مقایسه خصوصیات ریختسنجی و شمارشی ماهی سفید خزری، (Kamensky, 1901) Rutilus kutum در مناطق مختلف حوضه جنوبی دریای خزر

عباسی, کیوان; مولودی صالح, عطا; ایگدری, سهیل; سرپناه, علینقی; سبحانی, مهدی

مقایسه خصوصیات ریختسنجی و شمارشی ماهی سفید خزری، (Kamensky, 1901) Rutilus kutum در مناطق مختلف حوضه جنوبی دریای خزر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

¹ پژوهشکده آبزی پروری آبهای داخلی، موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، بندرانزلی

² گروه شیلات دانشگاه تهران

³ گروه شیلات، پردیس کشاورزی و منابع طبیعی کرج، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه تهران

⁴ موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، تهران

⁵ کارشناس مرکز بازسازی ذخایر ماهیان استخوانی دریای خزر (شیلات گیلان)، رشت

چکیده

در این مطالعه خصوصیات ریختسنجی و شمارشی 363 نمونه ماهی سفید دریای خزر، (Kamensky, 1901) Rutilus kutum صید شده از رودخانههای چلوند، خالهسرا ، سفیدرود، خشکرود، شیرود، تالابانزلی و نیز سواحل چالوس و بندر ترکمن مورد مقایسه قرار گرفت. نمونه ها پس از صید به صورت تازه به آزمایشگاه منتقل شدند. و تعداد 36 صفت ریختسنجی و نه صفت شمارشی آنها ثبت شد. دادهها با استفاده از آنالیزهای واریانس یکطرفه (One-Way ANOVA)، گروهبندی دانکن، تحلیل همبستگیکانونی (CVA) و آنالیز خوشهای (CA) مورد بررسی قرار گرفتند. نتایج نشان داد که جمعیتهای مورد مطالعه در 30 صفت ریخت سنجی و دو صفت شمارشی دارای تفاوت معنی دار بودند (05/0p < ). نتایج تحلیل همبستگی کانونی جمعیتهای مورد مطالعه را تا حدودی از یکدیگر تفکیک کرد. همچنین تحلیل خوشهای، جمعیت چالوس را به تنهایی در یک خوشه و جدا از سایر جمعیتها قرار داد. در کل عملکرد صفات ریختسنجی در تفکیک جمعیت ها بهتر از صفات شمارشی بود.

کلیدواژه‌ها

20.1001.1.23832614.1400.34.2.1.0

موضوعات

ریخت شناسی

عنوان مقاله [English]

Comparison of morphometric and meristic characteristics of Caspian Kutum, Rutilus kutum (Kamensky, 1901) in the south Caspian Sea Basin

نویسندگان [English]

Keyvan Abbasi ¹
Atta Mouludi-Saleh ²
soheil Eagderi ³
Alinaghi Srpanah ⁴
Mehdi Sobhani ⁵

² University Of Tehran

³ University of Tehran

⁴ Iranian Fisheries Sciences Research Institute, Iranian Fisheries Sciences Research Institute, Agricultural Research, Education and Extension Organization, Tehran

⁵ Expert of Caspian Sea Bony Fishes Restocking Center (Guilan Fisheries), Rasht

چکیده [English]

In the present study, the morphometric and meristic characteristics of 363 specimens of Rutilus kutum (Kamensky, 1901) collected from the Chelvand, Khalehsara, Sefid, Khoshk, Shir rivers and Anzali wetland, Chalous and Torkeman shores in the south Caspian Sea Basin were compared. All caught specimens were freshly transferred to the laboratory. In the Lab some 36 morphometric and nine meristic characters were measured and recorded. After standardization all data were analyzed using One-Way ANOVA, Duncan test, Canonical variate Analysis (CVA) and Cluster Analysis (CA). The results showed significant differences in 30 morphometric and two meristic traits between the studied populations (p < 0.05). The CVA was able to separate the studied populations and CA placed the Chalous populaion in a cluster separately from the others. Generally, the performance of the morphometric traits was superior to meristics in discrimination populations.
Generally, the performance of the morphometric traits was superior to meristics in discrimination populations.

کلیدواژه‌ها [English]

Caspian kutum
Caspian Sea
Morphometric traits
Canonical variate analysis

اصل مقاله

مقایسه خصوصیات ریخت‌سنجی و شمارشی ماهی سفید خزری، (Kamensky, 1901) Rutilus kutum در مناطق مختلف حوضه جنوبی دریای خزر

کیوان عباسی^1*، عطا مولودی صالح²، سهیل ایگدری²، علینقی سرپناه³ و مهدی سبحانی⁴

¹ ایران، بندرانزلی، آموزش و ترویج کشاورزی، سازمان تحقیقات، موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور، پژوهشکده آبزی‌پروری آبهای داخلی

² ایران، کرج، دانشگاه تهران، دانشکده منابع طبیعی، گروه شیلات

³ ایران، تهران، آموزش و ترویج کشاورزی، سازمان تحقیقات

⁴ ایران، رشت، مرکز بازسازی ذخایر ماهیان استخوانی دریای خزر (شیلات گیلان)

تاریخ دریافت: 14/6/1399 تاریخ پذیرش: 10/7/1399

چکیده

در این مطالعه خصوصیات ریخت‌سنجی و شمارشی 349 نمونه ماهی سفید دریای خزر، (Kamensky, 1901) Rutilus kutum صید شده از رودخانه‌های چلوند، خاله‌سرا، سفیدرود، خشک‌رود، شیرود، تالاب‌انزلی و نیز سواحل چالوس و بندر ترکمن مورد مقایسه قرارگرفت. نمونه‌ها پس از صید بصورت تازه به آزمایشگاه منتقل شدند و تعداد 36 صفت ریخت‌سنجی و نه صفت شمارشی آن‌ها ثبت شد. داده‌ها با استفاده از آنالیزهای واریانس یک‌طرفه (One-Way ANOVA)، گروه‌بندی دانکن، تحلیل همبستگی کانونی (CVA) و آنالیز خوشه‌ای (CA) مورد بررسی قرارگرفتند. نتایج نشان داد که جمعیت‌های مورد مطالعه در 28 صفت ریخت‌سنجی و دو صفت شمارشی دارای تفاوت معنی‌دار بودند (05/0P<). نتایج تحلیل همبستگی کانونی جمعیت‌های مورد مطالعه را تا حدودی از یکدیگر تفکیک کرد. همچنین تحلیل خوشه‌ای، جمعیت چالوس را به تنهایی در یک خوشه و جدا از سایر جمعیت‌ها قرارداد. در کل عملکرد صفات ریخت‌سنجی در تفکیک جمعیت‌ها بهتر از صفات شمارشی بود.

واژه‌های کلیدی: ماهی سفید، دریای خزر، صفات ریخت‌سنجی، تحلیل همبستگی کانونی.

* نویسنده مسئول، تلفن: 09111398254 ، پست الکترونیکی: k.abbasi@areeo.ac.ir

مقدمه

ماهی سفید خزری، (Kamensky, 1901) Rutilus kutum از با ارزش‌ترین ماهیان استخوانی دریای خزر بوده و هرساله در سواحل جنوبی آن بیش از 50 درصد وزن صید ماهیان استخوانی را به خود اختصاص می‌دهد (10). میزان صید این ماهی در سواحل گیلان از سال 1375 تا 1394 حدود 1100 تا 3670 با میانگین 2353 تن گزارش شده است (1و 8). این ماهی در فصل مهاجرت (مهر تا اردیبهشت) و تخم‌ریزی (اسفند تا اوایل خرداد) تقریباً در تمامی رودخانه‌های گیلان، مازندران و نیز گلستان حضور دارد، ولی بچه ماهیان آن در بیشتر فصول سال در پایین‌دست رودخانه‌ها و گستره تالاب انزلی پراکنش دارند (8، 9، 11، 15و 20).

ماهی سفید دارای بدن کشیده و نقره‌ای رنگ، دهان زیرین و لب‌های گوشتی و سفیدرنگ، همچنین دندان حلقی یک ردیفی آسیابی بوده و به‌واسطه داشتن پولک‌های بیشتر و بدن کشیده‌تر از ماهی کلمه خزری، Rutilus lacustris قابل‌شناسایی می‌باشد (8و 9). تغذیه بچه ماهیان سفید از زئوپلانکتون و در مراحل بعدی از صدف‌ها، سخت‌پوستان، کرم‌ها و سایرکفزیان است. ماهی سفید گونه‌ای مهاجر بوده و برای تولیدمثل، از دریا به اغلب رودخانه‌های استان‌های گیلان، مازندران و گلستان مهاجرت می‌نماید و از اسفند تا اوایل خرداد تخم‌ریزی می‌کند (8، 11و 20). براساس منابع (9، 15و 21) طول کل این ماهی تا 70 سانتی‌متر، وزن و سن آن به ترتیب هشت کیلوگرم و 12 سال میرسد، اما وزن آن در محصول صیدها اغلب بین 500 تا 1500 گرم متغیر می‌باشد (9و 10).

اطلاعات در مورد تنوع ریختی بمنظور کمک در برنامه مدیریتی جهت حفاظت ذخایر حائز اهمیت است (25)، زیرا نشان‌دهنده انعطاف‌پذیری ریختی، سازگاری‌های منطقه‌ای، تغییرات خصوصیات بومشناختی، عوامل زیستی یا رابطه متقابل هر یک از این فرآیند‌ها باشد. بنابراین تکامل جمعیت‌ها باعث ایجاد سازگاری‌های آن‌ها به شرایط زیستی در مناطق مختلف شده که این امر خود می‌تواند بدلیل به وجود آمدن اختلافات ریخت‌شناختی و ژنتیکی بین جمعیت‌ها باشد (27). مطالعات متعددی روی خصوصیات ریختی، ژنتیکی، طول و وزن، رشد و تولیدمثل این‌گونه در ایران صورت گرفته است که ازجمله مطالعات ریختی صورت گرفته میتوان به، مطالعه روی تنوع ریختی ماهی سفید خزری در چهار رودخانه‌ جنوبی حوضه خزرشامل لمیر و سفیدرود استان گیلان، شیرود و تجن استان مازندران (17)، بررسی 23 صفت ریختی و هفت ویژگی شمارشی افراد بالغ ماهی سفید زایا و نابالغ سواحل جنوبی خزر (22)، بررسی برخی از خصوصیات ریخت‌سنجی و شمارشی ماهی سفید دریای خزر مهاجر به مصب سفیدرود (4)، مطالعه ساختار ریختی جمعیت‌های ماهی سفید در سواحل استان گیلان با استفاده ازTruss Network System (5) و مقایسه ریختی جمعیت‌های ماهی سفید خزری در دو بخش شرق و غربی حوضه دریای خزر (26) اشاره کرد. باتوجه به کاهش شدید صید این‌گونه باارزش اقتصادی، مراکز تکثیر و بازسازی ذخایر سازمان شیلات ایران جهت حفاظت ذخایر این ماهی، هرساله مولدین این ماهی را در دهانه رودخانه‌های مختلف استان‌های گیلان و مازندران صید نموده و پس از تخم‌گیری و تکثیر تا اندازه انگشت قد پرورش میدهند و بچه ماهیان انگشت قد را بدون رعایت منطقه صید، به رودخانه‌های متعددی رهاسازی می‌نمایند. در راستای مطالعات قبلی، این مطالعه بمنظور تعیین تغییرات ایجاد شده ازنظر صفات ریختی (قابل اندازه‌گیری و شمارشی) جمعیت‌های ماهی سفید خزری در سواحل جنوبی دریای خزر به ‌اجرا درآمد. چون این عقیده وجود دارد که در سالهای اخیر بواسطه فشار صید، بطور کلی اندازه ماهیان صید شده کاهش یافته است و بعلاوه دادههای ریختی جدید میتواند به درک بهتر تغییرات ریختی جمعیتهای ماهی سفید در سواحل جنوبی دریای خزر در برنامههای مدیریت ذخایر آتی مورد استفاده قرار گیرد.

مواد و روشها

تعداد 349 قطعه ماهی سفید دریای خزر از شش جمعیت در حین مهاجرت به رودخانه‌های چلوند (54 قطعه)، خاله‌سرا (76 قطعه)، تالاب‌انزلی (25 قطعه)، سفیدرود (25 قطعه)، خشک‌رود (74 قطعه)، شیرود (61 قطعه) و دو جمعیت ساحل چالوس (10 قطعه) و بندر ترکمن (24 قطعه) در طی فروردین و اردیبهشت سال 1398 به‌وسیله تور پره و گوشگیر صید شدند (جدول 1). نمونه‌های صیدشده بمنظور بررسی خصوصیات ریخت‌سنحی و شمارشی بصورت تازه به آزمایشگاه منتقل شدند. در آزمایشگاه تعداد 36 صفت ریخت‌سنجی و نه صفت شمارشی اندازه‌گیری و ثبت شد (جدول 2). بمنظور حذف اثرات ناشی از رشد آلومتریک داده‌های ریخت‌سنجی با استفاده از نرمافزار PAST، استاندارد ‌سازی داده‌های خام انجام شد (19). داده‌های شمارشی و استاندارد سازی شده قابل اندازه‌گیری بمنظور بررسی نرمال بودن با استفاده از آنالیز کولموگروف اسمیرنوف (Kolmogorov-Smirnov) مورد بررسی قرارگرفتند.

جدول 1- مختصات جغرافیایی رودخانه‌های مورد بررسی در سواحل جنوبی دریای خزر

ردیف	رودخانه	شهر نزدیک	طول جغرافیایی	عرض جغرافیایی
1	چلوند	آستارا	29 52 48	35 17 38
2	خاله‌سرا	تالش	30 59 48	27 41 37
3	سیاه درویشان	صومعه‌سرا	45 23 49	41 18 37
4	سفیدرود	آستانه	39 50 49	47 14 37
5	خشک‌رود	رودسر	03 02 50	04 01 37
6	شیرود	تنکابن	59 47 50	21 51 36
7	چالوس	چالوس	19 40 51	20 27 36
8	ترکمن	ترکمن	00 01 54	00 00 37

جدول 2- صفات قابل اندازه‌گیری و شمارشی مطالعه شده در جمعیت‌های ماهی سفید دریای خزر ،Rutilus kutum

صفات ریخت سنجی				صفات شمارشی
طول پیش سینه‌ای	19	طول کل	1	تعداد فلس‌های روی خط جانبی	1
طول جمجمه	20	طول چنگالی	2	تعداد شعاع منشعب باله پشتی	2
جمجمه – پیش پشتی	21	طول استاندارد	3	تعداد شعاع غیرمنشعب باله پشتی	3
جمجمه- پیش‌سینه‌ای	22	طول سر	4	تعداد شعاع منشعب باله مخرجی	4
جمجمه – پیش‌شکمی	23	ارتفاع سر	5	تعداد شعاع غیرمنشعب باله مخرجی	5
پیش پشتی- تنگه	24	طول پوزه	6	تعداد شعاع منشعب باله‌سینه‌ای	6
پیش پشتی - پیش سینه‌ای	25	قطر چشم	7	تعداد شعاع منشعب باله شکمی	7
پیش پشتی - پیش شکمی	26	ارتفاع بیشینه	8	تعداد خارهای آبششی بالا	8
پیش پشتی - پیش مخرجی	27	ارتفاع کمینه	9	تعداد خارهای آبششی پایین	9
پس پشتی - پیش شکمی	28	طول ساقه دمی بزرگ	10
پس پشتی - پیش مخرجی	29	طول ساقه دمی کوچک	11
پس پشتی - پس مخرجی	30	طول باله پشتی	12
پس پشتی کوچک	31	ارتفاع باله پشتی	13
پیش‌دمی - پیش مخرجی	32	طول باله سینه‌ای	14
پیش‌دمی - پس مخرجی	33	طول باله شکمی	15
طول مستقیم بیخ باله دمی	34	فاصله سینه‌ای – شکمی	16
طول باله مخرجی	35	فاصله شکمی – مخرجی	17
نوک پوزه تا تنگه	36	ارتفاع باله مخرجی	18

داده‌های قابل اندازه‌گیری نرمال و غیرنرمال بترتیب با استفاده از آنالیز واریانس یک‌طرفه (One-Way ANOVA) و مقایسه چندگانه دانکن و آنالیز کروسکال-والیس (Kruskal-Wallis) بمنظور تعیین صفاتی که دارای اختلاف معنی‌داری در بین جمعیت‌های مورد مطالعه بود، مورد استفاده قرارگرفت. سپس با استفاده از صفات دارای اختلاف معنی‌دار، توسط تحلیلهای همبستگی کانونی (Canonical Variate Analysis=CVA) و خوشه‌ای (Cluster Analysis=CA) با انتخاب الگوریتم‌های Paired group و Eucilidean بررسی قرارگرفتند. تمامی آنالیزها در نرم‌افزارهای SPSS 19، PAST v 2.1 و EXCEL 2016 انجام شد.

نتایج

صفات ریخت‌سنجی: نتـایج نشان داد همه صفات ریخت سنجی بجز طول پوزه، طول باله پشتی، طول باله شکمی، فاصله سینه‌ای–شکمی، ارتفاع باله مخرجی، جمجمه–پیش‌پشتی، پیش پشتی-تنگه و پس پشتی کوچک دارای توزیع نرمال بودند (05/0P>) (جدول 3).

جدول 3- میانگین، انحراف معیار، نتایج آنالیز واریانس یک‌طرفه،گروه‌بندی دانکن و کروسکال-والیس صفات ریخت‌سنجی جمعیتهای ماهی سفید ‌خزری، Rutilus kutum

صفات	چلوند	خاله سرا	تالاب انزلی	سفیدرود	خشک‌رود	شیرود	ساحل چالوس	ساحل ترکمن	p	F
طول استاندارد	00/0±03/351	00/0±03/351	00/0±03/351	00/0±03/351	00/0±03/351	00/0±03/351	00/0±03/351	00/0±03/351	-	-
طول سر	^a74/2±45/69	^a 1/2±62/69	^a 61/1±45/69	^a 4/1±95/68	^a 02/2±94/69	^a 67/1±94/69	^a 4/2±95/69	^a 89/2±5/69	51/0	89/0
ارتفاع سر	^ab 84/1±27/56	^ab 98/1±53/56	^bc 19/2±52/57	^abc 17/2±09/57	^a 68/1±02/56	^ab 5/1±36/56	^c 54/1±09/58	^abc 05/2±85/56	001/0	49/3
طول پوزه	31/1±3/22	58/1±9/22	79/0±12/22	49/1±5/22	12/1±82/22	2/1±13/23	30/1±95/20	34/1±16/21	05/0>	48/9
قطر چشم	^a 86/0±92/11	^a 79/0±73/11	^b 76/0±09/12	^a 84/0±64/11	^a 99/0±0/12	^a 82/0±55/11	^b 02/1±79/12	^a 65/0±43/11	05/0>	6/4
ارتفاع بیشینه	^b 64/3±46/73	^bc 09/3±09/74	^c 14/3±04/77	^bc 72/3±01/74	^bc 32/5±8/73	^a 62/3±43/70	^d 74/3±95/81	^bc 51/3±15/75	05/0>	9/11
ارتفاع کمینه	^ab 27/1±83/25	^ab 22/1±81/25	^a 19/1±42/25	^a 05/1±51/25	^ab 13/1±93/25	^a 09/1±36/25	^ab 52/1±84/25	^b 35/2±59/26	007/0	8/2
طول ساقه دمی بزرگ	^ab 17/3±46/56	^ab 71/3±12/56	^ab 9/3±14/56	^ab 05/3±79/57	^b 49/3±24/58	^a 62/3±87/54	^a 91/3±16/55	^a 03/3±16/55	05/0>	34/5
طول ساقه دمی کوچک	^ab 19/2±37/48	^ab 24/2±13/48	^ab 45/2±27/48	^ab 54/2±5/49	^b 86/2±65/49	^a 96/2±16/47	^ab 26/3±77/47	^ab 69/2±51/47	05/0>	14/4
طول باله پشتی	09/2±76/43	84/1±98/42	9/1±22/43	03/2±55/43	3/2±77/43	09/2±68/43	19/1±14/42	27/2±85/44	05/0>	22/3
ارتفاع باله پشتی	^a 33/2±83/47	^a 19/2±05/48	^a 73/1±36/47	^a 7/1±15/47	^a 94/1±91/47	^a 99/1±46/48	^a 87/1±51/48	^a 38/2±74/47	166/0	5/1
طول باله سینه‌ای	^b 82/2±19/56	^ab 73/2±91/54	^b 32/2±26/55	^b 25/2±17/56	^b 88/2±61/55	^b 97/2±98/55	^a 87/1±1/53	^b 2/3±83/55	011/0	66/2
طول باله شکمی	07/2±49/44	19/2±00/44	46/2±12/43	13/2±48/44	86/1±56/44	27/2±69/43	68/1±58/41	9/2±92/45	05/0>	33/6
فاصله سینه‌ای - شکمی	93/2±73/95	63/2±36/95	49/2±07/96	08/3±75/94	84/3±24/95	31/3±63/95	86/2±06/95	19/5±85/95	337/0	14/1
فاصله شکمی - مخرجی	^ab 95/2±59/83	^ab 27/2±93/83	^ab 5/2±03/84	^ab 35/2±36/84	^b 25/4±29/85	^ab 83/3±74/83	^ab 08/4±7/84	^b 4/4±99/81	036/0	17/2
ارتفاع باله مخرجی	13/2±25/34	99/1±33/33	43/2±24/33	33/2±45/34	05/2±31/33	16/2±5/33	26/1±31/31	41/2±05/32	05/0>	88/4
طول باله مخرجی	^bc22/2±2/36	^bc 71/1±66/35	^bc 84/2±12/36	^c 89/1±8/36	^bc 84/1±52/35	^bc 89/1±42/36	^a 76/1±27/33	^b 47/2±19/35	05/0>	12/5
نوک پوزه تا تنگه	^bc 01/2±0/46	^ab 08/2±64/45	^abc 99/1±89/45	^c 71/2±31/47	^ab 91/1±62/45	^bc 86/1±22/46	^a 17/1±44/44	^bc 66/1±95/46	05/0>	02/4
طول پیش سینه‌ای	^a 66/2±87/73	^a 06/2±86/73	^a 16/2±4/74	^a 41/2±82/73	^a 88/2±59/74	^a 18/2±58/74	^b 99/2±46/77	^a 41/3±95/73	003/0	1/3
طول جمجمه	^ab 09/2±3/58	^b 35/2±47/58	^b 79/1±65/58	^ab 34/2±63/57	^b 88/2±28/59	^b 01/2±61/58	^a 03/1±49/56	^ab 72/3±92/57	008/0	75/2
جمجمه – پیش پشتی	14/3±67/115	04/3±28/115	97/3±83/116	6/3±1/116	45/4±41/116	56/4±04/115	83/3±52/117	42/7±93/111	002/0	35/3
جمجمه- پیش‌سینه‌ای	^bc 81/1±16/55	^abc 79/1±56/54	^ab 85/1±09/54	^a 17/2±41/53	^abc 02/2±62/54	^abc 61/1±35/54	^c 83/1±67/55	^ab 78/2±96/53	004/0	08/3
جمجمه – پیش‌شکمی	^a 51/3±33/131	^a 57/3±56/131	^a 56/3±96/131	^a 13/3±26/130	^a 39/4±76/131	^a 67/3±31/131	^b 67/2±65/135	^a 09/7±42/132	07/0	89/1
پیش پشتی- تنگه	53/3±28/139	81/3±68/139	92/3±39/140	71/3±79/137	85/4±4/140	44/4±75/138	78/1±66/146	89/1±09/142	05/0>	2/7
پیش پشتی - پیش سینه‌ای	^a 21/2±83/108	^a 5/3±17/109	^a 52/3±88/109	^a 87/2±19/109	^a 55/3±91/109	^a 23/3±32/109	^b 00/3±94/112	^ab 7/4±44/111	003/0	11/3
پیش پشتی - پیش شکمی	^abc 23/3±22/71	^abc 4/3±04/71	^c 23/3±31/73	^ab 23/3±12/70	^abc 69/4±62/70	^a 26/3±74/68	^d 23/2±66/78	^bc 11/5±44/72	05/0>	36/10
پیش پشتی - پیش مخرجی	^a 4/3±92/102	^a 96/3±37/104	^a 65/3±23/105	^a 01/3±72/102	^a 85/3±21/104	^a 07/3±0/104	^b 22/2±9/107	^a 74/4±85/102	05/0>	28/4
پس پشتی - پیش شکمی	^bc 45/2±41/76	^ab 43/2±98/75	^c 47/2±95/78	^ab 73/2±77/75	^ab 28/3±96/75	^a 29/3±49/73	^d 57/2±57/81	^bc 22/5±03/78	05/0>	5/10
پس پشتی - پیش مخرجی	^a 71/2±87/68	^a 05/2±38/69	^a 44/2±01/71	^a 23/2±44/69	^a 49/2±65/70	^a 62/2±5/70	^b 51/2±67/73	^a 31/3±40/69	05/0>	94/4
پس پشتی - پس مخرجی	^a 03/3±49/86	^a 33/3±44/86	^a 81/2±87/86	^a 61/2±19/86	^a 05/3±96/86	^a 77/2±96/87	^a 54/2±82/86	^a 52/3±48/86	144/0	56/1
پس پشتی کوچک	79/7±36/137	49/8±34/134	26/8±18/134	32/8±04/135	16/7±0/139	39/8±98/133	95/5±68/119	75/8±4/132	05/0>	7/8
پیش دمی - پیش مخرجی	^b 92/3±77/95	^b 45/3±58/94	^b 54/3±65/94	^b 13/3±84/94	^b 7/2±34/96	^b 2/3±45/94	^a 5/2±17/89	^b 45/3±87/93	05/0>	29/8
پیش دمی - پس مخرجی	^bc 76/2±13/61	^b 96/2±53/60	^bc 28/2±83/60	^c 89/2±88/62	^bc 66/2±10/62	^b 71/2±47/60	^a 57/2±41/57	^bc 54/2±92/60	05/0>	19/6
طول مستقیم بیخ باله دمی	^ab 27/1±86/29	^ab 28/1±70/29	^ab 14/1±44/29	^a 44/1±07/29	^b 29/1±23/30	^ab 33/1±3/29	^ab 88/0±75/29	^ab 44/1±46/29	001/0	82/3

* نکته- حروف a, b, c نتایج حاصل از آنالیز واریانس یک‌طرفه و گروه‌بندی‌دانکن می‌باشند

نتایج نشان داد کلیه صفات به‌جز طول‌های استاندارد و سر، ارتفاع باله پشتی، فاصله باله سینه‌ای-شکمی، جمجمه-پیش‌شکمی و پس‌پشتی-پس‌مخرجی دارای اختلاف معنی‌دار هستند (05/0P<). با استفاده از صفات دارای اختلاف معنی‌دار، تحلیلهای تشخیص کانونی (CVA) و خوشه‌ای (CA) انجام شد. تحلیل همبستگی کانونی جمعیت‌های مورد مطالعه را از یکدیگر تفکیک نمود که می‌توان به تمایز بین جمعیت‌های سواحل ترکمن و چالوس از یکدیگر و از جمعیت‌های شیرود و سفیدرود اشاره کرد. همچنین جمعیت چالوس از دو جمعیت چلوند و تالاب انزلی متمایز شده است (05/0P<، 099/0Lambda= Wilks، 43/4=F، شکل 1. براساس نتایج تحلیل خوشه‌ای، جمعیت‌های مورد بررسی در دو خوشه کلی دسته‌بندی شدند که جمعیت چالوس به‌تنهایی در یک خوشه و جدا از سایر جمعیت‌ها قرارگرفت (شکل 2).

شکل 1- نمودار تحلیل همبستگی کانونی (CVA) صفات ریخت‌سنجی جمعیت‌های ماهی سفید خزریRutilus kutum

شکل 2- دندوگرام تحلیل خوشه‌ای صفات ریخت‌سنجی جمعیت‌های ماهی سفید خزری Rutilus kutum براساس الگوریتم‌های Paired group و Eucilidean

صفات شمارشی: نتایج نشان داد که صفات شمارشی در جمعیت‌های مورد مطالعه دارای توزیع نرمال می‌باشد (05/0P>)، و با استفاده از آنالیز واریانس یک‌طرفه و گروه‌بندی دانکن مورد تجزیه‌وتحلیل قرارگرفتند. طبق نتایج، جمعیت‌های مورد مطالعه تنها در تعداد شعاع غیرمنشعب باله پشتی و تعداد خارهای آبششی بالا دارای اختلاف معنی‌داری با یکدیگر می‌باشند (05/0P<) (جدول 4).

جدول 4- میانگین، انحراف معیار، نتایج آنالیز واریانس یک‌طرفه و آزمون مقایسه‌های چندگانه دانکن صفات شمارشی در جمعیت‌های گونه ماهی سفید دریای خزر Rutilus kutum

صفات

چلوند

خاله سرا

تالاب انزلی

سفیدرود

خشک‌رود

شیررود

ساحل چالوس

ساحل ترکمن

تعداد فلس‌های روی خط جانبی

^ab 82/2±11/56

^ab 83/2±61/56

^b 03/3±6/56

^ab 67/2±0/55

^ab 7/2±64/56

^ab 48/2±08/56

^ab 12/3±00/55

^a 88/2±67/55

139/0

48/1

تعداد شعاع منشعب باله پشتی

^ab 23/0±02/9

^ab 25/0±01/9

^ab 19/0±96/8

^ab 43/0±01/9

^ab 23/0±97/8

^a 3/0±9/8

^a 00/0±9/8

^b 29/0±1/9

212/0

84/1

تعداد شعاع غیر منشعب باله پشتی

^bc 34/0±31/3

^abc 43/0±26/3

^c 49/0±44/3

^abc 00/0±2/3

^abc 41/0±24/3

^d 4/0±6/3

^a 31/0±02/3

^ab 2/0±1/3

044/0

56/1

تعداد شعاع منشعب باله مخرجی

^b 49/0±55/9

^b 55/0±5/9

^b 5/0±48/9

^ab 54/0±28/9

^ab 51/0±37/9

^ab 49/0±4/9

^a 69/0±1/9

^ab 44/0±4/9

165/0

62/1

تعداد شعاع غیر منشعب باله مخرجی

^a 00/0±0/3

تعداد شعاع منشعب باله‌سینه‌ای

^a 71/0±83/15

^a 85/0±85/15

^a 84/0±96/15

^a 66/0±88/15

^a71/0±92/15

^a 69/0±91/15

^a 73/0±9/15

^a 94/0±87/15

403/0

96/0

تعداد شعاع منشعب باله شکمی

^a 23/0±05/8

^a 22/0±05/8

^a 00/0±00/8

^a 2/0±04/8

^a 27/0±08/8

^a 35/0±14/8

^a 00/0±00/8

^a 28/0±08/8

245/0

81/0

تعداد خارهای آبششی بالا

^a 86/0±64/9

^abc 00/1±11/10

^c 91/0±52/10

^a 15/0±64/9

^a 16/1±65/9

^abc 85/0±01/10

^ab 52/0±8/9

^bc 85/0±3/10

01/0

6/3

تعداد خارهای آبششی پایین

^a 82/0±98/13

^a 82/0±01/14

^a 75/0±04/14

^a⁸ 81/0±88/13

^a⁸ 79/0±09/14

^a 85/0±31/14

^a 91/0±4/14

^a 56/0±9/13

147/0

37/1

* نکته- حروف a, b, c نتایج حاصل از آنالیز واریانس یک‌طرفه و گروه‌بندی‌دانکن می‌باشند

بحث و نتیجه‌گیری

نتایج مطالعه حاضر نشان داد که هشت جمعیت مورد مطالعه در 28 صفت ریخت‌سنجی و دو صفت شمارشی دارای اختلاف معنی‌داری با یکدیگر بودند. در بسیاری از مطالعات عملکرد بهتر صفات ریخت‌سنجی در تفکیک جمعیت‌ها نسبت به صفات شمارشی به اثبات رسیده است (3، 6، 7و 16). در مطالعه‌ای که روی تنوع ریختی ماهی سفید در دو بخش شرقی و غربی حوضه دریای خزر صورت گرفت، جمعیت‌های مورد مطالعه در صفات پیش‌مخرجی، عمق بدن، فاصله بین باله سینه‌ای-شکمی و مخرجی، پیش‌شکمی، طول ساقه دمی، طول سر، پیش‌چشمی (نوک پوزه) و طول باله پشتی دارای تفاوت معنی‌داری بودند (26). در مطالعه‌ای دیگر روی مقایسه شکل بدن جمعیت‌های ماهی سفید در سواحل جنوبی دریای خزر با استفاده از روش ریخت‌سنجی هندسی بیان شد که بین جمعیت‌های مورد مطالعه از لحاظ شکل بدنی تفاوت معنی‌داری وجود دارد (12). بررسی‌های بعدی نشان داد که بین جمعیت‌های مورد مطالعه ماهی سفید خزری ازلحاظ ریختی تفاوت معنی‌داری وجود دارد (17) در بررسی ساختار ریختی جمعیت‌های ماهی سفید در سواحل استان گیلان با استفاده از سیستم تراس (5) عنوان کردند که جمعیت‌های مورد مطالعه در 14 صفت دارای تفاوت معنی‌داری با یکدیگر می‌باشند. در مطالعه‌ای روی خصوصیات ریخت‌سنجی و شمارشی ماهی سفید مهاجر به مصب رودخانه سفیدرود (4) عنوان کردند که در 16 صفت ریختی تفاوت معنی‌داری وجود دارد، اما در صفات شمارشی بین دو جنس نر و ماده تفاوت معنی‌داری مشاهده نشد. همچنین آنها دامنه شعاع‌های منشعب باله پشتی، مخرجی، سینه‌ای و شکمی را بهترتیب 9-7، 12-9، 19-14 و 11-8 عدد و تعداد شعاع سخت باله مخرجی، تعداد خارهای آبششی داخلی و خارجی را نیز بترتیب 3، 8-5 و 9-4 گزارش کردند. در بررسی صفات ریخت‌سنجی و شمارشی افراد زایا و نابالغگونه ماهی سفید خزری در بخش غربی حوضه خزر تفاوت معنی‌داری را در صفات ریخت‌سنجی مشاهده کردند (22)، در حالی که در صفات شمارشی این دو جمعیت، تفاوت معنی‌داری وجود نداشت. همچنین آن‌ها تعداد شعاع‌های منشعب باله مخرجی، باله پشتی، فلس روی خط‌جانبی و شعاع‌های غیر منشعب باله ‌پشتی و مخرجی را بترتیب 11-9، 10-9، 63-50، 1 و 1 شمارش کردند که در مطالعه حاضر بترتیب 10-8، 11-8، 65-49، 4-3 و 3 شمارش شد.

براساس الگوی مطرح شده (23)، تنوع ریختی در گونه‌های مختلف ماهیان حداقل تحت تأثیر سه فاکتور (1) وراثت تبارزایی که سبب بروز تنوع ریختی در بین افراد گروه می‌شود (2)، سازگاری بدن و باله‌ها به شرایط هیدرودینامیک در زیستگاه و (3) سازگاری در فرم سر، فک و عضلات متحرک جهت بدست آوردن غذا می‌باشد. فاکتورهای محیطی به‌عنوان یک نیروی قدرتمند در شکلدهی ریخت موجودات در طی فرآیند فردزایی شناخته شده است (2و 18). بنابراین می‌توان بیان داشت که تفاوت‌های نسبی مشاهده شده در جمعیت‌های‌ ماهی سفید خزری می‌تواند ناشی از سازگاری با شرایط زیستگاهی آنها باشد، به عبارت دیگر تنوع‌ریختی نشان‌دهنده پاسخ و استراتژی موجود در برابر تنوع محیط طبیعی که در آن زیست میکند (24و 28). طبق نظر محققین، فاکتورهای محیط زندگی اساس تغییرات ریختی و بوم‌شناختی برخی از جمعیت‌های ماهیان هستند (13).

مطالعات قبلی (13و 14) روی ماهیان دریای خزر نشانگر آن است که بسیاری از ماهیان مسیر گونه‌زایی را طی نموده و این روند تکاملی ایجاد جمعیت‌ها ادامه دارد، بطوری که ماهیان دریای خزر زیرگونه‌ها و جمعیت‌هایی را در مناطق مختلف دریای خزر تشکیل دادهاند (13). این تغییرات اکولوژیک به دلیل پاسخ‌پذیری ماهیان به شرایط مختلف حاکم بر زندگی این ماهیان در مناطق مختلف دریای خزر می‌باشد. مناطق مختلف دریای خزر ازلحاظ عمق، درجه حرارت، میزان شوری، اکسیژن و ویژگی‌های هیدروبیولوژیکی شدیداً با یکدیگر تفاوت دارند، ازاین‌رو ماهیانی که در بخش‌های مختلف دریا در شرایط متفاوت زندگی می‌کنند، ازلحاظ مشخصات ریختی و اکولوژیک تفاوت‌های اساسی با یکدیگر دارند (13). همچنین براساس مطالعات قبلی (13) روی جمعیت‌های ماهیان اقتصادی در بخش میانی و جنوبی دریای خزر، نتیجه‌گیری شده است که جمعیت‌های مورد بررسی (به‌جز Vimba vimba persa)، بوسیله ویژگی‌های اکولوژیکی جدا می‍شوند و بین نمونه‌های ماهی سفید در سواحل غربی خزر میانی و سواحل جنوبی تفاوت‌هایی در صفات ریختی ازجمله ارتفاع سر، طول پوزه، فاصله پس‌چشمی، ارتفاع بیشینه بدن وجود دارد و مقادیر این صفات در ناحیه خزر میانی بیش از خزر جنوبی است اما در حدی نیست که این اشکال را در گروه‌های تاکسونومیکی مختلف قراردهد. همچنین این مطالعه نشان داد که صفات ریختی ماهی سفید سواحل شرقی خزر جنوبی مانند نمونه‌های سواحل غربی خزر میانی و سواحل جنوبی دارای نوسان زیاد است.

طبق نتایج تحلیل همبستگی کانونی و تحلیل خوشه‌ای، جمعیت سواحل ترکمن و چالوس از بقیه جمعیت‌ها جدایی تقریباً واضحی ازلحاظ ریختی دارند، بنابراین بنظر می‌رسد ماهیان سفید حوضه جنوبی دریای خزر دارای سه جمعیت تقریباً در حال تفکیک می‌باشند که شامل جمعیت غربی (آستارا تا تنکابن)، جمعیت میانی (چالوس تا احتمالاً نزدیک ساری) و جمعیت شرقی (سواحل گلستان) هستند. پیشنهاد می‌شود برای تعیین قطعی جمعیت‌های کنونی، مطالعه جدیدی خصوصاً با ایستگاه‌های بیشتر در استان مازندران و نیز تا حد امکان با استفاده از روش‌های ریخت‌سنجی هندسی و برای تعیین قطعی وضعیت جمعیت‌ها از روش‌های مولکولی بهره گرفته شود.

سپاسگزاری

نگارندگان از آقایان مهندس درویشی، مهندس خمیرانی، صیاد رحیم، نوروزی، صداقت کیش، فروزش، پورقربان، رفعتی، عباسی، مهرابی و براری و خانم‌ها کلاچاهی و مصطفوی جهت کمک در نمونهبرداری و آقایان صیاد رحیم، نوروزی و صداقت کیش به جهت کمک در کارهای آزمایشگاهی صمیمانه تشکر می‌نمایند.

مراجع

اداره کل شیلات استان گیلان، 1397. آمارنامه‌های صید ماهیان استخوانی استان گیلان، انتشارات معاونت صید، اداره تولید آمار و اقتصاد صید، تهران، 200 صفحه.
ایگدری، س.، مولودی‌صالح، ع.، احمدی، س.، و جوادزاده، ن.، 1398. بررسی انعطاف‌پذیری ریختی شکل بدن ماهی کاراس (Carassius gibelio) به زیستگاه‌های آبی جاری و ساکن با استفاده از روش ریخت‌سنجی هندسی، مجله علمی شیلات ایران، دوره 29، شماره 1، صفحات 58-49.
رادخواه، ع.، پروباقر، ه.، و ایگدری، س.، 1395. بررسی تفاوت‌های ریخت‌شناسی جمعیت‌های سیاه‌ماهیCapoeta capoeta در بالادست و پایین‌دست رودخانه زرینه‌رود از حوضه دریاچه ارومیه، فصلنامه محیط زیست‌جانوری، دوره 8، شماره 3، صفحات 174-167.
شفیعی ثابت، س.، ایمانپور، م. ر.، امینیان فتیده، ب.، و گرگین، س.، 1387. بررسی برخی از خصوصیات مورفولوژیکی و مریستیک ماهی سفید دریای خزر (Rutilus frisii kutum) مهاجر به مصب رودخانه سفیدرود، نخستین همایش منابع شیلاتی دریای‌خزر، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان.
شفیعی ثابت، س.، ایمانپور، م. ر.، امینیان فتیده، ب.، و گرگین، س.، 1394. بررسی ساختار مورفولوژیکی جمعیت‌های ماهی سفید در سواحل استان گیلان با استفاده از Truss Network System، مجله علوم و تکنولوژی محیط‌زیست، دوره 17، شماره 3، صفحات 115-126.
عباسی رنجبر، ک.، مولودی‌صالح، ع.، ایگدری، س.، و سرپناه، ع.، 1397. ویژگی‌های تشخیصی در صفت‌های شمارشی و اندازشی سه گونه از جنس Acanthobrama در آب‌های داخلی ایران، تاکسونومی و بیوسیستماتیک، دوره 10، شماره 36، صفحات 58-49.
عباسی رنجبر، ک.، مولودی‌صالح، ع.، ایگدری، س.، و سرپناه، ع.، 1398. مقایسه خصوصیات اندازشی-شمارشی و پارامترهای زیستی ماهی کولی‌ارومیه Alburnus atropatenae (Berg, 1925) در رودخانه‌های حوضه دریاچه ارومیه، ماهی‌شناسی‌کاربردی، دوره 8، شماره 1، صفحات 96-89.
عباسی، ک.، 1396. ماهیان گیلان، دانشنامه فرهنگ و تمدن گیلان (ایلیا)، رشت، 208 صفحه.
عباسی، ک.، مرادی، م. و میرزاجانی، ع.، 1397. ماهیان حوضه تالاب انزلی، انتشارات کتاب‌های سبز شمال، لاهیجان، صفحه 144.
عبدالملکی، ش.، و غنی نژاد، د.، 1394. ماهیان استخوانی دریای خزر (زیست‌شناسی، پراکنش، صید و صیادی، بازسازی ذخایر، نقاط ضعف و قوت)، انتشارات موسسه تحقیقات علوم شیلاتی ایران، تهران، صفحه 409.
عبدلی، ا.، و نادری، م.، 1387. تنوع زیستی ماهیان حوزه جنوبی دریای خزر، انتشارات علمی آبزیان، تهران، صفحه242.
قجقی، ف.، ایگدری، س.، و نصری، م.، 1397. مقایسه شکل بدن جمعیت‌های ماهی سفید (Rutilus kutum Kamensky, 1901) در سواحل جنوبی دریای خزر با استفاده از روش ریختسنجی هندسی، نشریه توسعه آبزی‌پروری، دوره ۱۲، شماره 1، صفحات 73-63.
قلی‌اف، د. ب‌. ا.، 1997. کپور ماهیان‌ و سوف‌ ماهیان‌ حوزه‌ جنوبی‌ و میانی‌ دریای‌ خزر (ساختار جمعیت‌ها، اکولوژی‌، پراکنش‌ و تدابیری‌ جهت‌ بازسازی‌ ذخایر)، ترجمه‌ عادلی‌، ی.، فروردین‌ 1378. مرکز تحقیقات‌ شیلاتی گیلان، بندرانزلی‌ 44 صفحه.
کازانچف، ا. ن.، 1981. ماهیان دریای خزر و حوزه آبریز آن، ترجمه ابوالقاسم شریعتی، 1371. شرکت سهامی شیلات ایران، 171 صفحه.
کیوانی، ی.، نصری، م.، عباسی، ک.، و عبدلی، ا.، 1395. اطلس ماهیان آب‌های داخلی ایران (فارسی و انگلیسی). انتشارات سازمان حفاظت محیط‌زیست، تهران، 218 صفحه.
مولودی‌صالح، ع.، کیوانی، ی.، و جلالی، س. ا. ح.، 1397. مقایسه زیست‌سنجی ماهی سفید رودخانه‌ای (Squalius namak, Khaefi et al., 2016) در رودخانه‌های حوضه نمک، فصلنامه علمی- پژوهشی زیست‌شناسی جانوری تجربی، دوره 7، شماره 1، صفحات 118-107.

Abdolhay, H. A., Siti Khalijah, D., Pourkazemi, M., Siti Shapor, S., Rezvani, S., Abdul Satar, M. K., and Hosseinzadeh Sahafi, H., 2010. Morphometrics studies of Mahisefid (Rutilus frisii kutum, Kamensky, 1901) from selected rivers in the southern Caspian Sea, Iranian Journal of Fisheries Sciences, 9(1), PP: 1-18.
Costa, C., and Cataudella, S., 2007. Relationship between shape and trophic ecology of selected species of Sparids of the Caprolace coastal lagoon (Central Tyrrhenian Sea), Environmental Biology of Fishes, 78(2), PP: 115-123.
Elliott, N. G., Haskard, K., and Koslow, J. A., 1995. Morphometric analysis of orange roughy (Hoplostethus atlanticus) off the continental slope of southern Australia. Journal of Fish Biology, 46, PP: 202-220.
Esmaeili, H. R., Sayyadzadeh, G., Eagderi, S., and Abbasi, K., 2018. Checklist of freshwater fishes of Iran: FishTaxa, 3(3), PP: 1–95.
Froese, R., 2020. FishBase. World Wide Web electronic publication. www.fishbase.org, Version, (02/2020).
Kashefi, P., Bani, A., and Ebrahimi, E., 2012. Morphometric and meristic variations between nonreproductive and reproductive kutum females (Rutilus frisii kutum, Kamensky, 1901), in the southwest Caspian Sea, Italian Journal of Zoology, 79(3), PP: 337-343.
Matthews, W. J., 1998. Patterns in freshwater fish ecology, Chapman and Hall, New York, USA, 756 p.
Mouludi-Saleh, A., Eagderi, S., Poorbagher, H., and Kazemzadeh, S., 2019. The Effect of Body Shape Type on Differentiability of Traditional and Geometric Morphometric Methods: A Case Study of Channa gachua (Hamilton, 1822), European Journal of Biology, 78(2), PP: 165-168.
Muchlisin, Z. A., Zulkarnaini, B., Purnawan, S., Muhadjier, A., Fadli, N., and Cheng, S. H., 2014. Morphometric variations of three species of harvested cephalopods found in northern sea of Aceh Province, Indonesia. Biodiversitas, 15, PP: 142-146.
Sattari, M., Imanpour, J., Bibak, M., Forouhar Vajargah, M., Hedayati, A. A., Khosravi, A., and Mazareiy, M. H., 2018. Morphological comparison of western and eastern populations of Caspian kutum, Rutilus kutum (Kamensky, 1901) (Cyprinidae) in the southern Caspian Sea, International Journal of Aquatic Biology, 6(4), PP: 242-247.
Swain, D. P., and Foote, C. J., 1999. Stocks and chameleons: The use of phenotypic variation in stock identification, Fisheries Research, 43, PP: 113-128.
Syaifullah, S., Fajri, H., Roesma, D. I., and Muchlisin, Z. A., 2015. Morphometric variations of halfbeak fish (Zenarchopterus buffonis) from estuary of West Sumatra, Indonesia, Aquaculture, Aquarium, Conservation and Legislation, 8(2), PP: 168-176.

مجله پژوهشهای جانوری (مجله زیست شناسی ایران)(علمی)

دوره 34، شماره 2
تیر 1400
صفحه 88-97

فایل ها

سابقه مقاله

تاریخ دریافت: 12 شهریور 1399
تاریخ بازنگری: 14 شهریور 1399
تاریخ پذیرش: 10 مهر 1399

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار

تعداد مشاهده مقاله: 1,013
تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 474

مجله پژوهشهای جانوری (مجله زیست شناسی ایران)(علمی)

مقایسه خصوصیات ریختسنجی و شمارشی ماهی سفید خزری، (Kamensky, 1901) Rutilus kutum در مناطق مختلف حوضه جنوبی دریای خزر

دوره 34، شماره 2تیر 1400صفحه 88-97

دوره 34، شماره 2
تیر 1400
صفحه 88-97