نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
دانشگاه اراک
چکیده
شنگ از جمله پستانداران آبهای داخلی ایران که در رأس هرم غذایی و در معرض خطر انقراض قرار دارد. زیستگاه های آبی شنگ در برابر تغییرات انسان ساخت بسیار آسیب پذیر هستند، بطوریکه این گونه در وضعیت نزدیک تهدید(NT) فهرست سرخ IUCN قرار دارد. این مطالعه با هدف ارزیابی کیفیت زیستگاه شنگ در استان مرکزی انجام شد، و از رویکرد تحلیل چند معیاره (MCDA)، روش ANP، نرم افزار Super Decisions با 4 معیار، 8 زیر معیار و 4 گزینه استفاده گردید. نتایج مطالعه نشان میدهد معیارهای اقتصادی-اجتماعی(0.33) و بیولوژیکی(0.25) و زیر معیارهای تعارض محلی(0.18)، شاخص کیفیت آب(0.16) و دسترسی به غذا (0.15) بالاترین وزن را دارند. در مقایسه گزینهها سد الغدیر ساوه و رودخانه قره چای(0.42) با بالاترین وزن از نظر کیفیت بهترین زیستگاه برای شنگ در استان مرکزی است، و رودخانه شراء با کمترین وزن بدترین کیفیت را برای شنگ در استان مرکزی دارد. بنابراین نیاز به تهیه و اجرای برنامه جامع اصلاح، بهسازی و احیاء زیستگاه شنگ در استان مرکزی، بویژه رودخانه شراء میباشد
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
Habitat quality evaluation for the Eurasian Otter (Lutra lutra) (Class:Mammalia, Family:Mustelidae) in Markazi Province
نویسنده [English]
Arak University
چکیده [English]
The Eurasian Otter (Lutra lutra) is one of the mammals of the inland waters of Iran. This species is at the top of the food chain and at the risk of extinction. Eurasian Otter aquatic habitats are very vulnerable to man-made changes. So that, this species is in the near threatend (NT) category of the IUCN Red List. This study aimed at habitat quality evaluation for the Eurasian Otter in Markazi Province by using MCDA. In this regard, we used Analytical Network Process (ANP) method by using Super Decisions software, with 4 alternative, 4 criteria and 8 sub-criteria. The results showed that criteria of Economic and Social (0.33) and Biological (0.25) and sub-criteria of Local Conflict (0.18) and IRWQI (0.16) and Food availability(0.15) had the highest weight. Moreover Al-Ghadir Dam in Saveh and Ghar-Chai River (0.42) had the highest weight. Therefore, there is a need to preparation and implementation of extensive improvement and restoration program for the Eurasian Otter habitat in the Markazi Province especially the Shara River.
کلیدواژهها [English]
ارزیابی کیفیت زیستگاه شنگ (Lutra lutra) (رده پستانداران و خانواده راسویان) در استان مرکزی
امیر انصاری*
اراک، دانشگاه اراک، دانشکده کشاورزی و محیطزیست، گروه علوم و مهندسی محیطزیست
تاریخ دریافت: 1/4/1399 تاریخ پذیرش: 9/9/1399
چکیده
شنگ ازجمله پستانداران آبهای داخلی ایران که در رأس هرم غذایی و در معرض خطر انقراض قرار دارد. زیستگاههای آبی شنگ در برابر تغییرات انسان ساخت بسیار آسیبپذیر هستند، بطوریکه اینگونه در وضعیت نزدیک تهدید(NT) فهرست سرخ IUCN قرار دارد. این مطالعه باهدف ارزیابی کیفیت زیستگاه شنگ در استان مرکزی انجام شد، و از رویکرد تحلیل چند معیارهِ (MCDA)، روش ANP، نرمافزار Super Decisions با 4 معیار، 8 زیر معیار و 4 گزینه استفاده گردید. نتایج مطالعه نشان میدهد معیارهای اقتصادی-اجتماعی (33/0) و بیولوژیکی (25/0) و زیر معیارهای تعارض محلی (18/0)، شاخص کیفیت آب (16/0) و دسترسی به غذا (15/0) بالاترین وزن را دارند. در مقایسه گزینهها سد الغدیر ساوه و رودخانه قره چای(42/0) با بالاترین وزن ازنظر کیفیت بهترین زیستگاه برای شنگ در استان مرکزی است، و رودخانه شراء با کمترین وزن بدترین کیفیت را برای شنگ در استان مرکزی دارد. بنابراین نیاز به تهیه و اجرای برنامه جامع اصلاح، بهسازی و احیاء زیستگاه شنگ در استان مرکزی، بویژه رودخانه شراء میباشد.
واژههای کلیدی: ارزیابی کیفیت زیستگاه، شنگ، استان مرکزی، رویکرد تحلیل چند معیاره
* نویسنده مسئول، تلفن: 09188623955، پست الکترونیکی: a-ansari@araku.ac.ir
مقدمه
فراوانی و پراکنش شنگ اوراسیا به مجموعهای از عوامل محیطی ازجمله در دسترس بودن مواد غذایی، کیفیت آب، وجود پوشش گیاهی ساحلی، تعارضات انسانی و غیره مربوط میشود. متأسفانه، تخمین کیفیت پارامترهای محیطی برای وجود جمعیت شنگ دشوار است، با اینحال، به نظر میرسد که روند جمعیت در مناطقی با مقیاس بزرگ بهطور قابلتوجهی پراکندگی و جابهجای شنگ را تحت تأثیر قرار میدهد (43). شناسایی زیستگاههای باکیفیت، چارچوبی را برای شناسایی الگوهای جابجای شنگ در داخل و بین حوضهها فراهم میکند (28). مدیریت زیستگاه جهت حفاظت از گونههای در معرض خطر انقراض ضروری است. برای مدیریت زیستگاه شناخت زیستگاههای مناسب و نیازهای زیستگاهی گونه مدنظر میباشد(23). امروزه روشهای چند معیاره به ابزاری مهم در تصمیم گیریهای محیط زیستی تبدیل شده است (41). روشهای چند متغیره MCDA (Multi-Criteria Decision Analysis) روشی است که به تصمیم گیرانی که با ارزیابی گزینههای متناقض و متعدد روبرو هستند کمک میکند که تصمیمهای آگاهانه بگیرند. روشهای چند متغیره با انتخاب گزینههای شفافتر، کاراتر و منطقیتر به بهبود کیفیت تصمیمگیری کمک میکنند. رویکرد تحلیل تصمیمگیری چند معیاره در گستره وسیعی از موقعیتهای تصمیمگیری در مدیریت منابع طبیعی ازجمله مدیریت حیاتوحش بکار رفته است (11). شنگ در زیستگاهی آبی مانند رودخانهها، تالابها و دریاچهها زیست میکند و در استانهای شمالی و غربی کشور پراکندگی دارد. فیروز ( 1378 ) معتقد است شنگ در کناره رودهای دائمی و دریاچهها زندگی میکند (9). شنگ در قوانین سازمان حفاظت محیطزیست بعنوان گونه درخطر انقراض است، بطوریکه اینگونه در وضعیت نزدیک تهدید (NT) فهرست سرخ IUCN قرار دارد، و آلودگی آب، تخریب زیستگاه، شکار و کشته شدن توسط صاحبان استخر پرورش ماهی از مهمترین عوامل کاهش شدید جمعیت شنگ در ایران است (10و 21). شکل شماره 1 نقشه پراکنش شنگ از شرق سیبری تا غرب اروپا را نشان میدهد، بطوریکه قسمتهای از کشور ایران و کل استان مرکزی در این محدوده واقع شده است (25).
شکل1- نقشه پراکنش شنگ(Lutra lutra) در اوراسیا (25)
تقریباً نخستین مطالعه (کیابی، 1993) در رابطه با شنگ به وجود اینگونه در رودخانهها و آبگیریهای استان مرکزی و سایر استانها بهویژه گیلان، مازندران، آذربایجان، تهران، کردستان، کرمانشاه، اصفهان، خراسان، چهارمحال بختیاری، فارس، خوزستان و لرستان اشاره نموده است (26). همچنین مطالعه دیگری تحت عنوان بررسی پراکنش شنگ در امتداد رودخانه جاجرود با روش استاندارد انجام شد، اساس این روش بر مبنای بررسی نمایههای گونه بود و سه هسته مرکزی برای شنگ در رودخانه جاجرود شناسایی شد (14). مطالعات دیگری با عنوان مزاحمت و تهدیدات شنگ در تالاب انزلی نشان میدهد که افزایش تخریب محیطزیست، ورود مواد مغذی و نیز انواع آلایندهها جمعیت شنگ را در تالاب انزلی تهدید میکند. مهمترین عامل منفی اثرگذار بر شنگ، کشتار ناشی از تعارضات شنگ با فعالیتهای آبزی پروری و صیادی انسان است. حضور شنگها در 67 درصد استخرهای پرورش ماهی در اطراف تالاب انزلی گزارش شدهاند. جمعیت شنگ در برخی مناطق تالاب انزلی بسیار شکننده است و به نظر میرسد که در وضعیت تهدید شده قرار دارد. برای حفاظت اینگونه مهم در تالاب انزلی مدیریت علمی در جهت احیاء زیستگاههای مختلف آن و کاهش تعارضات با انسان حیاتی میباشد (37). استان مرکزی باوجود رودخانههای دائمی و متعدد زیستگاه مهم شنگ در مرکز کشور محسوب میشود (3). با توجه به تهدیدات متعدد و کاهش قابلتوجه جمعیت شنگ در زیستگاههای استان مرکزی همواره رتبهبندی عوامل تهدید و انتخاب بهترین و بدترین زیستگاهها با چالش همراه بوده است. هدف این مطالعه ارزیابی کیفیت زیستگاههای مختلف و انتخاب بهترین زیستگاه شنگ در استان مرکزی با استفاده از تحلیل چند معیاره میباشد.
مواد و روشها
منطقه مورد مطالعه: استان مرکزی با مساحت 29128 کیلومترمربع 79/1 درصد از مساحت کشور را به خود اختصاص داده است. این استان دارای 9 حوضه آبریز و 6 رودخانه اصلی است. حوضه آبریز رودخانههای واقع در بخش شمال غربی، غربی و جنوب غربی در ارتفاع کمتری نسبت به رودخانههای شمال شرقی واقع شدهاند. بطور کلی در رودخانههای غربی بین 65 تا 70 درصد مساحت در ارتفاع کمتر از 2000 متر قرارگرفتهاند و مناطق واقع در ارتفاع بیش از 2500 متر درصد ناچیزی از کل مساحت را تشکیل میدهند. در مناطق شرقی تا 30 درصد مساحتها در ارتفاع کمتر از 2000 متر قرارگرفتهاند. در این حوزه مناطق با ارتفاع بیش از 2500 متر تا 70 درصد حوزه آبریز را شامل میشوند. در حوزه آبریز اراک 55 درصد مساحت در ارتفاع کمتر از 2000 متر قرار دارد. و شازند مرتفعترین دشت این حوزه میباشد (7). رودخانه قمرود و سد 15 خرداد دلیجان واقع در جنوب شرقی استان، رودخانه تیره و سد کمال صالح واقع در جنوب غربی استان، رودخانه شراء واقع در غرب استان و رودخانه قره چای و سد الغدیر ساوه واقع در شمال استان از زیستگاههای مهم شنگ در استان مرکزی هستند، که در این پژوهش مورد توجه قرارگرفتهاند (12). شکل شماره 2 موقعیت زیستگاههای شنگ در استان مرکزی را نشان میدهد.
شکل2- موقعیت زیستگاههای شنگ (Lutra lutra) در استان مرکزی
گونه موردمطالعه: شنگ یا سمور آبی پستانداری نیمه آبزی است، و بهخوبی برای زندگی در آب و خشکی سازگار شده است و غذای اصلی آن ماهی و در رأس هرم غذایی قرار دارد (10). شکل 3 تصاویری از حضور شنگ در سد ساوه، سد دلیجان و سد کمال صالح را نشان میدهد (شکل 3).
روش تحقیق: با بررسی سوابق تاریخی حضور گونه، مرور
منابع، بازدیدهای میدانی، مصاحبه با جوامع محلی، شکارچیان و محیط بانان نهایتاً کلیه زیستگاههای شنگ در استان مرکزی و متغیرهای زیستگاهی اینگونه شناسایی گردید. در این مطالعه هدف ارزیابی کیفیت زیستگاه و انتخاب بهترین زیستگاه برای شنگ بود. بنابراین 4 گزینه بعنوان زیستگاههای اصلی شنگ در استان مرکزی انتخاب گردید. این زیستگاهها شامل: 1- سد ساوه و رودخانه قره چای، 2- سد کمال صالح و رودخانه تیره 3- سد 15 خرداد دلیجان و رودخانه قمرود و 4- رودخانه شراء میباشند، در شکل شماره 2 موقعیت زیستگاههای شنگ در استان مرکزی تعیینشده است.
شکل3- تصویر سمت راست بالا مربوط به سد ساوه زمستان 98 و تصویر سمت چپ بالا مربوط به سد 15 خرداد دلیجان زمستان 94 و تصویر پایین مربوط به حاشیه رودخانه روستای سارجلوی شازند منطقه سد کمال صالح مرداد 96
تعیین معیارها و رتبهبندی آنها: پس از تعریف مسئله و معرفی گزینههای مختلف زیستگاه شنگ، مرحله ارزیابی کیفیت زیستگاه آغاز شد. با مرور منابع و تطبیق وضعیت زیستگاههای شنگ در استان مرکزی نهایتا معیارها و زیر معیارها تعیین گردید. بنابراین 4 معیار ( فیزیکی، بیولوژیکی، اقتصادی-اجتماعی و مدیریتی) و 8 زیر معیار (حفاظت، تعارض محلی، دسترسی به غذا، درصد پوشش گیاهی، تعداد برکه، شاخص کیفیت آب IRWQI(IRan Water Quality Index)، شیب و ارتفاع) انتخاب شدند (33). زیر معیار حفاظت در گروه مدیریتی، زیر معیارهای تعارض محلی و شاخص کیفیت آب IRWQIدر گروه اقتصادی-اجتماعی و زیر معیارهای دسترسی به غذا، درصد پوشش گیاهی در گروه بیولوژیکی، زیر معیارهای تعداد برکه، شیب و ارتفاع در گروه فیزیکی قرار گرفتند. قرار گرفتن معیارها در زیرشاخهها منجر به ایجاد یک ساختار سلسله مراتبی میشود. که نشان دهنده اهمیت نسبی معیارها برای گروهای درگیر در پروژه میباشد (شکل 4).
شکل 4. الگوی روابط میان اجزای شبکه ارزیابی کیفیت زیستگاه شنگ (Lutra lutra) در استان مرکزی با روش ANP
امتیازدهی به شاخصها و گزینهها با استفاده از روش تحلیل شبکهای: این مطالعه با رویکرد تحلیل چند معیاره (MCDA) و با استفاده از روش تحلیل شبکهای ANP (Analytical Network Process) انجام شد. این روش میتواند بهعنوان ابزاری مؤثر در مواردی که ارتباط داخلی عناصر یک سیستم بهصورت ساختار شبکهای شکل میگیرند مورد استفاده قرار گیرد (45). ارزیابی گزینههای مختلف براساس معیارهای تعیین شده با تشکیل ماتریسی که در آن معیارها و زیر معیارها و گزینهها بر پایه مقایسه زوجی قرار دارند انجام شد. وزن دهی به اهداف یا معیارها به دو طریق صورت گرفت. یکی تهیه پرسشنامه و تکمیل آن توسط متخصصان و روش دیگر از طریق تطبیق وضعیت معیارها و گزینهها در زیستگاههای مختلف با دادههای جمعآوری شده از ادارهها، بازدید میدانی و تطبیق با سایر مطالعات انجام شد. دادههای مربوط به شاخص کیفیت آب (IRWQI) رودخانههای استان مرکزی از اداره حفاظت محیطزیست استان مرکزی دریافت شد، پارامترهای این شاخص شامل: کلیفرم مدفوعی، BOD5، نیترات، اکسیژن محلول، هدایت الکتریکی، COD، آمونیوم، فسفات، کدورت، سختی کل و pH میباشند و کیفیت آب زیستگاههای شنگ براساس دستورالعمل محاسبه شاخص کیفیت منابع ایران تعیین گردید(1). اطلاعات مربوط به تراکم و تعداد گونه ماهیان موجود در سدها و رودخانههای استان مرکزی از سایر مطالعات استفاده شد (15و 16). میزان درصد پوشش گیاهی و تعداد برکهها از طریق بازدید میدانی و تفسیر تصاویر ماهوارهای منطقه استخراج شد (31). دادههای مربوط به ارتفاع و شیب زیستگاهها با استفاده از نقشهDEM در نرمافزار ArcGis 10.3 بدست آمد. تعارض محلی با استفاده از فاصله زیستگاهها از جادهها، مناطق مسکونی، معادن شن و ماسه رودخانهای، استخرهای پرورش ماهی، فعالیتهای گردشگری و حضور دام در منطقه بدست آمد (33). وضعیت حفاظتی زیستگاهها از طریق تطبیق با فهرست مناطق چهارگانه محیط زیست تعیین گردید، از بین این زیستگاهها تنها رودخانه شراء جزو رودخانههای حفاظت شده کشور میباشد، همچنین قسمتی از رودخانه قرهچای در نزدیکی سد ساوه (بین روستای عزالدین و روستای جلایر) بعنوان منطقه شکار ممنوع بازرجان تفرش تحت مدیریت محیط زیست میباشند (12). نهایتا امتیازبندی کیفیت زیستگاه شنگ براساس نتایج پرسشنامه و تطبیق میزان واکنش گونه نسبت به کیفیت متغیرهای زیستگاهی مندرج در سایر مطالعات مرتبط انجام شد (29). در ادامه پس از امتیازدهی معیارها و زیر معیارها با استفاده از ویژگیهای هر یک از زیستگاههای سگ آبی در استان مرکزی نتایج بهدستآمده وارد نرمافزار Super Decisions شدند (جدول 1). سپس وزن تمام عوامل بهدست آمدند. درنهایت وزن کیفیت هر یک از زیستگاه تعیین شدند.
نتایج
بررسی زیستگاههای شنگ در استان مرکزی نشان میدهد. در حال حاضر 4 زیستگاه برای شنگ در استان مرکزی وجود دارد. نتایج نشان میدهد. رودخانه حفاظت شده شراء و بخشی از رودخانه قره چای واقع در منطقه شکار ممنوع بازرجان به ترتیب بالاترین امتیاز حفاظتی را برای شنگ دارند. رودخانه شراء به دلیل نزدیکی به روستاها، استخرهای پرورش ماهی، جادهها، برداشت شن و ماسه و فعالیتهای گردشگری بیشترین تعارض محلی را با زیستگاه شنگ دارند. سد 15 خرداد دلیجان، رودخانه قمرود، سد الغدیر ساوه و رودخانه قره چای به دلیل تراکم و تنوع گونهای بالای ماهی و سایر منابع غذایی به ترتیب بیشترین امتیاز دسترسی به غذا را برای شنگ دارند. رودخانه شراء، رودخانه قره چای دارای بیشترین امتیاز درصد پوشش گیاهی برای شنگ میباشند. رودخانه قره چای بدلیل پیچان رودهای فراوان و برکههای متعدد دارای بیشترین امتیاز در تعداد برکه برای شنگ است. رودخانه شراء بدلیل قرار گرفتن در پایین دست دشت شازند و وجود فعالیتهای صنعتی، نفتی و کشاورزی باعث قرارگرفتن شاخص کیفیت آب آن در وضعیت بد شده است. رودخانه قره چای ازنظر شیب و ارتفاع امتیاز خوبی دارند. در جدول 1 سایر ویژگیها و امتیازات زیرمعیارها در هر یک از زیستگاههای شنگ در استان مرکزی نشان داده است.
جدول1- ویژگیها و امتیازات زیر معیارها در هر یک از زیستگاههای شنگ (Lutra lutra) در استان مرکزی
زیر معیار زیستگاه |
حفاظت |
تعارض محلی |
دسترسی به غذا |
درصد پوشش گیاهی |
تعداد برکه |
شاخص کیفیت آب(IRWQI) |
شیب |
ارتفاع |
||||||||
ویژگی |
امتیاز |
ویژگی |
امتیاز |
ویژگی |
امتیاز |
ویژگی |
امتیاز |
ویژگی |
امتیاز |
ویژگی |
امتیاز |
ویژگی |
امتیاز |
ویژگی |
امتیاز |
|
1 |
پایین |
6 |
متوسط |
5 |
9 گونه ماهی |
8 |
40-60% |
8 |
15 |
8 |
نسبتاً خوب |
6 |
5%> |
8 |
کم |
4 |
2 |
متوسط |
4 |
کم |
2 |
4 گونه ماهی |
5 |
40-60% |
5 |
5 |
5 |
خوب |
8 |
20-12% |
6 |
متوسط |
1 |
3 |
پایین |
4 |
متوسط |
5 |
12گونه ماهی |
8 |
20- 40% |
5 |
2 |
2 |
اندکی نامطلوب |
4 |
5%> |
8 |
کم |
3 |
4 |
حفاظت شده |
8 |
زیاد |
5 |
8گونه ماهی |
2 |
60-70 % |
8 |
8 |
8 |
بد |
1 |
5%> |
8 |
متوسط |
2 |
ارزیابی زیستگاههای شنگ با روش فرآیند تحلیل شبکه ANP نشان میدهد که بین 4 معیار مدیریتی، فیزیکی، بیولوژیکی، اقتصادی-اجتماعی وزن تأثیر معیارهای اقتصادی-اجتماعی (33/0) و بیولوژیکی (25/0) در کیفیت زیستگاههای شنگ بیشتر از دو معیار دیگر است، و وزن تأثیر زیر معیارهای تعارض محلی (18/0)، کیفیت آب (16/0) و دسترسی به غذا (15/0) در کیفیت زیستگاه شنگ بیشتر از سایر زیر معیارها میباشد (شکل 5).
شکل5- وزن معیارها و زیر معیارهای ارزیابی کیفیت زیستگاه شنگ (Lutra lutra) در استان مرکزی با روش ANP
شکل 6 نشان میدهد سد الغدیر ساوه و رودخانه قره چای با وزن (42/0) بالاترین وزن را نسبت به سایر زیستگاههای شنگ در استان مرکزی دارد. و رودخانه شراء با وزن (12/0) کمترین وزن را دارد.
شکل6- نتایج ارزیابی کیفیت زیستگاه شنگ (Lutra lutra) در استان مرکزی با روش ANP
بحث و نتیجهگیری
علیرغم وجود شنگ در استان مرکزی، در نقشه پراکندگی شنگ در کتاب اطلس پستانداران ایران به استان مرکزی بعنوان زیستگاه اینگونه اشاره نشده است (10). در حال حاضر با توجه به مشاهده شنگ از گذشته تاکنون در این مناطق بنابراین 4 زیستگاه برای شنگ در استان مرکزی شناسایی شده است. این موضوع با سایر مطالعات منطبق میباشد (3، 9و 26). رودخانه شراء بدلیل نزدیکی به روستاها، استخرهای پرورش ماهی، جادهها، برداشت بیرویه آب، صید بیرویه ماهی، برداشت زیاد شن و ماسه و فعالیتهای گردشگری بیشترین تعارض محلی برای زیستگاه شنگ در استان مرکزی محسوب میشود، و این شرایط باعث کاهش حضور شنگ در این زیستگاه شده است. بر طبق سایر مطالعات، مزاحمت بوسیله مردم محلی و توریستها، آلودگی، کیفیت پایین آب و فقدان طعمه دلایل اصلی عدم حضور شنگ در این زیستگاهها است. همچنین استفاده از آب رودخانه برای کشاورزی و کاهش طبیعی آن در بهار و تابستان، بهعلاوه فعالیت زیاد ساکنان محلی باعث افزایش فشار به زیستگاه اینگونه میشود (13،27، 37، 39 و 47). تخریب درختان و درختچههایی که ریشههای آنها پناهگاه شنگها میباشد و بهرهبرداری بیرویه از منابع رودخانه سبب افزایش فرسایش و کاهش رستنیهای سواحل میشود. بنابراین افزایش فرسایش، باعث افزایش ورود گلولای و سنگریزه به داخل رودخانه میشود. این موضوع سبب کاهش منطقه برای تخمریزی ماهیان بعنوان منبع غذایی شنگ میشود (35). شنگ از انواع پناهگاهها از قبیل درزهای درون سنگها و زیر ریشه درختان بزرگ نیز استفاده میکند. رودخانههایی که فاقد گیاهان بلند برای پنهان کردن لانه شنگها و محل استراحت آنها باشد، جمعیت شنگها در آنجا کاهش مییابد (2). زیستگاههای سد 15 خرداد دلیجان و رودخانه قمرود و سد الغدیر ساوه و رودخانه قره چای بدلیل تراکم و تنوع گونهای بالای ماهی و سایر منابع غذایی به ترتیب بیشترین امتیاز دسترسی به غذا برای شنگ را دارند. ماهی بیشترین سهم را در رژیم غذایی شنگ دارد (10). غذای اصلی شنگ را ماهی تشکیل میدهد اما از آنجا که هم در خشکی و هم در آب زندگی میکنند از حیوانات بسیار زیاد دیگری نیز تغذیه میکنند. شنگها بهترین شکارچی در آبهای شیرین هستند (20). تالابها و رودخانههای مجاور آنها که دارای تنوع و فراوانی زیاد گونههای ماهی هستند باعث تجمع شنگ در این منطقه میشود (46). در حقیقت، در دسترس بودن غذای دائمی برای شنگها مهم است (37و 47). علیرغم اینکه نوع ماهی برای تغذیه شنگها اهمیتی ندارد ولیکن دو گونه ماهی برکهای (Carassius gibelio) در رودخانههای قمرود، قره چای و کمال صالح و سس ماهی(Barbus lacerta) در رودخانههای قمرود و قره چای در زمره گونههای غالب در رژیم غذایی شنگ در زیستگاههای آبی استان مرکزی وجود دارند (15و 16). برداشت زیاد ماهی از رودخانهها و سدها باعث کاهش جمعیت ماهی بعنوان غذایی اصلی برای شنگ میشود و بعنوان رقیب غذایی برای شنگ محسوب میشوند (2). رودخانه قره چای بدلیل پیچان رودهای زیاد و برکههای متعدد دارای بیشترین امتیاز ازنظر تعداد برکه است. به عبارت دیگر شنگ زندگی در فضاهای دراز و باریک در مرز بین زیستگاههای خشکی و آبی را ترجیح میدهد و از آبهای عمیق پرهیز میکند این موضوع با مطالعات رویتر در سال 2000 منطبق است (32). رودخانه شراء و رودخانه قره چای دارای بیشترین امتیاز درصد پوشش گیاهی برای زیستگاه شنگ میباشند. بهعبارت دیگر شنگ انواع پناهگاهها از قبیل درزهای درون سنگها و زیر ریشه درختان بزرگ استفاده میکند و رودخانههای که فاقد گیاهان بلند برای پنهان کردن لانه و محل استراحت آنها باشد جمعیت شنگها در آنجا کاهش مییابد (2و 51). شنگهای استان مرکزی بیشتر در سواحل سدها و رودخانههای دائمی که دسترسی به غذا وجود دارد مشاهده میشوند (36و 40). رودخانه شراء بدلیل قرار گرفتن در پایین دست دشت شازند و وجود فعالیتهای صنعتی، نفتی و کشاورزی باعث قرار گرفتن شاخص کیفیت آب در وضعیت بد شده است با این شرایط رودخانه شراء کمترین کیفیت زیستگاه برای شنگ را در استان مرکزی دارد (4،5، 12و 19). قرار گرفتن حیاتوحش آبزی در معرض مستقیم مواد سمی در اکوسیستم آبی میتواند منجر به اثر بر سلامتی و تلف شدن آن شود (22). آلودگی در نواحی رودخانهای، دریاچهای و کاهش شدید در جمعیت شنگ به سبب راه یافتن هرز آبهای شهری، صنعتی و کشاورزی و همچنین ایجاد پدیده یوتریفیکاسیون و افزایش PH به سبب ورود نیتروژن و فسفر موجود در این فاضلابها موجب از بین رفتن ماهیان بعنوان منابع غذایی شنگها میشود (24، 31، 44و 51). چرای بیشازاندازه، توسعه آبزی پروری، ماهیگیری، احداث آببندها یا سیلگیرها باعث کاهش وسعت زیستگاههای حاشیه رودخانهها میگردد. از بین رفتن زیستگاههای آبی، مناطق جنگلی و درختان کنارههای رودخانهها باعث نابودی زیستگاههای که پیشازاین مورد استفاده شنگ برای استراحت و جستجوی غذا میشود. تکهتکه شدن زیستگاههای مطلوب باعث نابودی زیستگاههای مورد نیاز و مکانهای لانه گزینی شده و بر جمعیت شنگها تأثیر منفی میگذارد (48). رودخانه قره چای ازنظر شیب و ارتفاع امتیاز خوبی دارند. متغیر ارتفاع بدلیل اینکه صدفها در ارتفاع بالاتر از 2000 متر بهندرت یافت میشوند حائز اهمیت است و طبقات شیب بین 0 تا 45 درصد مناسب است و بیش از 45 درصد نامناسب میباشد (29). نتایج فرآیند تحلیل شبکه ANP نشان میدهد که معیارهای اقتصادی-اجتماعی و بیولوژیکی در کیفیت زیستگاههای شنگ تأثیر بیشتری نسبت به معیارهای دیگر دارند. همچنین معیارهای تعارض محلی و کیفیت آب و دسترسی به غذا در کیفیت زیستگاه شنگ در استان مرکزی تأثیری بیشتری نسبت به سایر زیر معیارها دارند بر طبق سایر مطالعات مدیریت مناسب و کارآمد حیاتوحش بدون در نظر گرفتن تمامی جنبههای بومشناختی گونهها و مسائل اقتصادی-اجتماعی افرادی که بهنوعی با این مساله در ارتباط هستند در عمل غیرممکن است. همچنین در مدیریت نوین حیاتوحش ابتدا باید اهداف مدیریتی با در نظر گرفتن نیازهای مردم تبیین شود. تعارض بین انسان و حیاتوحش به معنی هرگونه تداخل میان انسان و حیاتوحش است که منجر به آثار منفی بر حیات اقتصادی- اجتماعی و فرهنگی انسان و همچنین بر جمعیتهای حیاتوحش و یا محیط زیست میگردد. این تعارض زمانی اتفاق میافتد که نیازمندیهای حیاتوحش با انسان همپوشانی دارد (11). رودخانههای استان مرکزی با جادههای اصلی تداخل دارند بطوریکه رودخانه شراء در محل پل دوآب با جاده اصلی غرب و جنوب کشور تداخل دارد. اولین گزارش تصادف شنگ در جادههای استان مرکزی مربوط به مردادماه سال 1396 در حاشیه رودخانه روستای سارجلوی شازند منطقه سد کمال صالح میباشد. در سالهای قبل گزارشی از کشته شدن یک قلاده شنگ توسط صاحبان استخرهای پرورش ماهی در امتداد رودخانه شراء و پیدا شدن لاشه یک قلاده شنگ در حاشیه رودخانه شراء حوالی روستای اناج پس از سیلاب بهار سال 1398 وجود دارد. در سایر مطالعات نرخ مرگومیر شنگها براثر تصادف جادهای براساس فصلهای مختلف دارای نوسان است در بعضی مناطق میزان مرگومیر اینگونه براثر تصادفات جادهای در مواقعی که میزان بارش افزایش یافته و یا رودخانهها طغیان میکنند افزایش میباید (2). مهمترین عامل منفی اثرگذار بر شنگ کشتار ناشی از تعارضات شنگ با فعالیتهای آبزی پروری و صیادی انسان است (37). بین زیستگاههای شنگ در استان مرکزی سد الغدیر ساوه و رودخانه قره چای بهترین کیفیت زیستگاه را نسبت به سایر زیستگاه دارد. گزارش حضور دو قلاده شنگ در سد الغدیر ساوه در سال 98 نشان از کیفیت مناسب این زیستگاه است (8). و در رتبه بعدی سد 15 خرداد دلیجان و رودخانه قمرود کیفیت زیستگاه بهتری برای شنگ دارد گزارش مشاهده یک قلاده شنگ در حاشیه سد 15 خرداد دلیجان در سال 94 توسط اداره محیط زیست دلیجان نیز اهمیت این زیستگاه را نشان میدهد. سایر مطالعات به حضور شنگ بیشتر در مناطق آرام، آلودگی کمتر و در دسترس بودن مواد غذایی شایعتر است (37و 38). درگذشته جمعیت مناسبی از شنگ در زیستگاههای آبی استان مرکزی وجود داشت بطوریکه در امتداد رودخانه قره چای از سرشاخه در شازند، خنداب، تفرش تا سد ساوه در اکثر برکههای مسیر رودخانه که پناه و غذا خوبی وجود داشت اینگونه قابل مشاهده بود همچنین در رودخانه قمرود از سرشاخه شهرستان خمین، محلات تا سد 15 خرداد دلیجان و حتی تا منطقه دودهک و نیزار در اکثر برکهها که شرایط پوشش گیاهی و غذای مناسبی بود اینگونه قابل مشاهده بود. حتی در بعضی نقاط ازجمله بند نیمور واقع در رودخانه قمرود و منطقه اسکان، جزنق، بند مست، بند استو و بند گازران واقع در رودخانه شراء بعنوان زیستگاه خاص شنگ در بین جوامع محلی معروف بوده است. ولیکن در سالهای اخیر بدلیل بهرهبرداری بیرویه از آبهای سطحی و زیرزمینی، خشکسالی، ورود آلودگیها، صید بیرویه ماهی و قطع درختان کنار رودخانه در سه دهه اخیر اکثر رودخانههای دائمی استان خشک شدند و زیستگاههای شنگ در آنها از بین رفتهاند و جمعیت اینگونه کاهش قابلتوجهی یافته است و هماکنون تنها تعداد کمی ازاینگونه در قسمتهای از رودخانه با آب دائمی و پوشش متراکم گیاهی بویژه سدهای مهم استان محدود شدهاند این موضوع با نتایج دیگران منطبق است (17، 18، 19، 22، 30، 49و 50). همچنین با تطبیق این شرایط در تالاب پریشان مشخص میگردد که تا پیش از وقوع خشکسالی در تالاب پریشان گزارشات متعددی از حضور شنگ وجود داشته است ولیکن پس از بروز خشکسالی در این تالاب نیز بهجز تنها یک مورد ذکر شده گزارش دیگری مبنی بر حضور اینگونه در این تالاب وجود ندارد (2). بر این اساس پیشنهاد میگردد:
سپاسگزاری
از کلیه کارشناسان و محیط بانان اداره کل حفاظت محیط زیست استان مرکزی بویژه ادارات محیط زیست ساوه، دلیجان و شازند و جوامع محلی، مؤسسه مردمنهاد دوستداران و حافظان طبیعت ساوه و زرندیه و خانم حضرتی از شازند که در ارائه اطلاعات همکاری داشتهاند صمیمانه تشکر و قدردانی میگردد.