47˚47' 33.33''E

L. nupta, T. lessonae, C. scabrum, O. elegans

قزوینه

34˚32' 67.22''N

47˚49' 35.62''E

L. nupta, T. lessonae, C. scabrum, O. elegans, A. pannonicus

 

 

نمونه­برداری از فروردین ماه سال 1391 تا خردادماه سال 1393 به‌طور متوسط 2 الی 3 روز در هفته و روزانه به مدت 8 ساعت و در تمام شرایط آب و هوایی مختلف (هوای مرطوب بهاری، گرم و خشک تابستانی و خنک پاییزی) و برای برخی نمونه­ها در شب صورت گرفت و درمجموع 92 نمونه سوسمار جمع­آوری شد. به دلیل اینکه انواع سوسمارها در شرایط زمانی و مکانی خاص مشاهده و یافت می­شوند، هر منطقه چندین بار مورد بررسی قرارگرفت. وسایل و ابزار مناسب شامل کیسه­های پارچه­ای، پنس بلند، کلنگ کوچک و بیلچه، دیلم بلند، چوب­های باریک و بلند، دستکش، توری، چراغ‌قوه، دوربین عکاسی، لوازم تشریح، دماسنج،دستگاه GPS، نوار دایمو، دفترچه­ی یادداشت، نقشه­ی جغرافیایی راه­ها و نقشه­ی توپوگرافیک منطقه می­باشد. برای جمع­آوری نمونه­ها  از روش­های غافلگیری، تله، تور و ضربه با چوب نازک و قابل‌انعطاف جهت بی­حس کردن مورداستفاده قرارگرفت. در صورت گرفتن یک نمونه ابتدا از آن عکس گرفته شد و همچنین رفتار، حرکات و موقعیت زیستگاه جانور، تاریخ و زمان جمع­آوری نمونه، نام جمع‌آوری‌کننده، درجه­ی حرارت محیط، رطوبت و شرایط جوی دیگر مانند باد و دیگر خصوصیات نمونه در شرایط طبیعی در دفترچه­ی یادداشت ثبت ­شد. با دستگاه GPS مختصات نقطه­ی جمع­آوری مشخص گردید و نمونه­ها بلافاصله با نوار دایمو شماره‌گذاری گردید. نمونه­ها پس از انتقال به آزمایشگاه با استفاده از الکل 96 درجه فیکس و پس از نصب اتیکت موزه­ای به پای آن­ها در الکل 70 درصد نگه­داری شدند. برای شناسایی سوسماران از کلید شناسایی خزندگان ایران (13) و همچنین کتاب راهنمای صحرایی خزندگان ایران (5) استفاده شد. صفات کلیدی جانور در زیر استریومیکروسکوپ بررسی شد و صفات متریک با استفاده از کولیس ورنیه تا دقت 1/0 میلی­متر اندازه­گیری شد. همچنین نمونه­ها ازنظر شکل ظاهری و طرح رنگ بدن مورد بررسی قرارگرفتند (جدول 2).

 

 

جدول 2- شاخص­های ریختی شامل صفات متریک (میلی­متر) ­و مریستیک (تعداد) که در شناسایی گونه­ها مورداستفاده قرارگرفته است.

ردیف

شاخص‌های ریختی متریک و مریستیک

ترجمه فارسی

علامت اختصاری

1

Snout to vent length (mm)

طول پوزه تا مخرج

SVL

2

Caudal length (mm)

طول دم

CAL

3

dorsal scales (n)

تعداد فلس‌های حول بدن در یک ردیف عرضی میانی

SQ

4

Head length (mm)

طول سر

HL

5

Head width (mm)

پهنای سر

HW

6

Rows of callose prenal scales (n)

تعداد ردیف فلس­های پینه­ای پیش مخرجی

RCPS

7

Supra labial scales (n)

تعداد فلس­های لب بالا

SL

                                                                                                                                                                  

 

 

نتایج

دراین تحقیق تعداد 92 نمونه سوسمار جمع­آوری شد که براساس ویژگی­های متریک و مریستیک و استفاده از کلیدهای معتبر مورد شناسایی قرارگرفتند. نمونه­های حاصل از این تحقیق شامل نه گونه متعلق به نه جنس می­باشند که در پنج خانواده قرار می­گیرند. پراکنش نمونه‌ها در منطقه مورد مطالعه در جدول 1 و نقشه پراکنش آن­ها در شکل­های 12 الی 20و همچنین فراوانی گونه­های جمع‌آوری‌شده به‌صورت درصد در نمودار شماره 1 نشان داده‌شده است. طبق این نمودار بیشترین و کمترین مشاهدات بترتیب مربوط گونه­های Ophisops elegans و Ablepharus pannonicus می­باشد. از خانواده­ی آگامیده و جنسLaudakia  گونه­یL. nupta  (شکل 2) و از جنس Trapelus گونه T. lessonae  (شکل 3) مورد شناسایی و مطالعه قرارگرفت.

 

 

شکل 2- نمای پشتی از گونه­ی Laudakia nupta در حالت زنده

 

 

7.60

%

10.90

%

16.30

%

10.90

%

5.40

%

41.30

%

2.20

%

5.40

%

0

%

Laudakia nupta

Traplus lessonae

Cyrtopodion scabrum

 Mediodactylus heterocercus

Eremias montanus

Ophisops elegans

Ablepharus pannonicus

Heremites aurata

Varanus griseus

نمودار 1- فراوانی گونه­های جمع­آوری شده از منطقه کنگاور و نواحی اطراف آن

 

 

شکل 3- نمای پشتی از چند نمونه از گونه­ی Trapeluslessonaeدر حالت فیکس شده

L. nupta در مناطق کوهستانی و صخره­ای و همچنین در نزدیکی سکونت­گاه­های انسانی و مخصوصاً در مکان­هایی که دارای سقف­های شیروانی است یافت می­شود و بیشتر در گرم­ترین ساعات روز مشاهده می­شود.این‌گونه پراکنش وسیعی در تمام قسمت­های منطقه دارد و از گونه­های غالب در منطقه می­باشد. ازاین‌گونه تعداد 7 نمونه (پنج فرد نر و دو فرد ماده) جمع­آوری شد. از جنس Trapelus گونه­ی T. lessonae  مورد شناسایی و مطالعه قرارگرفت که در نواحی کوهستانی و همچنین در بخش­های نسبتاً دشتی و کوهپایه­ای یافت می­شود. ازاین‌گونه تعداد ده نمونه (شش فرد نر و چهار فرد ماده) جمع­آوری شد. در هنگام غروب فعالیت آن­ها بیشتر و زمان مناسبی برای نمونه‌برداری از آن­ها می­باشد. از خانواده­ی جکونیده از جنس Cyrtopodion گونه­ی C. scabrum (شکل 4) و از جنس Mediodactylus گونه­ی M. heterocercum (شکل 5) مورد شناسایی قرارگرفت. گونه­یC. scabrum  پراکنش وسیعی در تمام قسمت­های منطقه دارد و بیشتر شب­فعال می­باشد. از این‌گونه تعداد 15 نمونه (10فرد نر و پنج فرد ماده) جمع­آوری شد. گونه­ی M. heterocercum از بناهای متروکه و باغ­های روستای گودین به دست آمد.

 

شکل 4- نمای پشتی و جانبی از گونه­ی Cyrtopodion scabrumدر حالت فیکس شده

 

شکل 5- نمای پشتی از گونه­ی heterocercum Mediodactylusدر حالت فیکس شده

این‌گونه شب فعال می­باشد، ولی در طول روز نیز می­توان آن­ها را به‌صورت نیمه فعال در سایه یا نواحی کم‌نور و تاریک مشاهده کرد. از این‌گونه تعداد 10 نمونه (7 فرد نر و 3 فرد ماده) جمع­آوری شد. از خانواده­ی لاسرتیده یک‌گونه از جنس Ophisops به نام O. elegans (شکل 6) و یک‌گونه از جنس Eremias به نام E. montanus (شکل 7) مورد شناسایی و مطالعه قرار گرفت. گونه­ی
O. elegans پراکنش بسیار وسیعی در منطقه­ی مورد مطالعه دارد و در همه­ی ارتفاعات مشاهده می­شود. این‌گونه روز فعال می­باشد و در اکثر اوقات روز و از ماه اسفند تا آبان فعال می­باشد. از این‌گونه تعداد 38 نمونه (20 فرد نر و 18 فرد ماده) جمع­آوری شد. لاسرتای کوهستانی
Eremias montanus در ارتفاعات بالای 2200 متری زاگرس مشاهده می­شود.

 

شکل 6- نمای پشتی و جانبی از گونه­ی Ophisops elegansدر حالت زنده

 

شکل 7- نمای پشتی و جانبی از گونه­ی Eremias montanusدر حالت فیکس شده

این‌گونه روز فعال می­باشد و در حفره­ها یا سوراخ­هایی که غالباً در پایه­ی بوته قرار دارند زندگی می­کنند. در موقع فرار ترجیح می­دهند که به زیر بوته­ها پناه ببرند و همچنین به درون لانه­های جوندگان و سوراخ­هایی که خود آن­ها در پای بوته­ها حفر می­کنند پناه می­برند. رفتار دفاعی آن­ها گاز گرفتن است و دارای توانایی اتوتومی هستند. غالباً در پای بوته­ها به جستجوی حشرات می­پردازد. این نمونه­ها بسیار چابک و سریع هستند و به‌محض احساس خطر خود را در زیر بوته­ها مخفی می­کنند. از این‌گونه تعداد پنج نمونه (سه فرد نر و دو فرد ماده) جمع­آوری شد. از خانواده­ی سینسیده یک‌گونه از جنس Heremites به نامH. aurata  (شکل 8) از سراب فش در نزدیکی روستای فش و گونه­ی A. pannonicus (شکل 9) از ارتفاعات نزدیک روستای قره­قزلو جمع­آوری و شناسایی شد.

 

شکل 8- نمای پشتی از گونه­ی  aurata  Heremitesدر حالت فیکس شده

 

شکل 9 - نمای جانبی از گونه­ی Ablepharuspannonicusدر حالت زنده

گونه­ی H. aurata روز فعال می­باشد و بیشتر در مناطق مرتفع و کوهستانی دیده می­شود. از این‌گونه تعداد پنج نمونه (چهار فرد نر و یک فرد ماده) جمع­آوری شد. گونه­ی A. pannonicus بیشتر در دامنه­های کوهستانی با پوشش علف­زار دیده می­شود. از این‌گونه تعداد دو نمونه که هردو نر می­باشند جمع­آوری شد.ازخانواده­ی وارانیدهفقط یک جنس و یک‌گونه به­ نام بزمجه­ی خزری Varanus griseus caspius در منطقه­ی مطالعاتی مشاهده شد که علی­رغم تلاش زیاد موفق به نمونه­گیری یا عکس­برداری از آن نشدیم  (شکل­های 10 و 11).

 

 

شکل 10- نمای جانبی از گونه­ی Varanus griseus در حالت زنده

 

شکل11- زیستگاهVaranus griseus

بحثو نتیجه گیری

محدوده­ی غربی پراکندگی گونه­ی Laudakia nupta، شرق عراق بوده و از نیمه­ی جنوبی ایران تا پاکستان و جنوب افغانستان گسترش‌یافته است. این‌گونه پراکنش وسیعی در منطقه­ی مورد مطالعه دارد (شکل 12 و جدول 1).

 

شکل 12- پراکنش گونه­ی Laudakia nupta در منطقه­ی مطالعاتی

در بزرگ­ترین نمونه­ی نر L. nupta در منطقه­ی کنگاور اندازه­ی طول پوزه تا مخرج 2/155 میلی­متر و طول دم 6/261 میلی­متر و در بزرگ­ترین نمونه­ی ماده این مقادیر بترتیب 2/141 و 160 میلی­متر می­باشد (جدول 3). در بزرگ­ترین نمونه­ی نر طول پوزه تا مخرج 166 میلی­متر و نمونه­ی ماده 144 میلی­متر گزارش‌شده است (5).

 

 

جدول 3 - اندازه­گیری­های متریک و مریستیک در گونه­های خانواده­ی آگامیده

lessonae Trapelus

Laudakia nupta

دامنه

انحراف معیار

میانگین

تعداد نمونه‌ها

دامنه

انحراف معیار

میانگین

تعداد نمونه‌ها

 

6/1

44/0

6/73

10

9/29

6/10

2/134

7

SVL

5

7/1

5/89

10

4/122

3/43

8/171

7

CAL

13

3/4

7/67

10

30

7/10

165

7

SQ

1

3/0

5/14

10

3/5

9/1

5/35

7

HL

7/1

5/0

2/13

10

6/4

4/1

2/23

7

HW

5

5/1

9/12

10

3

1

8/7

7

RCPS

3

1

5/2

10

6

3/2

5/29

7

SL

 

 

در نمونه­های استان ایلام طول پوزه تا مخرج در بزرگترین نمونه­ی نر و ماده بترتیب 37/150 و 56/132 میلی­متر میباشد (14). این اندازه­ها برای نمونه­های استان کهگیلویه و بویراحمد (2)، اندازه­ی طول پوزه تا مخرج بین 4/107 تا 163 میلی­متر می­باشد و در نمونه­های مورد مطالعه از کوه پیغمبر (زمان‌آباد) منطقه­ی خار توران اندازه­ی طول پوزه تا مخرج بین 8/97 تا 4/157 گزارش‌شده است (7). در نمونه­های مناطق مرزی کرمانشاه طول پوزه تا مخرج بین 5/94 تا 154 میلی­متر بوده است (6). حداکثر طول نمونه­ی ایرانی مطالعه شده 165 میلی­متر و طول دم 246 میلی­متر می­باشد. ازنظر الگوهای رنگی بدن، نمونه­هایی که در غرب کشور یافت شده است به رنگ سبز روشن می­باشند (4). سطح‌رویی و شکمی بدن در نمونه­های منطقه­ی مورد مطالعه بترتیب سبز متمایل به زیتونی و خرمایی روشن و در نرها چانه، گلو و قفسه­ی سینه آبی تیره می­باشد. رنگ بدن در نمونه­های مربوط به استان کهگیلویه و بویراحمد قهوه­ای تیره تا خاکستری می­باشد (1). به نظر می­آید این تغییرات در رنگ­آمیزی بدن نمونه­ها در مناطق مختلف به نوع زیستگاه، ارتفاع محل و پوشش گیاهی منطقه بستگی داشته باشد تا بتوانند خود را از گزند دشمنان طبیعی حفظ کرده و استتار بیشتری در محیط داشته باشند. گونه­ی
 T. lessonaeیک عنصر فونی دو ناحیه­ای (ایرانی و ساهارو- سیندین) می­باشد. این‌گونه دشت­زی بوده و در اکثر نقاط خاور­میانه از ساحل شرقی مدیترانه از طرف جنوب تا عربستان و از طرف شمال تا قفقاز و ساحل جنوبی دریای خزر پراکنده‌شده است (6). این‌گونه تا قبل از سال 2000 به نام T. ruderatus شناخته می­شد تا اینکه رستگار پویانی در سال 2000 آن را به T. lessonae  تغییر نام داد که هولوتیپ آن در موزه لندن موجود می­باشد (16). این‌گونه تقریباً در تمام نواحی منطقه­ی مورد مطالعه یافت شد (شکل13 و جدول 1).

 

شکل 13- پراکنش گونه­ی Trapelus lessonae در منطقه­ی مطالعاتی

طول پوزه تا مخرج در نمونه­ای که توسط اندرسون (1999) گزارش‌شده 85 میلی­متر و طول دم 103 میلی­متر می­باشد. در بزرگ­ترین  نمونه­ی جمع­آوری شده از منطقه­ کنگاور، این مقادیر بترتیب1/74 و 3/91 میلی­متر می­باشد. در نمونه­های استان ایلام طول پوزه تا مخرج در بزرگ­ترین نمونه­ی نر و ماده بترتیب 65/50 و 94/65 میلی­متر می­باشد (14). در نمونه­های جمع­آوری شده از استان کهگیلویه و بویر احمد این مقادیر بین 5/27 تا 4/71 میلی­متر می­باشد (1). در نمونه­های جمع­آوری شده از سرپل ذهاب (غرب استان کرمانشاه) طول پوزه تا مخرج 73-57 میلی­متر و طول دم 103-82  میلی­متر می­باشد (8). در این‌گونه تعداد 121-80 فلس در دور بدن توسط لویتون و همکاران (1992) گزارش‌شده است. این صفت در نمونه­های جمع­آوری شده از منطقه­ی کنگاور بین 83- 62 فلس می­باشد. متنوع­ترین خانواده­ی سوسمارها در سطح جنس خانواده­ی جکونیده می­باشد (12) که اغلب شب فعال بوده و برخی گونه­های آن در منازل و شب‌هنگام و در زیر نور چراغ چسبیده به دیوارها یا سقف مشاهده می­شود. جکوها رفتار متفاوتی را در قبال گرما از خود نشان می‌دهند، جکوها قادرند بر مشکل گرمای شدید روزانه با بهره‌گیری از فعالیت شبانه چیره شوند. در طول گرم­ترین فصول زمانی که فعالیت روزانه­ی سوسماران بشدت محدود می­شود، این گونه­ها به دلیل شرایط مساعد گرمایی در شب به فعالیت شبانه روی می­آورند و چون سطح زمین‌گرمایی را که در روز جذب کرده است در شب پس می­دهد درنتیجه دمای هوا را به‌اندازه کافی بالابرده و برای فعالیت این سوسماران مساعد می­کند. تعداد معدودی از جکوها در روز فعالیت دارند و در سایه دیده می­شوند (12). بر طبق نظر اندرسون یکی از مهم­ترین عواملی که باعث می­شود رشته‌کوه‌ها مانعی در برابر توزیع سوسمارها باشند موضوع شیب عمومی دما می­باشد (13).گونه­ی scabrum C. از سوسمارهای خانگی محسوب می­شود و معمولاً در دیوار منازل و باغ­ها، شکاف صخره­های اطراف و بیشتر در اجتماعات انسانی دیده می­شود. این‌گونه جزء عناصر فونی ساهارو- سیندین بوده و در خارج از فلات ایران منشأ گرفته است و سپس از طریق دشت­های ساحلی و خلیج‌فارس به ایران نفوذ کرده است و در حوزه­ی سیستان و بلوچستان و دشت خوزستان نفوذ و گسترش‌یافته است (1). باتوجه به پراکنش این‌گونه در زاگرس به نظر می­رسد که این‌گونه با عبور از دشت خوزستان به کوه­های زاگرس نفوذ یافته و از آن طریق به استان کردستان و کرمانشاه رسیده است. این‌گونه در تمام قسمت­های منطقه­ی مورد مطالعه دیده شده (شکل14 و جدول 1) و معمولاً شب فعال است و در روز بندرت دیده می­شود.

 

شکل 14- پراکنش گونه­ی Cyrtopodion scabrum در منطقه­ی مطالعاتی

اندازه­ی پوزه تا مخرج در بزرگ­ترین نمونه­ی نر که توسط اندرسون (1999) مطالعه شده است 51 میلی­متر و در نمونه­ی ماده 55 میلی­متر می­باشد (13). در بزرگ­ترین نمونه­ی مطالعه شده در منطقه­ی کنگاور طول پوزه تا مخرج 50 میلی­متر و طول دم 5/67 میلی­متر می­باشد (جدول 4). در نمونه­های استان ایلام طول پوزه تا مخرج در بزرگ­ترین نمونه­ی نر و ماده بترتیب 30/53 و 54 میلی­متر می­باشد (14). در نمونه­های مطالعه شده در استان کهگیلویه و بویراحمد طول پوزه تا مخرج 4/ 27 تا 5/44 میلی­متر گزارش‌شده است (1). در نمونه­های گزارش‌شده توسط رستگار پویانی از کرمانشاه طول پوزه تا مخرج 55 میلی­متر و طول دم 68 میلی­متر می­باشد.

 

جدول 4- اندازه­گیری­های متریک و مریستیک در گونه‌های خانواده­ی جکونیده

Cyrtopodion scabrum

heterocercum Mediodactylus

دامنه

انحراف معیار

میانگین

تعداد نمونه‌ها

دامنه

انحراف معیار

میانگین

تعداد نمونه‌ها

 

1/4

2/1

48

15

5/7

7/2

8/48

10

SVL

5/26

4/6

7/61

15

3/13

5

1/58

10

CAL

21

9/6

1/63

15

12

8/3

9/57

10

SQ

1/6

½

3/8

15

8/1

6/0

7/7

10

HL

7/2

9/0

3/7

15

3/2

6/0

8/6

10

HW

4

3/1

6/9

15

3

1/1

1/6

10

RCPS

3

9/0

1/13

15

1

5/0

5/2

10

SL

 

 

طول پوزه تا مخرج در نمونه­های گرفته‌شده از منطقه­ی سرپل ذهاب 60 میلی­متر و طول دم 70  میلی­متر گزارش‌شده است (8). گونه­ی M. heterocercum تنها در ایران پراکندگی دارد. گزارش دو نمونه از همدان و کرمانشاه و دو نمونه از تخت جمشید وجود دارد، ولی تاکنون پراکندگی آن فقط از استان­های کرمانشاه و همدان که محل نمونه­ی تیپ آن می­باشد، تأیید شده است (4). این‌گونه فقط در روستای گودین مشاهده شد (شکل 15 و جدول 1).

 

 

شکل 15- پراکنش گونه­ی heterocercum Mediodactylus در منطقه­ی مطالعاتی

طول پوزه تا مخرج در نمونه­ی تیپ 45 میلی­متر و طول دم 50 میلی­متر می­باشد (5). طول پوزه تا مخرج در بزرگ­ترین نمونه­ی منطقه­ی کنگاور 4/53 میلی­متر و طول دم 62 میلی­متر می­باشد (جدول 4). گونه­ی O. elegans با جمعیت­های متنوعی که دارد در اکثر نقاط اروپا، آفریقا و آسیای میانه پراکنده شده است (13).پراکنش این‌گونه از دامنه­های غربی رشته‌کوه‌های زاگرس و نواحی بالایی حوضه­ی آبریز دجله و فرات در ایران و عراق و شمال شرقی سوریه و در ارتفاع 1000- 300 متری از سطح دریا یافت می­شوند. این‌گونه پراکنش وسیعی در منطقه­ی مورد مطالعه دارد (شکل 16 و جدول 1).

 

شکل 16- پراکنش گونه­ی  Ophisops elegansدر منطقه­ی مطالعاتی

نمونه‌هایی از کرکوک و خانقین عراق جمع­آوری شده است که با نمونه­های ایرانی ازنظر ریخت­شناسی مطابقت دارند (8). به نظر می­رسد که با محدوده­ی تحمل حرارتی وسیعی سازش یافته است و شاید به همین دلیل باشد که دارای پراکندگی وسیعی می­باشند. تنوع رنگ در این‌گونه از کرمانشاه و غرب ایران و همچنین اختلاف در شکل ظاهری که بعضی از نمونه­ها بطور یکنواخت تیره‌رنگ و یا قهوه­ای سوخته و بعضی فاقد نوار سفید در طرفین بدن می­باشند، بعلاوه از کرمانشاه نمونه­ای که دم آن نارنجی یا قرمز باشد گزارش‌شده است (8). طول پوزه تا مخرج در نمونه­ی معرفی‌شده توسط اندرسون (1999) 62 میلی­متر و طول دم 104 میلی­متر می­باشد. در نمونه­های مورد مطالعه در منطقه­ی کنگاور طول پوزه تا مخرج در بزرگ­ترین نمونه 3/71 میلی­متر و طول دم 112 میلی­متر می­باشد (جدول 5). در نمونه­های استان ایلام طول پوزه تا مخرج در بزرگ­ترین نمونه­ی نر و ماده  بترتیب 70/50 و 20/47 میلی­متر می­باشد (14).گونه­ی E. montanus از ارتفاعات نزدیک شهرستان تویسرکان جمع­آوری شد (شکل17 و جدول 1).

 

جدول 5 - اندازه­گیری­های متریک و مریستیک در گونه­های خانواده­ی لاسرتیده

Ophisops elegans

Eremias montanus 

دامنه

انحراف معیار

میانگین

تعداد نمونه‌ها

دامنه

انحراف معیار

میانگین

تعداد نمونه‌ها

 

3/4

2/1

6/69

38

3/8

3/3

9/67

5

SVL

2/4

5/1

1/110

38

3/8

4/3

5/81

5

CAL

7

9/1

4/32

38

6

3/2

2/67

5

SQ

6/4

1/1

8/13

38

6/2

1/1

9/11

5

HL

4/2

7/0

8/6

38

2/3

2/1

9/8

5

HW

-

-

-

38

-

-

-

5

RCPS

2

7/0

7/3

38

2

7/0

4

5

SL

 

 

 

 

شکل 17- پراکنش گونه­ی Eremias montanus در منطقه­ی مطالعاتی

این‌گونه را اولین بار رستگار پویانی و رستگارپویانی مشاهده و نامگذاری کرده­اند (15). در نمونه­های معرفی‌شده توسط رستگار پویانی و رستگارپویانی طول پوزه تا مخرج 9/70 – 4/61 میلی­متر و طول دم 3/124 – 3/94 میلی­متر می­باشد. در نمونه­های منطقه­ی کنگاور این مقادیر در بزرگ­ترین نمونه بترتیب 1/73 و 7/85 میلی­متر می­باشد (جدول 5). در بررسی جمعیت­هایH. aurata  که توسط شربک و گلوبو (1987) انجام شد سه زیرگونه بر مبنای الگوی رنگ و شمارش پولک برای این‌گونه در نظر گرفته شد که عبارتند از:H. a. aurata  در غرب آسیا،
H. a. septemtaeniata در جنوب ایران، بلوچستان و پاکستان، و  H. a. affinisدر شمال و مرکز ایران، ترکمنستان و افغانستان (4). اندرسون (1999) نام
H. a. transcaucasica را برای جمعیت­های شمال و شرق ایران و نام H. a. septemtaeniata را برای جمعیت­های غرب و جنوب ایران به­کار برده است و روش تشخیص این دو زیرگونه را از یکدیگر مجموع تعداد پولک­های گلویی و شکمی اعلام کرده و این تعداد را در زیرگونه­یH. a. transcaucasica  65 تا 72 عدد و در زیرگونه­ی دوم 60 تا 62 عدد گزارش نموده است (13). با توجه به این موارد، نمونه­های منطقه­ی کنگاور متعلق به زیرگونه­یH. a. transcaucasica  میباشد. این‌گونه در اطراف روستای فش مشاهده شد (شکل 19 و جدول 1). در نمونه­های معرفی‌شده توسط اندرسون (1999) اندازه­ی طول پوزه تا مخرج 105 میلی­متر و طول دم 128 میلی­متر می­باشد. این مقادیر در نمونه­های منطقه­ی کنگاور در بزرگ­ترین نمونه بترتیب 3/99 و 1/129 میلی­متر می­باشد (جدول 6).

 

 

شکل 19- پراکنش گونه­ی aurata  Heremitesدر منطقه­ی مطالعاتی

 

جدول 6- اندازه­گیری­های متریک و مریستیک در گونه‌های خانواده­ی سینسیده

Ablepharus pannonicus

aurata  Heremites

دامنه

انحراف معیار

میانگین

تعداد نمونه‌ها

دامنه

انحراف معیار

میانگین

تعداد نمونه‌ها

 

4/1

9/0

7/33

2

1/2

1

2/98

5

SVL

2/5

6/3

3/55

2

7/2

1/1

9/127

5

CAL

2

4/1

63

2

1

5/0

6/34

5

SQ

6/1

1/1

3/8

2

5/2

1/1

9/15

5

HL

1

7/0

3/7

2

4/2

1

5/9

5

HW

1

7/0

5/9

2

-

-

-

5

RCPS

0

0

3

2

1

5/0

6/8

5

SL

 

 

در نمونه­های استان ایلام طول پوزه تا مخرج در بزرگ­ترین  نمونه­ی نر و ماده بترتیب 44/93 و 19/81 میلی­متر می­باشد (14). گونه­ی A. pannonicus بسیار چالاک می­باشد و به دلیل داشتن بدن باریک و کوچک، گرفتن آن بسیار سخت است. روز فعال بوده و در زیر سنگ­ها، بوته­ها یا در شکاف­های زمین و صخره­ها مخفی می­شوند. توسط حرکات مارپیچ و فشار آوردن دست‌وپاها به بدن وارد مخفیگاه می­شوند. از حشرات مختلف نظیر سوسک­های قاب­بال، مورچه­ها، راست­بالان و سایر بند­پایان تغذیه میکنند (5). تخم­گذاری اغلب در فصل بهار و 3 تا 4 تخم گزارش‌شده است. در نمونه­ی معرفی‌شده توسط اندرسون (1999) طول پوزه تا مخرج 35 میلی­متر و طول دم 60 میلی­متر می­باشد. طول پوزه تا مخرج در بزرگ­ترین نمونۀ مطالعه شده در منطقه­ی کنگاور 44/34 میلی­متر و طول دم 9/57  میلی­متر می­باشد (جدول 6). در نمونه­های استان ایلام طول پوزه تا مخرج در بزرگ­ترین نمونه­ی نر 45 میلی­متر می­باشد (14). این‌گونه در اطراف روستای قره­قزلو و قزوینه مشاهده شد (شکل 18 و جدول 1).

 

شکل 18 – پراکنش گونه­ی Ablepharuspannonicus در منطقه­ی مطالعاتی

ازخانواده­ی وارانیده  فقط یک جنس و یک‌گونه به­ نام بزمجه­ی خزری Varanus griseus caspius در منطقه­ی مطالعاتی مشاهده شد (شکل20 و جدول 1). اعضای این خانواده بزرگترین سوسماران ایران را تشکیل می‌دهند و از پراکنش وسیعی برخوردارند. در بزرگترین نمونه جمع­آوری شده از بخش صالح­آباد تربت‌جام استان خراسان رضوی، فاصله بین پوزه و نوک دم 153 سانتی­متر می­باشد (11). این‌گونه در سال1390 توسط افراد بومی بطور اتفاقی مشاهده و به منزل شخصی انتقال و از آن عکس گرفته شد (شکل 10). سپس به توصیه­ی اساتید در زیستگاه مربوط به خود رها شد. در طی این تحقیق با جستجو در زیستگاه مربوطه (شکل11) علی­رغم مشاهده­ی این‌گونه، موفق به نمونه­گیری یا عکس­برداری از آن نشدیم.

 

شکل20- پراکنش گونه­ی Varanus griseus در منطقه­ی مطالعاتی

 

تشکر و قدردانی

بدین‌وسیله از سرکار خانم درسا ازهر و نسرین صدیقی­راد که در این تحقیق ما را یاری نمودند تشکر و قدردانی می‍نماییم.

1- پارسا، ح.، 1383. مطالعه­ی بیوسیستماتیک سوسماران استان کهگیلویه و بویراحمد، پایان­نامه­ی کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران، دانشکده­ی زیست­شناسی، 173 صفحه.
2- حجتی، و.، کمی، ح. ق.، و فقیری، ا.، 1385.بررسی فونستیک سوسماران منطقه­ی دامغان، مجله­ی زیست­شناسی ایران، 19(3)، صفحات 325-340.
3- حکمتی، ص.، 1386. روندیابی بارش­های غرب ایران، پایان­نامه­ی کارشناسی ارشد، رشته­ی اقلیم­شناسی، دانشگاه رازی کرمانشاه، 105 صفحه.
4- رستگارپویانی، ن.، 1369. مطالعه­ی بیوسیستماتیک سوسماران قسمتی از استان باختران ( باختران، اسلام‌آباد، صحنه، سنقر)، پایان­نامه­ی کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران، دانشکده­ی علوم، 189 صفحه.
5- رستگارپویانی، ن.، جوهری، م.، و رستگارپویانی، ا.، 1386. راهنمای صحرایی خزندگان ایران (سوسماران)، جلد اول، چاپ دوم، انتشارات دانشگاه رازی، کرمانشاه، 268صفحه.
6- صادقی، س. ف.، 1377. مطالعه­ی فون و کروموزوم­های برخی از سوسماران استان کرمانشاه و نگرش جمعیتی بر گونه­ی Laudakia caucasia، پایان­نامه­ی کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران، دانشکده­ی علوم، 187 صفحه.
7- صالحی، ح.، 1376. بیوسیستماتیک سوسماران منطقه­ی خاتوران، پایان­نامه­ی کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران، 204 صفحه.
8- عبدلی جمور، ج.، 1390. بررسی فون سوسماران منطقه­ی سرپل ذهاب و مناطق اطراف، پایان­نامه­ی کارشناسی ارشد، دانشگاه لرستان، 106 صفحه.
9- کمالی،ک.، 1392. راهنمای میدانی خزندگان و دوزیستان ایران، انتشارات ایران­شناسی، 368 صفحه.
10- گودینی، ح.، 1392. شناسایی عوامل مؤثر در شکل­گیری حاشیه­نشینی شهر کنگاور و پیامدهای آن، پایان­نامه­ی کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد کرمانشاه، 145صفحه.
11- نصرآبادی، ر.، درویش، ج.، و رستگارپویانی، ن.، ا، ح.، 1387. بررسی فون سوسماران بخش صالح‌آباد تربت‌جام استان خراسان رضوی، مجله زیست‌شناسی ایران، 11(2)، صفحات 361-368.  
 
12- Anderson, S. C., 1963. Amphibians and Reptiles from Iran. Proc. California, Acd. Sci, 31(4), PP: 417-498.
13- Anderson, S. C., 1999. The Lizards of Iran, Society for the study of Amphibians and Reptiles, Oxford, Ohio, 442 p.
14- Fathinia, B., Rastegar- Pouyani, N., Sampour, M., Bahrami, A. M., and Jaafari, G., 2009. The Lizard Fauna of Ilam Province, Southwestern Iran. Iranian Journal of Animal Biosystematics (IJAB), 5, PP: 65-79.
15- Rastegar-Pouyani, N., and Rastegar- pouyani, E., 2001. A New Species of Eremias (Sauria:Lacertidae) from Highlands of Kermanshah Province, Western Iran, Asiatic Herpetological Research, 9, PP: 107-112.
16- Rastegar-Pouyani, N., 2000. Taxonomic Status of Trapelus ruderatus (Olivier) and T. persicus (Blanford) and Validity of T. lessonae (De Filippi). Amphibia-Reptilia, 21, PP: 91-102.
دوره 33، شماره 1
اردیبهشت 1399
صفحه 1-14
  • تاریخ دریافت: 08 آذر 1395
  • تاریخ پذیرش: 30 مرداد 1398