فون سوسماران شهرستان ارسنجان در شمال شرقی استان فارس

نوع مقاله : مقاله کوتاه

نویسندگان

گروه زیست شناسی، دانشکده علوم، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران

چکیده

شهرستان ارسنجان با زیستگاه های متنوع (علفزارها، کوهستانها، نواحی سنگلاخی و بوته زار) در ناحیه شمال شرقی استان فارس در ایران قرار گرفته است. با توجه به غنی بودن فون خزندگان ارسنجان، تا کنون مطالعه بیوسیستماتیکی روی منطقه انجام نشده است. هدف از این تحقیق بررسی فون سوسماران منطقه ارسنجان بود. منطقه مورد مطالعه در محدوده‌ی عرض جغرافیایی 29 درجه و 38 دقیقه تا 30 درجه و 0 دقیقه و طول جغرافیایی ۵۳ درجه و 7 دقیقه تا 53 درجه و 43 دقیقه در جنوب غربی فلات ایران قرار گرفته است. نمونه ها در مناطق مختلف شهرستان ارسنجان در طی سال‌های 1397-1399 با دست جمع آوری شدند. در منطقه مورد مطالعه ده گونه سوسمار از نه جنس و چهار خانواده شناسایی شد که عبارتند از: آگامای فلس درشت (Laudakia nupta)، آگامای چابک Trapelus) agilis) و آگامای فلس شاخی (Trapelus ruderatus) (Agamidae)؛ گکوی دم زبر (Cyrtopodion scabrum) (Gekkonidae)؛ سوسمار مار چشم (Ophisops elegans)، مسالینای دم دراز ایرانی (Mesalina watsonana)، ارمیاس ایرانی (Eremias persica) سوسمار زاگرس (Timon princeps) (Lacertidae) ؛ اسکینگ اشنایدر (Eumeces schneiderii) و اسکینگ علفزار جنوبی (Heremites septemtaeniatus) (Scincidae) در میان گونه های شناسایی شده Timon princeps برای اولین بار در منطقه مورد مطالعه ثبت گردید.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The Lizard Fauna of Arsanjan County, Northeast Fars Province

نویسندگان [English]

  • Ehsan Rahimi
  • nasrullah Rastegar Pouyani
  • Rasoul Karamiani

Department of Biology, Faculty of Science, Razi University, 6714967346 Kermanshah, I.R. of Iran

چکیده [English]

The Arsanjan county has various habitat types (grasslands, mountains, rocky and shrubbery areas) that is located northeast of Fars Province, Iran. The herpetofauna of Arsanjan county is unclear and there is no biosystematic study so far. The aim of the present study is to investigate the lizard’s fauna of Arsanjan. The study area is located between the coordinates as follow: 29°38' _ 30°00' N and 53°07' _ 53°43' E. All the specimens were collected in different regions of Arsanjan county during this survey from 2018 to 2020. Specimens were identified according to the valuable resources. The collected specimens represented ten species, nine genera and four families including: Large scaled rock agama (Laudakia nupta), Brilliant ground agama (Trapelus agilis) and Horny scaled agama (Trapelus ruderatus) (Agamidae); Keeled rock gecko (Cytopodion scabrum) (Gekkonidae); Snake-eyed Lizard (Ophisops elegans), Persian long tailed lizard (Mesalina watsonana), Persian racerunner (Eremias persica) and Zagrosian lizard (Timon princeps) (Lacertidae); Schneider Skink (Eumeces schneiderii) and southern grass skink (Heremites septemtaeniatus) (Scincidae). Among the identified species Timon princeps is a new record from the area.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sauria
  • Faunal elements
  • Arsanjan
  • Fars Province
  • southwest Iran

مقاله کوتاه

فون سوسماران شهرستان ارسنجان در شمال شرقی استان فارس

احسان رحیمی، نصراله رستگار پویانی و رسول کرمیانی*

ایران، کرمانشاه، دانشگاه رازی، دانشکده علوم، گروه زیست‌شناسی

تاریخ دریافت: 20/4/1399            تاریخ پذیرش: 15/7/1399

چکیده

شهرستان ارسنجان با زیستگاه‌های متنوع (علفزارها، کوهستان‌ها، نواحی سنگلاخی و بوته‌زار) در ناحیه شمال شرقی استان فارس در ایران قرارگرفته است. باتوجه به غنی بودن فون خزندگان ارسنجان، تاکنون مطالعه بیوسیستماتیکی روی منطقه انجام نشده است. هدف از این تحقیق بررسی فون سوسماران منطقه ارسنجان بود. منطقه مورد مطالعه در محدوده‌ی عرض جغرافیایی 29 درجه و 38 دقیقه تا 30 درجه و 0 دقیقه و طول جغرافیایی ۵۳ درجه و 7 دقیقه تا 53 درجه و 43 دقیقه در جنوب غربی فلات ایران قرارگرفته است. نمونه­ها در مناطق مختلف شهرستان ارسنجان در طی سال‌های 1397-1399 با دست جمع آوری شدند. در منطقه مورد مطالعه ده گونه سوسمار از نه جنس و چهار خانواده شناسایی شد که عبارتند از: آگامای فلس درشت (Laudakia nupta)، آگامای چابک (Trapelus agilis) و آگامای فلس شاخی (Trapelus ruderatus) (Agamidae)، گکوی دم زبر (Cyrtopodion scabrum) (Gekkonidae)، سوسمار مار چشم (Ophisops elegans)، مسالینای دم دراز ایرانی (Mesalina watsonana)، ارمیاس ایرانی (Eremias persica)، سوسمار زاگرس (Timon princeps) (Lacertidae)، اسکینگ اشنایدر (Eumeces schneiderii) و اسکینگ علفزارجنوبی (Heremites septemtaeniatus) (Scincidae) در میان گونه‌های شناسایی شده Timon princeps برای اولین بار در منطقه مورد مطالعه ثبت گردید.

واژه‌های کلیدی: سوسماران، عناصر فونی، استان فارس، جنوب غربی ایران

* نویسنده مسئول، تلفن: 09166978990، پست الکترونیکی: rasoul.karamiani@gmail.com

مقدمه

 

کشور ایران به دلیل پیچیدگی جغرافیایی خاص و قرارگیری در محل تلاقی فون جانوری شمال آفریقا-جنوب آسیا-آسیای مرکزی و اروپا، یک پل ارتباطی را بین این نواحی تشکیل می‌دهد، که این عامل باعث بالا رفتن تنوع زیستگاه‌های این کشور شده است (1) بیش از نیمی از ایران کوهستانی است و کشور شامل مجموعه‌ای از زنجیره‌ای کوهستانی که در اطراف حوضه‌های داخلی در ارتفاع ۳۰۰ تا ۱۵۰۰ متر واقع‌شده است (3). خزندگان به‌ویژه سوسماران با نوع تغذیه ایی که دارند، می­توانند در مبارزه با آفات گیاهی و افزایش بازده محصولات کشاورزی به کار گرفته شوند.

ازنظر تنوع زیستی رده خزندگان به چهار راسته‌ی لاک‌پشت‌ها، کروکودیل ها، فلس­داران و توآتاراها تقسیم می­شود. راسته فلس­داران شامل سه زیر راسته‌ی مارها، سوسمارها و کرم سوسمارها است. فلس­داران با 228 گونه در 78 جنس و 19 خانواده، بیشترین تعداد گونه خزنده را در ایران داشته و تقریباً 95% از فون خزندگان ایران را شامل می‌شوند (7). اما همان‌طور که ذکر شد ایران دارای زیستگاه‌های متنوعی بوده و ازآنجاکه تمام زیستگاه‌ها در کل کشور بررسی نشده، لذا ممکن است به این تعداد افزوده شود. مطالعه‌ی حاضر باهدف بررسی و شناخت گونه‌های سوسمار موجود در شهرستان ارسنجان در بازه‌ی زمانی خردادماه 1397 تا خردادماه 1399 انجام گرفت.

شهرستان ارسنجان در محدوده‌ی عرض جغرافیایی 29 درجه و 38 دقیقه تا 30 درجه و 0 دقیقه و طول جغرافیایی ۵۳ درجه و 7 دقیقه تا 53 درجه و 43 دقیقه واقع‌شده است. این شهرستان از شمال با شهرستان‌های پاسارگاد و بوانات، از جنوب با شهرستان خرامه، از شرق با شهرستانهای بختگان و بوانات و از غرب با شهرستان‌های مرودشت و پاسارگاد هم‌مرز می‌باشد (شکل 1). این شهرستان نیمه کوهستانی و نیمه جنگلی و دارای آب‌وهوای نیمه معتدل است. ازجمله کوه‌های این شهرستان می‌توان به کوه دال نشین واقع در شمال ارسنجان با ارتفاع 3800 متر، کوه گوهردان در غرب ارسنجان با ارتفاع 2500 متر و کوه کلات سفید واقع در جنوب غربی ارسنجان با ارتفاع 3877 متر اشاره کرد.

 

 

شکل 1. موقعیت جغرافیایی شهرستان ارسنجان در استان فارس

 

نمونه­ها به روش دنبال کردن با دست جمع آوری و در داخل کیسه‌های پارچه‌ای نگهداری شدند. تعداد 23 نمونه از مناطق مذکور طی سال‌های 1397-1399 جمع آوری شدند و نمونه ها پس از بی­هوشی با کلروفرم، تثبیت و در موزه جانورشناسی دانشکده علوم دانشگاه رازی انتقال یافتند. سپس با استفاده از کلیدهای شناسایی لویتون و همکاران (5) و اندرسون (4) مورد بررسی قرارگرفتند و با کمک ابزارهایی نظیر کولیس، لوب آزمایشگاهی وذره‌بین، صفات متریک ومریستیک هر نمونه مورد بررسی قرارگرفت.

در مطالعه‌ی حاضر گونههای سوسمار از چهار خانواده شناسایی شد. از خانواده Agamidae، جنسLaudakia ، گونه‌ی Laudakia nupta و از جنسTrapelus  گونه‌های Trapelus agilis و ruderatus Trapelus جمع­آوری شد. Laudakia nupta دارای فلس‌های پشتی یکنواخت،دم کم‌وبیش به بندهای مجزا تقسیم شده، فلس‌های پشتی میانی در ردیف‌های طولی مورب که پهنای آنها بیشتر از طول آنها است. این‌گونه از عناصر فونی سوسماران به شمار می‌آید مرکز پراکنش این‌گونه فلات ایران می­باشد که دامنه انتشار بیرونی آن به حاشیه فلات نیز می­رسد (8). این‌گونه در مناطق کوهستانی دارای سنگریزه و خانه‌های قدیمی مشاهده شد (شکل2 الف).Trapelus agilis  دارای فلس‌های تقریباً مساوی و یکنواخت، فلس‌های دمی به‌صورت مورب آرایش یافته‌اند و تشکیل حلقه نمی‌دهند. به‌عنوان یک کمپلکس گونه­ایی مطرح‌شده و تاکنون چندین زیرگونه از آن گزارش شده است (3)(شکل 2 ب). گونه‌ی Trapelus ruderatus فلس‌های شکمی صاف، فرم فلس‌های پشتی یکنواخت نیستند، اندازه بزرگ‌ترین پولک‌های پشتی حدوداً سه برابر پهنای پولک مجاور است، توزیع گسترده­ایی هم در فلات ایران وهم در سایر کشورهای جنوب شرقی آسیا دارد (6) این‌گونه در دشت­های دارای بوته­های پراکنده و همچنین در اطراف زمین‌های کشاورزی مشاهده شد (شکل 2 ج).

 

 

شکل 2. گونه‌هایی خانواده Agamidaeدر زیستگاه طبیعی: الف) Laudakia nupta،ب) Trpelus agilis و ج)Trapelus ruderatus

 

از خانواده جکوها (Gekkonidae) گونه‌ی Cyrtopodion scabrum مشاهده شد. این‌گونه دارای فلس‌های زیر چانه‌ای مشخص که جفت پیشین آنها بزرگ و در تماس با یکدیگر هستند، این‌گونه جز عناصر فونی ساهارو-سیندین است که از خارج فلات ایران منشأ گرفته این‌گونه در مناطق مسکونی و همچنین دیواره باغ‌ها مشاهده می­شود (شکل ۳).

 

 

شکل ۳.گونهCyrtopodion scabrum از خانواده Gekkonidae

 

از خانواده Lacertidaeگونه‌های Ophisops elegans، Mesalina watsonana، Eremias persica  وTimon princeps مشاهده گردید. در گونه‌ی Eremias persica فلس‌های پایینی بینی در تماس با ۲ یا ۳ فلس لب بالایی هستند، فلس‌های زیرچشمی به حاشیه دهان می‌رسند، معمولاً چند فلس یقه‌ای به‌وضوح بزرگ‌تر از فلس‌های یقه‌ای مجاور است وابستگی زیادی به لانه جوندگان دارد و به‌محض احساس خطر در حفره‌های کنار بوته‌ها مخفی می­شود در مناطق دارای پوشش گیاهی استپی پراکنده مشاهده شد (شکل ۴ الف). در گونه‌ی Mesalina watsonana سپر پس­سری وجود دارد که یا در تماس با سپر آهیانه‌ای میانی است و یا اینکه توسط یک سپر کوچک از آن جدا شده است، فلس‌های بزرگ و شفاف پلک پایین با حاشیه سیاه و نیز یقه کامل یا تقریباً کامل است از عناصر جانوری ایرانی بوده و علاوه بر ایران در ترکمنستان، افغانستان و پاکستان پراکنش دارد (۱)، در مناطق دارای خاک‌های رسوبی سفت مشاهده شد (شکل ۴ ب). در گونه‌ی Ophisops elegans سپرهای روی سر صاف، پوزه کوتاه‌تر از پهنای سر در بین دو چشم، فلس‌های روی ناحیه گردن کوچک و دانه‌ای شکل و ناحیه‌ یقه تحلیل رفته است و از عناصر فونی جانوری ایران است که بیشتر طول روز و در اکثر ماه‌های سال فعال است به نظر می­رسد با محدوده‌ی تحمل دمایی وسیع سازش یافته است (۲). این‌گونه در اطراف مزارع، دشت­ها و تپه­ها مشاهده شد (شکل ۴ ج). در گونه‌ی Timon princeps پلک زیرین بدون سپرهای شفاف، صفحه‌های زیر انگشتی صاف یا دارای برآمدگی، پلاک‌های شکمی متوازی الاضلاع با شکاف‌هایی بین ردیف‌های طولی است از گونه‌های بومی محسوب می­شود در مناطق صخره ایی با پوشش گیاهی پسته وحشی (بنه) مشاهده شد و برای اولین بار است که از ارسنجان گزارش می­شود (شکل ۴ د).

 

 

شکل ۴. گونه‌هایی خانواده Lacertidae در زیستگاه طبیعی: الف) Eremias persica، ب) Mesalina watsonana، ج)Ophisops elegans، د) Timon princeps

 

از خانواده Scincidae گونه‌های Eumeces schneiderii، Heremites septemtaeniatus، مشاهده شد. در گونه‌ی Eumeces schneiderii دو ردیف از فلس‌های پشتی پهن‌تر از فلس‌های مجاور خود هستند، فاقد سپر عقب بینی، فلس بینی کاملاً تقسیم شده و فلس‌های زیرچشمی در تماس با لب هستند. این‌گونه در منطقه سنگلاخی پوشیده شده از درختچههای فراوان مشاهده شد (شکل ۵ الف). در گونه‌ی Heremites septemtaeniatus سپرهای آهیانه در تماس با یکدیگر نیستند و توسط سپر بین آهیانه‌ای از هم جدا شده‌اند، دارای فلس‌های گردنی صاف و فلس‌های عقب گردن بسیار ضعیف و تیغه دار می­باشد (شکل ۵ ب).

 

 

شکل ۵. گونه‌هایی خانواده  Scincidaeدر زیستگاه طبیعی: الف)  Eumeces schneideriiب) Heremites septemtaeniatus

 

در شهرستان ارسنجان ده گونه سوسمار از نه جنس و چهار خانواده شناسایی شد که عبارتند از: آگامای فلس درشت(Laudakia nupta)،آگامایچابک(Trapelus agilis)و آگامای فلس شاخی(Trapelus ruderatus) (Agamidae)، گکوی دم زبر (Cyrtopodion scabrum) (Gekkonidae)، سوسمار مار چشم (Ophisops elegans)، مسالینای دم دراز ایرانی (Mesalina watsonana)، ارمیاس ایرانی (Eremias persica) سوسمار زاگرس (Timon princeps) (Lacertidae)، اسکینگ اشنایدر (Eumeces schneiderii) و اسکینگ علفزار جنوبی (Heremites septemtaeniatus) (Scincidae). در میان گونه‌های شناسایی شدهTimon princeps برای اولین بار در منطقه مورد مطالعه ثبت گردید. خانواده Lacertidae با چهار گونه بیشترین تنوع گونه‌ای و خانواده  Gekkonidaeبا یک‌گونه کمترین تنوع گونه‌ای را دارا بود. از خانواده­های Anguidae، Eublepharidae، Sphaerodactylidae، Phyllodactylidae و Varanidae گونه‌ای در منطقه گزارش نشد، در این زمینه مطالعات بیشتری باید صورت گیرد.

سپاسگزاری

بدین‌وسیله از زحمات قاسم شبانپور و شهرام رحیمی که در انجام این پژوهش ما را یاری نمودند تشکر و قدردانی می­ گردد.

  1. رستگار پویانی، ن.، جوهری، م.، و رستگار پویانی، ا.، 1386. راهنمای صحرایی خزندگان ایران، انتشارات دانشگاه رازی، 268 صفحه.
  2. Akkaya, A., and Ugurtas, I. H., 2006. The feeding biolog of Ophisops elegans menetries, 1832 (Reptilia: Lacertidae) population of the bursa region Turkish Journal of Zoology, 30, PP: 357-360.
  3. Anderson, S. C., 1963. Amphibian and Reptiles from Iran. Proceedings of the California Academy of Sciences, 4, 31:417-498.
  4. Anderson, S. C., 1999. The lizards of Iran. Contributions to Herpetology Volume 15, Society for the Study of Amphibians and Reptiles, Saint Louis, Missouri: i-vii, PP: 1-442.
  5. Leviton, A. F., Anderson, S. C., Adler, K. K., and Minton, S. A., 1992. Handbook of Middle East amphibians and reptiles. Society for the Study of Amohibians and Retiles, Oxford, Ohio, 252 pp. +233 colour plates.
  6. Rastegar-Pouyani, N., Kami, H. G., Rajabizadeh, M., Shafiei, S., and Anderson, S. C., 2008. Annotated checklist of Amphibians and Reptiles of Iran. Iranian Journal of Animal Biosystematics, 4(1), PP: 7-30.
  7. Safaei-Mahroo, B., Ghaffari, H., Fahimi, H., Broomand, S., Yazdanian, M., Najafi-Majd, E., Hosseinian Yousefkhani, S. S., Rezazadeh, E., Hosseinzadeh, M. S., Nasrabadi, R., and Rajabizadeh, M., 2015. The herpetofauna of Iran: checklist of taxonomy, distribution and conservation status. Asian Herpetological Research, 6(4), PP: 257-290.
  8. Šmíd, J., Moravec, J., Kodym, P., Kratochvil, L., Hosseinian Yousefkhani, S., Rastegar-Pouyany, E., and Frynta, D., 2014. Annotated checklist and distribution of the lizards of Iran. Zootaxa, Vol. 3855, No, 1, PP: 001-097.  

دوره 34، شماره 2
تیر 1400
صفحه 82-87
  • تاریخ دریافت: 20 تیر 1399
  • تاریخ بازنگری: 24 مرداد 1399
  • تاریخ پذیرش: 15 مهر 1399