ارزیابی کیفیت زیستگاه شنگ (Lutra lutra) (رده پستانداران و خانواده راسویان) در استان مرکزی

امیر انصاری^*

اراک، دانشگاه اراک، دانشکده کشاورزی و محیط‌زیست، گروه علوم و مهندسی محیط‌زیست

تاریخ دریافت: 1/4/1399              تاریخ پذیرش: 9/9/1399

چکیده

شنگ ازجمله پستانداران آب‌های داخلی ایران که در رأس هرم غذایی و در معرض خطر انقراض قرار دارد. زیستگاه‌های آبی شنگ در برابر تغییرات انسان ساخت بسیار آسیب‌پذیر هستند، بطوری­که این‌گونه در وضعیت نزدیک تهدید(NT) فهرست سرخ IUCN قرار دارد. این مطالعه باهدف ارزیابی کیفیت زیستگاه شنگ در استان مرکزی انجام شد، و از رویکرد تحلیل چند معیارهِ (MCDA)، روش ANP، نرم‌افزار Super Decisions با 4 معیار، 8 زیر معیار و 4 گزینه استفاده گردید. نتایج مطالعه نشان می­دهد معیارهای اقتصادی-اجتماعی (33/0) و بیولوژیکی (25/0) و زیر معیارهای تعارض محلی (18/0)، شاخص کیفیت آب (16/0) و دسترسی به غذا (15/0) بالاترین وزن را دارند. در مقایسه گزینه­ها سد الغدیر ساوه و رودخانه قره چای(42/0) با بالاترین وزن ازنظر کیفیت بهترین زیستگاه برای شنگ در استان مرکزی است، و رودخانه شراء با کمترین وزن بدترین کیفیت را برای شنگ در استان مرکزی دارد. بنابراین نیاز به تهیه و اجرای برنامه جامع اصلاح، بهسازی و احیاء زیستگاه شنگ در استان مرکزی، بویژه رودخانه شراء می­باشد.

واژه‌های کلیدی: ارزیابی کیفیت زیستگاه، شنگ، استان مرکزی، رویکرد تحلیل چند معیاره

* نویسنده مسئول، تلفن: 09188623955، پست الکترونیکی:  a-ansari@araku.ac.ir

مقدمه

فراوانی و پراکنش شنگ اوراسیا به مجموعه­ای از عوامل محیطی ازجمله در دسترس بودن مواد غذایی، کیفیت آب، وجود پوشش گیاهی ساحلی، تعارضات انسانی و غیره مربوط می­شود. متأسفانه، تخمین کیفیت پارامترهای محیطی برای وجود جمعیت شنگ دشوار است، با این­حال، به نظر می­رسد که روند جمعیت در مناطقی با مقیاس بزرگ به­طور قابل‌توجهی پراکندگی و جابه‌جای شنگ را تحت تأثیر قرار می­دهد (43). شناسایی زیستگاه­های باکیفیت، چارچوبی را برای شناسایی الگوهای جابجای شنگ در داخل و بین حوضه­ها فراهم می­کند (28). مدیریت زیستگاه جهت حفاظت از گونه­های در معرض خطر انقراض ضروری است. برای مدیریت زیستگاه شناخت زیستگاه­های مناسب و نیازهای زیستگاهی گونه مد­نظر می­باشد(23). امروزه روش­های چند معیاره به ابزاری مهم در تصمیم گیری­های محیط زیستی تبدیل شده است (41). روش­های چند متغیره MCDA (Multi-Criteria Decision Analysis) روشی است که به تصمیم گیرانی که با ارزیابی گزینه­های متناقض و متعدد روبرو هستند کمک می­کند که تصمیم­های آگاهانه بگیرند. روش­های چند متغیره با انتخاب گزینه­های شفاف­تر، کاراتر و منطقی­تر به بهبود کیفیت تصمیم‌گیری کمک می­کنند. رویکرد تحلیل تصمیم‌گیری چند معیاره در گستره وسیعی از موقعیت­های تصمیم­گیری در مدیریت منابع طبیعی ازجمله مدیریت حیات‌وحش بکار رفته است (11). شنگ در زیستگاهی آبی مانند رودخانه­ها، تالاب­ها و دریاچه­ها زیست می­کند و در استان­های شمالی و غربی کشور پراکندگی دارد. فیروز ( 1378 ) معتقد است شنگ در کناره رودهای دائمی و دریاچه­ها زندگی می­کند (9). شنگ در قوانین سازمان حفاظت محیط‌زیست بعنوان گونه درخطر انقراض است، بطوری­که این‌گونه در وضعیت نزدیک تهدید (NT) فهرست سرخ IUCN قرار دارد، و آلودگی آب، تخریب زیستگاه، شکار و کشته شدن توسط صاحبان استخر پرورش ماهی از مهمترین عوامل کاهش شدید جمعیت شنگ در ایران است (10و 21). شکل شماره 1 نقشه پراکنش شنگ از شرق سیبری تا غرب اروپا را نشان می­دهد، بطوری­که قسمت­های از کشور ایران و کل استان مرکزی در این محدوده واقع شده است (25).

شکل1- نقشه پراکنش شنگ(Lutra lutra) در اوراسیا (25)

تقریباً نخستین مطالعه (کیابی، 1993) در رابطه با شنگ به وجود این‌گونه در رودخانه­ها و آبگیری­های استان مرکزی و سایر استان­ها به‌ویژه گیلان، مازندران، آذربایجان، تهران، کردستان، کرمانشاه، اصفهان، خراسان، چهارمحال بختیاری، فارس، خوزستان و لرستان اشاره نموده است (26). همچنین مطالعه دیگری تحت عنوان بررسی پراکنش شنگ در امتداد رودخانه جاجرود با روش استاندارد انجام شد، اساس این روش بر مبنای بررسی نمایه­های گونه بود و سه هسته مرکزی برای شنگ در رودخانه جاجرود شناسایی شد (14). مطالعات دیگری با عنوان مزاحمت و تهدیدات شنگ در تالاب انزلی نشان می­دهد که افزایش تخریب محیط‌زیست، ورود مواد مغذی و نیز انواع آلاینده­ها جمعیت شنگ را در تالاب انزلی تهدید می­کند. مهمترین عامل منفی اثرگذار بر شنگ، کشتار ناشی از تعارضات شنگ با فعالیت­های آبزی پروری و صیادی انسان است. حضور شنگ­ها در 67 درصد استخرهای پرورش ماهی در اطراف تالاب انزلی گزارش شده­اند. جمعیت شنگ در برخی مناطق تالاب انزلی بسیار شکننده است و به نظر می­رسد که در وضعیت تهدید شده قرار دارد. برای حفاظت این‌گونه مهم در تالاب انزلی مدیریت علمی در جهت احیاء زیستگاه­های مختلف آن و کاهش تعارضات با انسان حیاتی می­باشد (37). استان مرکزی باوجود رودخانه­های دائمی و متعدد زیستگاه مهم شنگ در مرکز کشور محسوب می­شود (3). با توجه به تهدیدات متعدد و کاهش قابل‌توجه جمعیت شنگ در زیستگاه‌های استان مرکزی همواره رتبه‌بندی عوامل تهدید و انتخاب بهترین و بدترین زیستگاه­ها با چالش همراه بوده است. هدف این مطالعه ارزیابی کیفیت زیستگاه­های مختلف و انتخاب بهترین زیستگاه شنگ در استان مرکزی با استفاده از تحلیل چند معیاره می­باشد.

مواد و روشها

منطقه مورد مطالعه: استان مرکزی با مساحت 29128 کیلومترمربع 79/1 درصد از مساحت کشور را به خود اختصاص داده است. این استان دارای 9 حوضه آبریز و 6 رودخانه اصلی است. حوضه آبریز رودخانه­های واقع در بخش شمال غربی، غربی و جنوب غربی در ارتفاع کمتری نسبت به رودخانه­های شمال شرقی واقع شده­اند. بطور کلی در رودخانه­های غربی بین 65 تا 70 درصد مساحت در ارتفاع کمتر از 2000 متر قرارگرفته‌اند و مناطق واقع در ارتفاع بیش از 2500 متر درصد ناچیزی از کل مساحت را تشکیل می­دهند. در مناطق شرقی تا 30 درصد مساحت­ها در ارتفاع کمتر از 2000 متر قرارگرفته‌اند. در این حوزه مناطق با ارتفاع بیش از 2500 متر تا 70 درصد حوزه آبریز را شامل می­شوند. در حوزه آبریز اراک 55 درصد مساحت در ارتفاع کمتر از 2000 متر قرار دارد. و شازند مرتفع­ترین دشت این حوزه می­باشد (7). رودخانه قمرود و سد 15 خرداد دلیجان واقع در جنوب شرقی استان، رودخانه تیره و سد کمال صالح واقع در جنوب غربی استان، رودخانه شراء واقع در غرب استان و رودخانه قره چای و سد الغدیر ساوه واقع در شمال استان از زیستگاه­های مهم شنگ در استان مرکزی هستند، که در این پژوهش مورد توجه قرارگرفته‌اند (12). شکل شماره 2 موقعیت زیستگاه­های شنگ در استان مرکزی را نشان می­دهد.

شکل2- موقعیت زیستگاه­های شنگ (Lutra lutra) در استان مرکزی

گونه موردمطالعه: شنگ یا سمور آبی پستانداری نیمه آبزی است، و به‌خوبی برای زندگی در آب و خشکی سازگار شده است و غذای اصلی آن ماهی و در رأس هرم غذایی قرار دارد (10). شکل 3 تصاویری از حضور شنگ در سد ساوه، سد دلیجان و سد کمال صالح را نشان می‍دهد (شکل 3).

روش تحقیق: با بررسی سوابق تاریخی حضور گونه، مرور

منابع، بازدیدهای میدانی، مصاحبه با جوامع محلی، شکارچیان و محیط بانان نهایتاً کلیه زیستگاه­های شنگ در استان مرکزی و متغیرهای زیستگاهی این‌گونه شناسایی گردید. در این مطالعه هدف ارزیابی کیفیت زیستگاه و انتخاب بهترین زیستگاه برای شنگ بود. بنابراین 4 گزینه بعنوان زیستگاه­های اصلی شنگ در استان مرکزی انتخاب گردید. این زیستگاه‌ها شامل: 1- سد ساوه و رودخانه قره چای، 2- سد کمال صالح و رودخانه تیره 3- سد 15 خرداد دلیجان و رودخانه قمرود  و 4- رودخانه شراء می­باشند، در شکل شماره 2 موقعیت زیستگاه­های شنگ در استان مرکزی تعیین‌شده است.

شکل3- تصویر سمت راست بالا مربوط به سد ساوه زمستان 98 و تصویر سمت چپ بالا مربوط به سد 15 خرداد دلیجان زمستان 94 و تصویر پایین مربوط به حاشیه رودخانه روستای سارجلوی شازند منطقه سد کمال صالح مرداد 96

تعیین معیارها و رتبه‌بندی آنها: پس از تعریف مسئله و معرفی گزینه­های مختلف زیستگاه شنگ، مرحله ارزیابی کیفیت زیستگاه آغاز شد. با مرور منابع و تطبیق وضعیت زیستگاه­های شنگ در استان مرکزی نهایتا معیارها و زیر معیارها تعیین گردید. بنابراین 4 معیار ( فیزیکی، بیولوژیکی، اقتصادی-اجتماعی و مدیریتی) و 8 زیر معیار (حفاظت، تعارض محلی، دسترسی به غذا، درصد پوشش گیاهی، تعداد برکه، شاخص کیفیت آب IRWQI(IRan Water Quality Index)، شیب و ارتفاع) انتخاب شدند (33). زیر معیار حفاظت در گروه مدیریتی، زیر معیارهای تعارض محلی و شاخص کیفیت آب  IRWQIدر گروه اقتصادی-اجتماعی و زیر معیارهای دسترسی به غذا، درصد پوشش گیاهی در گروه بیولوژیکی، زیر معیارهای تعداد برکه، شیب و ارتفاع در گروه فیزیکی قرار گرفتند. قرار گرفتن معیارها در زیرشاخه‌ها منجر به ایجاد یک ساختار سلسله مراتبی می­شود. که نشان دهنده اهمیت نسبی معیارها برای گروهای درگیر در پروژه می­باشد (شکل 4).

شکل 4. الگوی روابط میان اجزای شبکه ارزیابی کیفیت زیستگاه شنگ (Lutra lutra) در استان مرکزی با روش ANP

امتیازدهی به شاخص­ها و گزینه­ها با استفاده از روش تحلیل شبکه­ای: این مطالعه با رویکرد تحلیل چند معیاره (MCDA) و با استفاده از روش تحلیل شبکه­ای ANP (Analytical Network Process) انجام شد. این روش می­تواند به­عنوان ابزاری مؤثر در مواردی که ارتباط داخلی عناصر یک سیستم به­صورت ساختار شبکه­ای شکل می­گیرند مورد استفاده قرار گیرد (45). ارزیابی گزینه­های مختلف براساس معیارهای تعیین شده با تشکیل ماتریسی که در آن معیارها و زیر معیارها و گزینه­ها بر پایه مقایسه زوجی قرار دارند انجام شد. وزن دهی به اهداف یا معیارها به دو طریق صورت گرفت. یکی تهیه پرسشنامه و تکمیل آن توسط متخصصان و روش دیگر از طریق تطبیق وضعیت معیارها و گزینه­ها در زیستگاه­های مختلف با داده­های جمع­آوری شده از اداره­ها، بازدید میدانی و تطبیق با سایر مطالعات انجام شد. داده­های مربوط به شاخص کیفیت آب (IRWQI) رودخانه­های استان مرکزی از اداره حفاظت محیط‌زیست استان مرکزی دریافت شد، پارامترهای این شاخص شامل: کلیفرم مدفوعی، BOD₅، نیترات، اکسیژن محلول، هدایت الکتریکی، COD، آمونیوم، فسفات، کدورت، سختی کل و pH می­باشند و کیفیت آب زیستگاه­های شنگ براساس دستورالعمل محاسبه شاخص کیفیت منابع ایران تعیین گردید(1). اطلاعات مربوط به تراکم و تعداد گونه ماهیان موجود در سدها و رودخانه­های استان مرکزی از سایر مطالعات استفاده شد (15و 16). میزان درصد پوشش گیاهی و تعداد برکه­ها از طریق بازدید میدانی و تفسیر تصاویر ماهواره­ای منطقه استخراج شد (31). داده­های مربوط به ارتفاع و شیب زیستگاه­ها با استفاده از نقشهDEM  در نرم‌افزار ArcGis 10.3 بدست آمد. تعارض محلی با استفاده از فاصله زیستگاه­ها از جاده­ها، مناطق مسکونی، معادن شن و ماسه رودخانه­ای، استخرهای پرورش ماهی، فعالیت­های گردشگری و حضور دام در منطقه بدست آمد (33). وضعیت حفاظتی زیستگاه­ها از طریق تطبیق با فهرست مناطق چهارگانه محیط زیست تعیین گردید، از بین این زیستگاه­ها تنها رودخانه شراء جزو رودخانه­های حفاظت شده کشور می­باشد، همچنین قسمتی از رودخانه قره­چای در نزدیکی سد ساوه (بین روستای عزالدین و روستای جلایر) بعنوان منطقه شکار ممنوع بازرجان تفرش تحت مدیریت محیط زیست می­باشند (12). نهایتا امتیازبندی کیفیت زیستگاه شنگ براساس نتایج پرسشنامه و تطبیق میزان واکنش گونه نسبت به کیفیت متغیرهای زیستگاهی مندرج در سایر مطالعات مرتبط انجام شد (29). در ادامه پس از امتیازدهی معیارها و زیر معیارها با استفاده از ویژگی­های هر یک از زیستگاه­های سگ آبی در استان مرکزی نتایج به­دست­آمده وارد نرم­افزار Super Decisions شدند (جدول 1). سپس وزن تمام عوامل به­دست آمدند. درنهایت وزن کیفیت هر یک از زیستگاه تعیین شدند. 

نتایج

بررسی زیستگاه­های شنگ در استان مرکزی نشان می­دهد. در حال حاضر 4 زیستگاه برای شنگ در استان مرکزی وجود دارد. نتایج نشان می­دهد. رودخانه حفاظت شده شراء و بخشی از رودخانه قره چای واقع در منطقه شکار ممنوع بازرجان به ترتیب بالاترین امتیاز حفاظتی را برای شنگ دارند. رودخانه شراء به دلیل نزدیکی به روستاها، استخرهای پرورش ماهی، جاده­ها، برداشت شن و ماسه و فعالیت­های گردشگری بیشترین تعارض محلی را با زیستگاه شنگ دارند. سد 15 خرداد دلیجان، رودخانه قمرود، سد الغدیر ساوه و رودخانه قره چای به دلیل تراکم و تنوع گونه­ای بالای ماهی و سایر منابع غذایی به ترتیب بیشترین امتیاز دسترسی به غذا را برای شنگ دارند. رودخانه شراء، رودخانه قره چای دارای بیشترین امتیاز درصد پوشش گیاهی برای شنگ می‌باشند. رودخانه قره چای بدلیل پیچان رودهای فراوان و برکه­های متعدد دارای بیشترین امتیاز در تعداد برکه برای شنگ است. رودخانه شراء بدلیل قرار گرفتن در پایین دست دشت شازند و وجود فعالیت­های صنعتی، نفتی و کشاورزی باعث قرارگرفتن شاخص کیفیت آب آن در وضعیت بد شده است. رودخانه قره چای ازنظر شیب و ارتفاع امتیاز خوبی دارند. در جدول 1 سایر ویژگی­ها و امتیازات زیرمعیارها در هر یک از زیستگاه­های شنگ در استان مرکزی نشان داده است.

جدول1- ویژگی‌ها و امتیازات زیر معیارها در هر یک از زیستگاه‌های شنگ (Lutra lutra) در استان مرکزی

ارزیابی زیستگاه­های شنگ با روش فرآیند تحلیل شبکه ANP نشان می­دهد که بین 4 معیار مدیریتی، فیزیکی، بیولوژیکی، اقتصادی-اجتماعی وزن تأثیر معیارهای اقتصادی-اجتماعی (33/0) و بیولوژیکی (25/0) در کیفیت زیستگاه­های شنگ بیشتر از دو معیار دیگر است، و وزن تأثیر زیر معیارهای تعارض محلی (18/0)، کیفیت آب (16/0) و دسترسی به غذا (15/0) در کیفیت زیستگاه شنگ بیشتر از سایر زیر معیارها می­باشد (شکل 5).

شکل5- وزن معیارها و زیر معیارهای ارزیابی کیفیت زیستگاه شنگ (Lutra lutra) در استان مرکزی با روش ANP

شکل 6 نشان می­دهد سد الغدیر ساوه و رودخانه قره چای با وزن (42/0) بالاترین وزن را نسبت به سایر زیستگاه­های شنگ در استان مرکزی دارد. و رودخانه شراء با وزن (12/0) کمترین وزن را دارد.

شکل6- نتایج ارزیابی کیفیت زیستگاه شنگ (Lutra lutra) در استان مرکزی با روش ANP

بحث و نتیجه‌گیری

علیرغم وجود شنگ در استان مرکزی، در نقشه پراکندگی شنگ در کتاب اطلس پستانداران ایران به استان مرکزی بعنوان زیستگاه این‌گونه اشاره نشده است (10). در حال حاضر با توجه به مشاهده شنگ از گذشته تاکنون در این مناطق بنابراین 4 زیستگاه برای شنگ در استان مرکزی شناسایی شده است. این موضوع با سایر مطالعات منطبق می­باشد (3، 9و 26). رودخانه شراء بدلیل نزدیکی به روستاها، استخرهای پرورش ماهی، جاده­ها، برداشت بی­رویه آب، صید بی­رویه ماهی، برداشت زیاد شن و ماسه و فعالیت­های گردشگری بیشترین تعارض محلی برای زیستگاه شنگ در استان مرکزی محسوب می‌شود، و این شرایط باعث کاهش حضور شنگ در این زیستگاه شده است. بر طبق سایر مطالعات، مزاحمت بوسیله مردم محلی و توریست­ها، آلودگی، کیفیت پایین آب و فقدان طعمه دلایل اصلی عدم حضور شنگ در این زیستگاه­ها است. همچنین استفاده از آب رودخانه برای کشاورزی و کاهش طبیعی آن در بهار و تابستان، به‌علاوه فعالیت زیاد ساکنان محلی باعث افزایش فشار به زیستگاه این‌گونه می­شود (13،27، 37، 39 و 47). تخریب درختان و درختچه­هایی که ریشه­های آنها پناهگاه شنگ­ها می­باشد و بهره‌برداری بی­رویه از منابع رودخانه سبب افزایش فرسایش و کاهش رستنی­های سواحل می­شود. بنابراین افزایش فرسایش، باعث افزایش ورود گل‌ولای و سنگریزه به داخل رودخانه می‌شود. این موضوع سبب کاهش منطقه برای تخم­ریزی ماهیان بعنوان منبع غذایی شنگ می­شود (35). شنگ از انواع پناهگاه­ها از قبیل درزهای درون سنگ­ها و زیر ریشه درختان بزرگ نیز استفاده می­کند. رودخانه­هایی که فاقد گیاهان بلند برای پنهان کردن لانه شنگ­ها و محل استراحت آنها باشد، جمعیت شنگ­ها در آنجا کاهش می­یابد (2). زیستگاه­های سد 15 خرداد دلیجان و رودخانه قمرود و سد الغدیر ساوه و رودخانه قره چای بدلیل تراکم و تنوع گونه­ای بالای ماهی و سایر منابع غذایی به ترتیب بیشترین امتیاز دسترسی به غذا برای شنگ را دارند. ماهی بیشترین سهم را در رژیم غذایی شنگ دارد (10). غذای اصلی شنگ را ماهی تشکیل می­دهد اما از آنجا که هم در خشکی و هم در آب زندگی می­کنند از حیوانات بسیار زیاد دیگری نیز تغذیه می­کنند. شنگ­ها بهترین شکارچی در آبهای شیرین هستند (20). تالاب‌ها و رودخانه­های مجاور آنها که دارای تنوع و فراوانی زیاد گونه­های ماهی هستند باعث تجمع شنگ در این منطقه می­شود (46). در حقیقت، در دسترس بودن غذای دائمی برای شنگ­ها مهم است (37و 47). علیرغم اینکه نوع ماهی برای تغذیه شنگ­ها اهمیتی ندارد ولیکن دو گونه ماهی برکه­ای (Carassius gibelio) در رودخانه­های قمرود، قره چای و کمال صالح و سس ماهی(Barbus lacerta) در رودخانه­های قمرود و قره چای در زمره گونه­های غالب در رژیم غذایی شنگ در زیستگاه­های آبی استان مرکزی وجود دارند (15و 16). برداشت زیاد ماهی از رودخانه­ها و سدها باعث کاهش جمعیت ماهی بعنوان غذایی اصلی برای شنگ می­شود و بعنوان رقیب غذایی برای شنگ محسوب می­شوند (2). رودخانه قره چای بدلیل پیچان رودهای زیاد و برکه­های متعدد دارای بیشترین امتیاز ازنظر تعداد برکه است. به عبارت دیگر شنگ زندگی در فضاهای دراز و باریک در مرز بین زیستگاه­های خشکی و آبی را ترجیح می­دهد و از آب­های عمیق پرهیز می­کند این موضوع با مطالعات رویتر در سال 2000 منطبق است (32). رودخانه شراء و رودخانه قره چای دارای بیشترین امتیاز درصد پوشش گیاهی برای زیستگاه شنگ می­باشند. به­عبارت دیگر شنگ انواع پناهگاه­ها از قبیل درزهای درون سنگ­ها و زیر ریشه درختان بزرگ استفاده می­کند و رودخانه­های که فاقد گیاهان بلند برای پنهان کردن لانه و محل استراحت آنها باشد جمعیت شنگ­ها در آنجا کاهش می­یابد (2و 51). شنگ­های استان مرکزی بیشتر در سواحل سدها و رودخانه­های دائمی که دسترسی به غذا وجود دارد مشاهده می­شوند (36و 40). رودخانه شراء بدلیل قرار گرفتن در پایین دست دشت شازند و وجود فعالیت­های صنعتی، نفتی و کشاورزی باعث قرار گرفتن شاخص کیفیت آب در وضعیت بد شده است با این شرایط رودخانه شراء کمترین کیفیت زیستگاه برای شنگ را در استان مرکزی دارد (4،5، 12و 19). قرار گرفتن حیات‌وحش آبزی در معرض مستقیم مواد سمی در اکوسیستم آبی می­تواند منجر به اثر بر سلامتی و تلف شدن آن شود (22). آلودگی در نواحی رودخانه­ای، دریاچه­ای و کاهش شدید در جمعیت شنگ به سبب راه یافتن هرز آب­های شهری، صنعتی و کشاورزی و همچنین ایجاد پدیده یوتریفیکاسیون و افزایش PH به سبب ورود نیتروژن و فسفر موجود در این فاضلاب­ها موجب از بین رفتن ماهیان بعنوان منابع غذایی شنگ­ها می­شود (24، 31، 44و 51). چرای بیش‌ازاندازه، توسعه آبزی پروری، ماهیگیری، احداث آب‌بندها یا سیل­گیرها باعث کاهش وسعت زیستگاه­های حاشیه رودخانه­ها می­گردد. از بین رفتن زیستگاه­های آبی، مناطق جنگلی و درختان کناره­های رودخانه­ها باعث  نابودی زیستگاه­های که پیش‌ازاین مورد استفاده شنگ برای استراحت و جستجوی غذا می­شود. تکه‌تکه شدن زیستگاه­های مطلوب باعث نابودی زیستگاه­های مورد نیاز و مکان­های لانه گزینی شده و بر جمعیت شنگ­ها  تأثیر منفی می­گذارد (48). رودخانه قره چای ازنظر شیب و ارتفاع امتیاز خوبی دارند. متغیر ارتفاع بدلیل اینکه صدف­ها در ارتفاع بالاتر از 2000 متر به‌ندرت یافت می­شوند حائز اهمیت است و طبقات شیب بین 0 تا 45 درصد مناسب است و بیش از 45 درصد نامناسب می­باشد (29). نتایج فرآیند تحلیل شبکه ANP نشان می­دهد که معیارهای اقتصادی-اجتماعی و بیولوژیکی در کیفیت زیستگاه­های شنگ تأثیر بیشتری نسبت به معیارهای دیگر دارند. همچنین معیارهای تعارض محلی و کیفیت آب و دسترسی به غذا در کیفیت زیستگاه شنگ در استان مرکزی تأثیری بیشتری نسبت به سایر زیر معیارها دارند بر طبق سایر مطالعات مدیریت مناسب و کارآمد حیات‌وحش بدون در نظر گرفتن تمامی جنبه­های بوم‌شناختی گونه­ها و مسائل اقتصادی-اجتماعی افرادی که به‌نوعی با این مساله در ارتباط هستند در عمل غیرممکن است. همچنین در مدیریت نوین حیات‌وحش ابتدا باید اهداف مدیریتی با در نظر گرفتن نیازهای مردم تبیین شود. تعارض بین انسان و حیات‌وحش به معنی هرگونه تداخل میان انسان و حیات‌وحش است که منجر به آثار منفی بر حیات اقتصادی- اجتماعی و فرهنگی انسان و همچنین بر جمعیت­های حیات‌وحش و یا محیط زیست می­گردد. این تعارض زمانی اتفاق می­افتد که نیازمندی­های حیات‌وحش با انسان هم­پوشانی دارد (11). رودخانه­های استان مرکزی با جاده­های اصلی تداخل دارند بطوری­که رودخانه شراء در محل پل دوآب با جاده اصلی غرب و جنوب کشور تداخل دارد. اولین گزارش تصادف شنگ در جاده­های استان مرکزی مربوط به مردادماه سال 1396 در حاشیه رودخانه روستای سارجلوی شازند منطقه سد کمال صالح می­باشد. در سال­های قبل گزارشی از کشته شدن یک قلاده شنگ توسط صاحبان استخرهای پرورش ماهی در امتداد رودخانه شراء و پیدا شدن لاشه یک قلاده شنگ در حاشیه رودخانه شراء حوالی روستای اناج پس از سیلاب بهار سال 1398 وجود دارد. در سایر مطالعات نرخ مرگ‌ومیر شنگ­ها براثر تصادف جاده­ای براساس فصل­های مختلف دارای نوسان است در بعضی مناطق میزان مرگ‌ومیر این‌گونه براثر تصادفات جاده­ای در مواقعی که میزان بارش افزایش یافته و یا رودخانه­ها طغیان می­کنند افزایش می­باید (2). مهمترین عامل منفی اثرگذار بر شنگ کشتار ناشی از تعارضات شنگ با فعالیت­های آبزی پروری و صیادی انسان است (37). بین زیستگاه­های شنگ در استان مرکزی سد الغدیر ساوه و رودخانه قره چای بهترین کیفیت زیستگاه را نسبت به سایر زیستگاه دارد. گزارش حضور دو قلاده شنگ در سد الغدیر ساوه در سال 98 نشان از کیفیت مناسب این زیستگاه است (8). و در رتبه بعدی سد 15 خرداد دلیجان و رودخانه قمرود کیفیت زیستگاه بهتری برای شنگ دارد گزارش مشاهده یک قلاده شنگ در حاشیه سد 15 خرداد دلیجان در سال 94 توسط اداره محیط زیست دلیجان نیز اهمیت این زیستگاه را نشان می­دهد. سایر مطالعات به حضور شنگ بیشتر در مناطق آرام، آلودگی کمتر و در دسترس بودن مواد غذایی شایع­تر است (37و 38). درگذشته جمعیت مناسبی از شنگ در زیستگاه­های آبی استان مرکزی وجود داشت بطوری­که در امتداد رودخانه قره چای از سرشاخه در شازند، خنداب، تفرش تا سد ساوه در اکثر برکه­های مسیر رودخانه که پناه و غذا خوبی وجود داشت این‌گونه قابل مشاهده بود همچنین در رودخانه قمرود از سرشاخه شهرستان خمین، محلات تا سد 15 خرداد دلیجان و حتی تا منطقه دودهک و نیزار در اکثر برکه­ها که شرایط پوشش گیاهی و غذای مناسبی بود این‌گونه قابل مشاهده بود. حتی در بعضی نقاط ازجمله بند نیمور واقع در رودخانه قمرود و منطقه اسکان، جزنق، بند مست، بند استو و بند گازران واقع در رودخانه شراء بعنوان زیستگاه خاص شنگ در بین جوامع محلی معروف بوده است. ولیکن در سال­های اخیر بدلیل بهره‌برداری بی­رویه از آبهای سطحی و زیرزمینی، خشکسالی، ورود آلودگی­ها، صید بی­رویه ماهی و قطع درختان کنار رودخانه در سه دهه اخیر اکثر رودخانه­های دائمی استان خشک شدند و زیستگاه­های شنگ در آنها از بین رفته­اند و جمعیت این‌گونه کاهش قابل‌توجهی یافته است و هم‌اکنون تنها تعداد کمی ازاین‌گونه در قسمت­های از رودخانه با آب دائمی و پوشش متراکم گیاهی بویژه سدهای مهم استان محدود شده­اند این موضوع با نتایج دیگران منطبق است (17، 18، 19، 22، 30، 49و 50). همچنین با تطبیق این شرایط در تالاب پریشان مشخص می­گردد که تا پیش از وقوع خشکسالی در تالاب پریشان گزارشات متعددی از حضور شنگ وجود داشته است ولیکن پس از بروز خشکسالی در این تالاب نیز به‌جز تنها یک مورد ذکر شده گزارش دیگری مبنی بر حضور این‌گونه در این تالاب وجود ندارد (2). بر این اساس پیشنهاد می­گردد:

• تهیه طرح جامع حفاظت، احیاء و بازسازی زیستگاه شنگ در استان مرکزی با اولویت رودخانه شراء
• جلوگیری از صید بی­رویه و تهیه برنامه زمان‌بندی برای صید و صدور پروانه ماهیان در رودخانه­ها و سدهای استان مرکزی مدنظر قرارگیرد
• جلوگیری از ورود آلاینده‌های صنعتی و کشاورزی به رودخانه­های محل زیستگاه شنگ در استان مرکزی
• بررسی تأثیر آلودگی­ها بر بدن شنگ در زیستگاه­های استان مرکزی
• حفاظت از پوشش گیاهی حریم رودخانه
• تأمین حقابه رودخانه‌های استان

سپاسگزاری

از کلیه کارشناسان و محیط بانان اداره کل حفاظت محیط زیست استان مرکزی بویژه ادارات محیط زیست ساوه، دلیجان و شازند و جوامع محلی، مؤسسه مردم‌نهاد دوستداران و حافظان طبیعت ساوه و زرندیه و خانم حضرتی از شازند که در ارائه اطلاعات همکاری داشته­اند صمیمانه تشکر و قدردانی می­گردد.