اندازه گیری فلزات سنگین (کادمیوم، جیوه، روی، نیکل، قلع و آهن) در کنسرو تون ماهیان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

26415

چکیده

این تحقیق در سال 1388 با هدف تعیین غلظت فلزات سنگین آهن، جیوه، کادمیوم، روی، قلع و نیکل در کنسروتون ماهیان در ایران انجام شد. 54 نمونه کنسرو ماهی­تون به صورت تصادفی از سه کارخانه شهرهای ایران (کرج، همدان، اصفهان) تهیه شدند. هضم نمونه­ها به روش خشک و سنجش فلزات سنگین به روش جذب اتمی با دستگاه Perkin Elmer 4100 صورت پذیرفت. تجزیه و تحلیل داده ها به کمک نرم افزار SPSS17 و آزمون t انجام شد که وجود یا عدم وجود اختلاف معنی دار در سطح 5 درصد (P<0.05) تعیین گردید. بر اساس نتایج به دست آمده در این تحقیق میانگین غلظت کادمیوم، جیوه، نیکل، قلع، روی و آهن به ترتیب 053/0±195/0، 003/0±036/0، 031/0±086/0، 07/0±037/0، 95/0±78/3، 23/1±71/5 میلی گرم در کیلوگرم وزن خشک بود. میزان کادمیوم، جیوه، قلع، نیکل، روی و آهن بین نمونه های کنسرو کارخانه کرج و همدان و کارخانه همدان و اصفهان اختلاف معنی داری نداشت (P>0.05). میزان کادمیوم، قلع و نیکل نمونه های کارخانه کرج و اصفهان اختلاف معنی داری داشت (P<0.05) اما میزان جیوه، روی و آهن اختلاف معنی داری نداشت (P>0.05). مقادیر به دست آمده کادمیوم، جیوه، قلع، نیکل و روی در این تحقیق در مقایسه با استانداردهای سازمان بهداشت جهانی (WHO)، آژانس حفاظت محیط زیست آمریکا (EPA) و سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) پایین تر بود.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Measurement of Heavy metals (Hg, Cd, Sn, Zn, Ni, Fe) in canned tuna fish product in central cities, Iran

چکیده [English]

The objective of  the present study was to determiner the concentration of heavy metals (Hg, Cd, Sn, Zn, Ni, Fe) in canned tuna fish from three factories of Iran in 2010. Fifty four cans of tuna fish were collected from the factories located in Karaj, Hamedan and Esfahan (in the central Provinces of Iran). Samples were analyzed by dry digestion. Metal concentrations were measured using Atomic Absorption Spectrophotometery Perkin Elmer 4100. Data were analyzed statically by SPSS17 and comparison of means was done using T-Test. according to the results, the mean concentrations of Cd, Hg, Ni, Sn, Zn and Fe were 0.195±0.053, 0.036±0.003, 0.086±0.031, 0.037±0.07, 3.78±0.95, 5.71±1.23 mgKg-1 dw respectively. There were no significant differences between the concentration of Cd, Hg, Sn, Ni, Zn and Fe in samples from Karaj with Hamedan and between those from Hamedan and Esfahan (P≥0.05). The concentration of Cd, Sn and Ni showed significant differences in samples from Karaj and Esfahan (P<0.05). Although no differences (P>0.05) were detected between.The mean estimated concentrations for Cd, Hg, Sn, Ni and Zn in the present study were lower the International Standards for these metals as declare by the World Health Organization (WHO), Environmental Protection Agency (EPA) and Food and Drug Administration (FDA).

کلیدواژه‌ها [English]

  • canned
  • tuna fish
  • Heavy metals
  • Karaj
  • Hamedan
  • Esfahan
  • Iranian Factories

اندازه گیری فلزات سنگین (کادمیوم، جیوه، روی، نیکل، قلع و آهن) در کنسرو تون ماهیان 

محمد ولایت زاده1،*، ابوالفضل عسکری ساری2، محبوبه بهشتی3، ثمین محجوب3 و محسن حسینی2 

1 اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز، باشگاه پژوهشگران جوان و نخبگان

2 اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز، گروه شیلات

3 اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات خوزستان، گروه شیلات

تاریخ دریافت: 28/4/89               تاریخ پذیرش: 22/1/91 

چکیده

این تحقیق در سال 1388 با هدف تعیین غلظت فلزات سنگین آهن، جیوه، کادمیوم، روی، قلع و نیکل در کنسروتون ماهیان در ایران انجام شد. 54 نمونه کنسرو ماهی­تون به صورت تصادفی از سه کارخانه شهرهای ایران (کرج، همدان، اصفهان) تهیه شدند. هضم نمونه­ها به روش خشک و سنجش فلزات سنگین به روش جذب اتمی با دستگاه Perkin Elmer 4100 صورت پذیرفت. تجزیه و تحلیل داده ها به کمک نرم افزار SPSS17 و آزمون t انجام شد که وجود یا عدم وجود اختلاف معنی دار در سطح 5 درصد (P<0.05) تعیین گردید. بر اساس نتایج به دست آمده در این تحقیق میانگین غلظت کادمیوم، جیوه، نیکل، قلع، روی و آهن به ترتیب 053/0±195/0، 003/0±036/0، 031/0±086/0، 07/0±037/0، 95/0±78/3، 23/1±71/5 میلی گرم در کیلوگرم وزن خشک بود. میزان کادمیوم، جیوه، قلع، نیکل، روی و آهن بین نمونه های کنسرو کارخانه کرج و همدان و کارخانه همدان و اصفهان اختلاف معنی داری نداشت (P>0.05). میزان کادمیوم، قلع و نیکل نمونه های کارخانه کرج و اصفهان اختلاف معنی داری داشت (P<0.05) اما میزان جیوه، روی و آهن اختلاف معنی داری نداشت (P>0.05). مقادیر به دست آمده کادمیوم، جیوه، قلع، نیکل و روی در این تحقیق در مقایسه با استانداردهای سازمان بهداشت جهانی (WHO)، آژانس حفاظت محیط زیست آمریکا (EPA) و سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) پایین تر بود.

واژه های کلیدی: کنسرو تون ماهیان، فلزات سنگین، کرج، همدان، اصفهان، کارخانه های ایران

* نویسنده مسئول، تلفن: 09166165845 ، پست الکترونیکی: mv.5908@gmail.com 

مقدمه

 

در حال حاضر محصولات دریایی نقش قابل توجهی در تامین غذای مردم جهان دارند و با شناسایی مطلوبیت و برتری غذایی این فرآورده­ها بر دیگر مواد پروتئینی، روز به روز بر مصرف آنها افزوده می­شود (7)، زیرا حاوی مقادیر بالایی پروتئین و اسیدهای چرب امگا 3 و 6 می باشند و اسیدهای چرب اشباع شده آنها کم است (31،47). همگام با رشد تقاضا، افزایش روند آلودگی اکوسیستم های دریایی بشکلی جدی، احتمال بروز مشکلات کیفی در این منبع ارزشمند غذایی را تشدید کرده است (30،35،41). مطالعات زیست محیطی و سم شناسی اهمیت قابل توجهی در تعیین عناصر سمی در غذا دارند (48،43). غذا بعنوان راه اصلی جذب و در معرض قرار گرفتن فلزات سنگین شناخته شده است (23،47). در میان غذاها، ماهیان بطور مداوم در معرض فلزات سنگین موجود در آب های آلوده قرار دارند، این فلزات می توانند در بافت های ماهی به میزان متفاوت تجمع یابند که به اندازه و سن ماهی بستگی دارد (21،22،25،37). بنابراین ماهی شاخص زیستی یا دریافت کننده زیستی مناسب برای غلظت فلزات سنگین در اکوسیستم های آبی است (21،34). برخی گونه­های بزرگ مانند تن ماهیان، شمشیر ماهیان و نیزه ماهیان (ماهی مارلین) بطور طبیعی دارای غلظت های بالایی از جیوه هستند (3،45). این گوشتخواران بزرگ در انتهای زنجیره غذایی قرار دارند و رژیم غذایی آنها بدلیل وجود فرآیند تغلیظ و تجمع که تحت عنوان بزرگنمایی زیستی (Biomagnification) و تجمع زیستی (Bioaccumulation) شناخته شده دارای غلظت بالای جیوه است (26،36،43،44). کادمیوم از معدود عناصری است که هیچ گونه نقش ساختمانی در بدن انسان ندارد و حتی در مقادیر بسیار کم نیز ایجاد مسمومیت می کند و سبب فقر آهن می شود (42). کادمیوم پس از جذب توسط بدن در فعالیت های متابولیسمی و آنزیمی شرکت نموده و سبب اختلال در آنها می گردد. سمیت کادمیوم و ذخیره آن با کمبود روی افزایش می یابد (6). روی از عناصر ضروری برای انسان است با این حال مصرف مقادیر بیش از حد مجاز آن، علائمی چون سر درد، حالت تهوع، از دست دادن آب بدن، درد در ناحیه شکم، استفراغ و سرگیجه را به دنبال خواهد داشت (2 و 16). وجود مقدار اندک نیکل در مواد غذایی برای بدن ضروری است، اما زمانی که مقدار آن از حد مجاز خود فراتر رود، اثرات زیان باری بهمراه خواهد داشت. این اثرات احتمال مبتلا شدن به سرطان ریه، بینی، حنجره و پروستات را افزایش می دهد (19). در مصرف مواد غذایی که درون قوطی ها نگهداری می شود ممکن است مقداری قلع وجود داشته باشد، که مقدار بالای این عنصر باعث خوردگی و از بین رفتن ظرف کنسرو می گردد (46). منبع مهم آلودگی فلز قلع در غذاهای کنسرو شده رنگ کردن ظروف کنسروی می باشد. جذب بیش از اندازه قلع ممکن است سبب سوزش معده، اسهال، استفراغ، حالت تهوع، کم خونی، مشکلات مربوط به کلیه و کبد و سوزش و خارش چشم و پوست گردد (19). ماهی مهم­ترین منبع آهن برای کودکان و بزرگسالان می باشد که کمبود این عنصر سبب کم خونی می­گردد (32) اما مصرف آهن در مقادیر زیاد باعث هموکروماتوزیس (Haemokrematosis) می­شود (38 و 49)، این عارضه که بندرت اتفاق می افتد، در بافت هایی بوجود می­آید که آهن در آنها ذخیره شود. این بیماری در نتیجه مصرف طولانی مدت مواد غذایی پخته شده در ظروف آهنی است (49).

برای تولید کنسرو ماهی­تون 3 کارخانه مورد مطالعه در این تحقیق از عضله ماهی هوور (Tunnus tonggol) استفاده شده است که از آب های دریای عمان در چابهار صیده شده و به این کارخانه­ها منتقل شده­اند. ماهی هوور یکی از گونه­های خانواده تون ماهیان است که پراکنش آن در دریای عمان و بخش شرقی خلیج فارس می­باشد (1).

بافت عضله ماهیان بدلیل نقش مهم در تغذیه انسان و لزوم اطمینان از سلامت آن مورد بررسی می­باشند (4). در ایران مانند بسیاری از کشورهای دیگر، مصرف کنسرو ماهی بخصوص کنسرو ماهی تون بعلت استفاده راحت و آسان ترجیح داده می شود (29) بطوری که در سال 1386، کشور ایران با 134 کارخانه کنسرو ماهی 569 میلیون قوطی کنسرو ماهی تولید نموده است (6). با توجه به اینکه کنسرو تون ماهیان در ایران توسط بسیاری از مردم مصرف می­گردد، تجمع فلزات سنگین در این فرآورده بدلیل آلودگی اکوسیستم های آبی مورد بررسی قرار گرفت. در این تحقیق اندازه­گیری فلزات سنگین (جیوه، کادمیوم، نیکل، قلع، روی و آهن) در کنسرو تون ماهیان با هدف بدست آوردن غلظت آن و مقایسه با مقادیر مجاز جهت مصرف انسانی انجام شد.

مواد و روشها

در این تحقیق غلظت فلزات سنگین آهن، جیوه، کادمیوم، روی، قلع و نیکل در کنسرو تون ماهیان سه کارخانه کرج، همدان و اصفهان انجام شد. 18 نمونه کنسرو بصورت تصادفی از هر کارخانه مورد مطالعه تهیه شد. جهت هضم شیمیایی نمونه­ها و سنجش فلزات سنگین نمونه­های کنسرو به آزمایشگاه کیمیا پژوه البرز واقع در شهرکرد انتقال داده شدند. تمامی نمونه­های به دست آمده را بمدت 120 تا 150 دقیقه در آون با دمای 65 درجه سانتیگراد قرار داده شد تا وزن ثابت بدست آید. برای هضم نمونه ها از روش خشک استفاده شد. 5/0 گرم از نمونه در یک بالن 250 میلی لیتر ریخته شد و به آن 25 میلی لیتر اسید سولفوریک غلیظ، 20 میلی لیتر اسید نیتریک 7 مولار و 1 میلی لیتر محلول مولیبدات سدیم 2 درصد اضافه شد و چند عدد سنگ جوش را برای اینکه جوش بطور منظم و یکنواخت صورت گیرد قرار داده شد، سپس نمونه سرد شده و از بالای مبرد به آرامی 20 میلی لیتر مخلوط اسید نیتریک غلیظ و اسید پرکلریک غلیظ به نسبت 1:1 به نمونه اضافه شد، سپس مخلوط حرارت داده شد تا بخارات سفید رنگ اسید بطور کامل محو شدند. به مخلوط سرد شده، در حالی که بالن چرخانده می شد، 10 میلی لیتر آب مقطر از بالای مبرد به آرامی اضافه شد. با حرارت دادن (حدود 100 دقیقه) محلول کاملا شفافی بدست آمد، این محلول پس از سرد شدن به داخل بالن ژوژه 100 میلی لیتر انتقال و به حجم رسانده شد (27،33،40).

همچنین سنجش فلزات جیوه، کادمیوم، روی، آهن، قلع و نیکل به روش جذب اتمی با کمک دستگاه Perkin Elmer 4100 انجام شد. جهت اندازه گیری عناصر مورد نظر ابتدا به 10 میلی لیتر محلول هضم شده نمونه ها، 5 میلی لیتر محلول آمونیوم پیرولیدین کاربامات 5 درصد اضافه شد و بمدت 20 دقیقه نمونه ها با شیکر بهم زده شدند تا عناصر به صورت فرم آلی فلزی در محلول کمپلکس شوند و سپس به نمونه ها 2 میلی لیتر متیل ایزوبوتیل کتون اضافه شد و به مدت 30 دقیقه نمونه ها بهم زده شدند و پس از 10 دقیقه نمونه ها  در دور 2500 بار در دقیقه سانتریفوژ و عناصر مورد نظر به فاز آلی منتقل شدند. پس از تنظیم کوره و سیستمEDL  (منبع تولید اشعه کاتدی) دستگاه و اپتیموم کردن دستگاه جذب اتمی منحنی کالیبراسیون این عناصر به کمک استانداردهای این عناصر و ماتریکس مدیفایر پالادیم توسط نرم افزارwin Lab 32  رسم گردیدند و مقدار این عناصر در محلول های آماده شده اندازه­گیری شد (20 و 39).

در این بررسی آنالیز آماری داده­ها پارامتریک بود که تجزیه و تحلیل نتایج به کمک نرم افزارSPSS17  انجام شد و میانگین تیمارها به کمک آزمون t با یکدیگر مقایسه شدند که وجود یا عدم وجود اختلاف معنی­دار در سطح 95 درصد (P<0.05) بین نمونه های کنسرو کارخانه ها تعیین گردید. همچنین در رسم نمودارها و جدول ها از نرم افزار Excel استفاده گردید.

نتایج

میانگین غلظت فلزات سنگین نمونه های کنسرو سه کارخانه شهرهای کرج، همدان و اصفهان در جدول 1 آمده است. بر اساس نتایج به دست آمده به کمک آزمون t در این تحقیق میزان کادمیوم، جیوه، قلع، نیکل، روی و آهن بین کارخانه کرج و همدان و کارخانه همدان و اصفهان اختلاف معنی­داری نداشت (P>0.05) میزان کادمیوم، قلع و نیکل بین کارخانه کرج و اصفهان اختلاف معنی داری داشت (P<0.05) اما میزان جیوه، روی و آهن اختلاف معنی­داری نداشت (P>0.05). میانگین غلظت کادمیوم، جیوه، نیکل، قلع، روی و آهن در نمونه های مورد مطالعه به ترتیب 053/0±195/0، 003/0±036/0، 031/0±086/0، 07/0±037/0، 95/0±78/3، 23/1±71/5 میلی گرم در کیلوگرم وزن خشک بود.

بحث

آلودگی های ناشی از فلزات سنگین بعنوان مسئله ای جدی و خطرناک شناخته شده است (5).

 

جدول 1- میانگین غلظت فلزات سنگین در نمونه های کنسرو ماهی تون کارخانه های مورد مطالعه (میلی گرم در کیلوگرم وزن خشک)

شهرها

فلزات         

اصفهان

همدان

کرج

میانگین

جیوه

001/0±037/0

001/0±035/0

011/0±037/0

003/0±036/0

نیکل

004/0±054/0

027/0±085/0

031/0±117/0

031/0±086/0

کادمیوم

005/0±141/0

046/±196/0

048/0±248/0

053/0±195/0

قلع

001/0±028/0

014/0±041/0

003/0±041/0

007/0±037/0

روی

42/0±84/2

67/2±74/4

63/0±76/3

95/0±78/3

آهن

45/0±29/4

08/3±37/6

90/1±48/6

23/1±71/5

 

 

نمودار1- مقایسه میانگین غلظت فلزات قلع، کادمیوم، جیوه و نیکل (میلی گرم در کیلوگرم) (سال 1388)

 

 

نمودار2- مقایسه میانگین غلظت فلزات روی و آهن (میلی گرم در کیلوگرم) (سال 1388)

 

جدول2- مقایسه مقادیر به دست آمده غلظت فلزات سنگین با استاندارد های جهانی (میلی گرم بر کیلوگرم وزن خشک)

    استانداردها

فلزات

WHO

 

FDA

FAO

منبع

تحقیق حاضر

جیوه

5/0

1

5/0

41

036/0

نیکل

38/0

ـ

ـ

41

086/0

کادمیوم

1/0

ـ

5/0

41

195/0

قلع

250

ـ

ـ

41

037/0

روی

30

ـ

ـ

41

78/3

 


فلزات سنگین از آلاینده هایی هستند که در اکوسیستم­های آبی مشکلات بسیاری را برای آبزیان و در نهایت برای انسان ایجاد می­کنند.

فلزات سنگین جیوه، کادمیوم، سرب، آرسنیک بالاترین عوارض را در موجودات زنده ایجاد می­کنند (8،10). در این تحقیق میانگین میزان جیوه در کنسرو ماهی تون کمتر از آستانه مجاز استانداردهای جهانی WHO (World Health Organization)، EPA (Environmental Protection Agency) و FDA (Food and Drug Administration) بود (جدول 2). میانگین میزان جیوه بین نمونه کنسرو ماهی تون سه کارخانه اختلاف معنی­داری نداشت (P>0.05). بررسی انجام شده در کنسرو تون ماهیان، جهت اندازه­گیری جیوه نشان داده است که در برزیل میزان جیوهppm  65/0 بدست آمد که 51 درصد نمونه ها بیشتر از ppm 5/0 و 15 درصد آنها بیش از ppm 1 (استانداردهای اعلام شده توسط FDA) بوده است (51).  Burger و Gochfeld در سال 2004 با آنالیز 168 نمونه کنسرو تون، مقادیر جیوه کل را ppm 456/0 در گونه­ای از ماهی تون اعلام نمودند که 25 درصد آنها بالاتر از استاندارد ppm 5/0 (WHO) و حداکثر بدست آمده ppm 956/0 بوده است (22). Acra، مقدار جیوه تام در نمونه های کنسرو تون لبنان را (49/0ـ 25/0) ppm 3/0گزارش نموده است (18). همچنین در تحقیقی جهت اندازه­گیری فلزات سنگین در کنسروهای تون ایران، مقدار جیوه تام کمتر از استانداردها به دست آمد (28). در مطالعه­ای میزان جیوه کل در نمونه­های آنالیز شده، ppb 35/63 ± 65/146 بدست آمد که در مقایسه با استاندارد اعلام شده از EPA و FDA (1 میکروگرم در گرم) کمتر بوده است و حداکثر غلظت آن نیز از استاندارد کمتر بوده است (9) که نتایج این دو بررسی (9،28) با نتایج تحقیق حاضر هماهنگی دارد. دلیل متفاوت بودن میزان جیوه در نمونه های کنسرو ماهی تون در کشورهای مختلف جهان به شرایط زیست محیطی اکوسیستم ها و نوع گونه بستگی دارد (21،47). 

در این تحقیق میزان فلزات کادمیوم، نیکل، قلع و روی نیز کمتر از استانداردهای بین المللی به دست آمد (جدول 2). تحقیقات مختلف در زمینه فلزات سنگین در نمونه های کنسرو تون ماهیان نتایج متفاوتی را نشان می دهد. در بررسی لشکری مقدم و همکاران (1387) بر روی غلظت فلزات سنگین گوشت و روغن کنسرو ماهی تون مشخص شد که میزان نیکل در گوشت ماهی تون کم بود اما در روغن این محصول مقادیر بالایی از نیکل وجود داشت. همچنین دارای مقادیر بالایی کادمیوم بود که در مقایسه با استاندارد NHMRC 2007 (National Health and Medical Reaserch Council) بیش از آستانه مجاز (کمتر از 05/0 میلی گرم در کیلوگرم) می باشد (16).

همچنین در بررسی دیگر آلودگی سرب و کروم در این فرآورده دریایی به اثبات رسیده است (24). مقایسه مقادیر به دست آمده آهن در این تحقیق با حد مجاز اعلام شده (20ـ 5 میلی گرم بر کیلوگرم) (15) نشان می دهد که این عنصر در این محدوه می باشد. در این تحقیق میزان روی و آهن همواره بالاتر از عناصر سمی و غیرضروری است که با نتایج تحقیق شهاب مقدم و همکاران در سال 1389هماهنگی دارد (11). همچنین ولایت زاده و همکاران میزان فلزات سنگین را در کنسرو ماهی تون تولید شده در شهر شوشتر را مورد بررسی قرار دادند که مقادیر به دست آمده با نتایج این تحقیق همخوانی دارد (17). در بررسی Ezzatpanah و همکاران در کنسرو ماهی تن زرد باله میزان سرب و کادمیوم به دست آمده کمتر از مقادیر ثبت شده توسط موسسه تحقیقات و استانداردهای صنعتی (2003) و کمیته انجمن اروپا (2001) می باشد (29). در بررسی Ikem و همکاران میزان فلزات سنگین سرب، کادمیوم و مس پایین­تر از استاندارد MAFF (Ministry of Agriculture Fisheries and Food) و فلز قلع پایین­تر از استاندارد کشور برزیل به دست آمد (31). قاضی خوانساری و افشار در سال 1375 غلظت فلزات سنگین در کنسرو ماهی تون را اندازه­گیری نمودند و نشان دادند که مقادیر فلزات از جمله کادمیوم، آرسنیک، سرب، جیوه و قلع پایین تر از استانداردهای بین المللی می باشد (14). همچنین مطالعات مشابهی در ترکیه توسطTuzen  و  Soylakدر سال 2006 و در لیبی توسط Voegborlo در سال 1999 بر روی کنسرو ماهی تون انجام گردید که نتایج نشان دادند، این محصول عاری از آلودگی به فلزات سنگین می باشد (46،50) که نتایج این مطالعات با این تحقیق هماهنگی ندارد. تفاوت نتایج در تجمع فلزات سنگین در کنسرو تون ماهیان علل مختلفی مانند مراحل عمل آوری کنسرو دارد. بعنوان نمونه در بررسی Ezzatpanah و همکاران در سال 2009 مشخص شد که مراحل تهیه کنسرو از جمله مرحله انجماد زدایی، پخت و استریل کردن میزان سرب و کادمیوم را بطرز قابل توجهی کاهش می دهد (29). همچنین سطوح مختلف جذب فلزات سنگین در بدن ماهیان بعوامل متعددی مانند ویژگی های اکولوژیک، رژیم غذایی و توانایی های هومواستاتیک بستگی دارد (12 و 13).

با توجه به اینکه غلظت فلزات جیوه،کادمیوم، قلع و نیکل پایین تر از حد مجاز استانداردهای بین المللی می باشند، همچنین فلزات روی، آهن از عناصر ضروری بدن هستند و مقادیر آنها در این بررسی در حد مطلوب می باشند، مصرف کنسرو ماهی تون تولید شده در ایران جهت استفاده انسان مشکلی ایجاد نمی کند.

1ـ اسدی، ه.، و دهقانی پشترودی، ر.، 1375. اطلس ماهیان خلیج فارس و دریای عمان، وزارت جهادکشاورزی، انتشارات سازمان تحقیقات و آموزش شیلات ایران، چاپ اول، تهران، 226 صفحه.
اسماعیلی ساری، ع.، 1381. آلاینده ها، بهداشت و استاندارد در محیط زیست، انتشارات نقش مهر، چاپ اول، تهران، 767 صفحه.
3ـ اسماعیلی ساری، ع.، نوری ساری، ح.، و اسماعیلی ساری، ا.، 1386. جیوه در محیط زیست. انتشارات بازرگان. چاپ اول. رشت. 226 صفحه.
4ـ امینی رنجبر، غ.، و ستوده نیا، ف.، 1384. تجمع فلزات سنگین در بافت عضله ماهی کفال دریای خزر در ارتباط با برخی مشخصات بیومتریک (طول استاندارد، وزن، سن و جنسیت). مجله علمی شیلات ایران، سال چهاردهم، شماره 3، صفحات 1 تا 18.
5ـ برزگری، ف.، وحدتی، ا.، و افروز، ت.، 1387. اثر آرسنیک بر سلولهای خونی موش صحرایی (رات)، مجله زیست شناسی ایران، جلد 21، شماره 4، صفحات 611 تا 617.
دفتر برنامه ریزی گروه آمار و مطالعات توسعه شیلاتی، 1388، سالنامه آماری سازمان شیلات ایران (1386ـ 1379). تهران، 56 صفحه.
7ـ رضایی، م.، ناصری، م.، عابدی، ع.، و افشار نادری، ا.، 1384. سنجش مقادیر برخی عناصر سنگین (آهن، مس، روی، منیزیم، منگنز، جیوه، سرب و کادمیوم) در بافت­های خوراکی و غیر خوراکی ماهی کفال پشت سبز (Liza dussumieri) سواحل بوشهر، مجله علوم دریایی ایران، دوره 4، شماره 3و 4، صفحات 59 تا 67.
8ـ زارع ده آبادی، س.، اسرار، ز.، و مهربانی، م.، 1386. اثر فلز روی بر رشد و برخی از شاخص های فیزیولوژیکی و بیوشیمیایی در گیاه نعناع خوراکی (Mentha spicata)، مجله زیست شناسی ایران، جلد 20، شماره 3، صفحات 230 تا 241.
سالار آملی، ج.، و علی اصفهانی، ط.، 1387، تعیین میزان جیوه تام و تاثیر عامل احیا کننده و وزن نمونه بر آن در کنسروهای ماهی تون به روش هیدریدژنراتورـ اتمیک ابزربشن (HG-AAS)، مجله تحقیقاتی دامپزشکی، دوره 63، شماره 5، صفحات 331 تا 335.
10ـ سلطانی، ف.، قربانلی، م.، و منوچهری کلانتری، خ.، 1385. اثر کادمیوم بر مقدار رنگیزه های فتوسنتزی، قندها و مالون دآلدئید در گیاه کلزا (Brassica napus)، مجله زیست شناسی ایران، جلد 19، شماره 2، صفحات 136 تا 145.
11ـ شهاب مقدم، ف.، اسماعیلی ساری، ع.، ولی نسب، ت.، و کریم آبادی، م.، 1389. مقایسه تجمع فلزات سنگین در عضله سپرماهی چهارگوش و گیش چشم درشت خلیج فارس. مجله علمی شیلات ایران، سال نوزدهم، شماره 2، صفحات 85 تا 94.
12ـ صادقی راد، م.، 1373. اثرات فلزات سنگین و تاثیر آنها بر آبزیان، مجله علمی شیلات ایران، سال سوم، شماره 3، صفحات 1 تا 16.
13ـ صادقی راد، م.، امینی رنجبر، غ.، ارشد، ع.، و جوشیده، ه.، 1382. بررسی میزان تجمع روی و مس در عضله و خاویار دو گونه تاسماهی ایرانی (Acipenser persicus) و ازون برون (Acipenser stellatus) حوضه جنوبی دریای خزر. مجله پژوهش و سازندگی دام و آبزیان، شماره 61، صفحات 51 تا 55.
14ـ قاضی خوانساری، م.، و افشار، م.، 1375. تعیین فلزات سنگین (سرب، کادمیوم و روی) در آب های خلیج فارس، سمینار انجمن سم شناسی و مسمومیت های ایران، دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی تهران، ایران.
15ـ کریمی، ا.، یزدان داد، ح.، و اسماعیلی ساری، ع.، 1386. بررسی تجمع فلزات سنگین کادمیوم، کروم، مس، روی و آهن در برخی اندام های باکلان بزرگ (Phalacrocorax carbo) درتالاب انزلی، مجله محیط شناسی، شماره 43، صفحات 83 تا 92.
16ـ لشکری مقدم، ن.، ربانی، م.، و احمدپناهی، ه.، 1387. برسی مقادیر فلزات سنگین (روی، کبالت، نیکل و کادمیوم) در تون ماهیان کنسرو شده و روغن آن، مجله پژوهش های علوم و فنون دریایی، سال سوم، شماره 2، صفحات 84 ـ 78.
17ـ ولایت زاده، م.، عسکری ساری، ا.، بهشتی، م.، حسینی، م. و محجوب، ث.، 1389. بررسی و مقایسه تجمع فلزات سنگین در کنسرو ماهی تون شهرهای شوشتر، اصفهان و همدان، مجله بیولوژی دریا، سال دوم، شماره 1، صفحات 71 تا 74.
 
18-Acra, A., Namaan, S., Raffoul, Z., 1981, Total mercury levels in canned and frozen fish imported into Lebanon, Bull. Environ. Contam. Toxicol., Vol. 27, pp. 209-212.
19-Agency for Toxic substances and Disease Registry, 2004, Division of Toxicology. Clifton Road, NE, Atlanta, GA.
20-Ahmad, A. K., and Shuhaimi-Othman, M., 2010, Heavy metal Concentration in Sediments and fishes from Lake Chini, Pahang, Malaysia, Journal of Biological Sciences, Vol. 10(2), PP: 93-100. 
21-Burger, J., Gaines, K. F., Shne Boring, C., Stephenes, W. L., Snodgrass, J., Dixon, C., McMahon, M., Shukla, S., Shukla, J., Gochfeld, M., 2002, Metal levels in fish from the Savannah river: Potential hazards to fish and other receptors, Environmental Research, Vol. 89, PP: 85-97.
22-Burger, J., and Gochfeld, M., 2004, Mercury in canned tuna white versus light and temporal variation, Environ. Res, Vol. 96, PP: 239-249.
23-Celik, U., Oehlenschlager, J., 2004, Determination of Zinc and Copper in fish Samples Collected from Northeast Atlantic by DPSAV, Journal Food Chemistry, Vol. 87, PP:343-347.
24-Cesar, R. T., Wendeli, K. T., Coltro, M., 2001, Characteristic levels of some heavy metals from Brazilian canned fish, Journal of food composition and analysis, Vol. 14, PP: 611-617.
25-Demirezen, D., Uruc, K., 2006, Comparative Study trace elements in certain fish meat and meat products, Journal of Meat Science, Vol. 74, PP: 255-260.
26-Drabak, I., Iverfeldt, A., 1995, Mercury speciation in biological matrises, Journal Anal. Chem., Vol. 17, PP: 305-318.
27- Eboh, L., Mepba, H. D., Ekpo, M. B., 2006, Heavy metal contaminants and processing effects on  the composition, storage stability and fatty acid profiles of five common commercially available fish species in Oron Local Government, Nigeria. Journal of Food Chemistry, Vol. 97(3), PP: 490-497. 
28-Emami Khansari, F., Ghazi- Khansari, M., Abdollahi, M., 2004, Heavy metals content of canned tuna fish, Journal Food Chemistry, Vol. 93, PP: 293-296.
29-Ezzatpanah, H., Ganjavi, M., Givianrad, M. H., Shams, A., 2009, Effect of canned tuna fish processing steps on lead and cadmium of Iranian tuna fish, Journal of Food chemistry, Vol. 118(3), PP: 525-528
30-Fowler, S.W., 1986, Trace metal monitoring of Pelagic organisms from the open Mediterranean Sea, Journal of Environ Monitor Asses, Vol. 7, pp. 59-78.
31-Ikem, A., Egiebor, N. O., 2005, Assessment of trace elements in canned fishes (mackerel, tuna, salmon, sardines and herrings) marketed in Georgia and Alabama (United States of America), Journal of Food Compo. Anal., Vol. 18, PP: 771-787.
32-Institute of Medicine, 2003, Dietary Reference Intakes: Applications in Dietary Planning. Subcommittee on Interpretation and Uses of Dietary Reference Intakes and the standing Committee on the Scientific Evalution of Dietary Reference Intakes. Institute of Medicine of the National Academies, Press, Washington, DC, p. 248.
33-Kalay, G., Bevis, M. J., 1997, Structure and physical property relationships in processed polybutene, Journal Polym Sci. Polym Phys. Ed, Vol. 35, P: 415.
34-Keskin, Y., Baskaya, K., Ozyaral, O., Yurdun, J., Luleci, N. E., Hayran, O., 2007, Cadmium, Lead, Mercury and Copper in fish from the Marmara Sea, Turkey, Bulletin of Environmental Contamination and Toxicology, Vol. 78, PP: 258-261.
35-Laimanso, R., Cheung, Y., Chan, K. M., 1999, Metal concentration in the tissues of rabbitfish collected from Tolo Harbour in Hong kong, Journal Marine Pollution Bulletin, Vol. 39, PP: 123-134.
36-Leal, L. O., Elsholz, O., Forteza, R., Cerd, V., 2006, Determination of mercury by multisyringe flow injection system with cold-vapor atomic absorption spectrometry, Journal Anal. Chimica Acta., PP: 573-574, 399-405.
37-Marijic, V. F., Raspor, B., 2007, Metal exposure assessment in native fish, Mullus barbatus L., from the Eastern Adriatic Sea, Journal Toxicology Letters, Vol. 168(3), PP: 292-301.
38-McCoy, C. P., Ohara, T. M., Benett, L.W., Boyle C. R., 1995, Liver and Kidney Concentrations of zinc, copper and cadmium in channel fish(Ictalurus punctatus): Variations due to size, season and health status, Journal of Vet Human Toxical, Vol. 37, PP: 11-15.
39-Olowo, R. A., Ayejuyo, O. O., Adewuyi, G. U., Adejoro, I. A., Denloye, A. A. B., Babatunde, A. O., and Ogundajo, A. L., 2010, Determination of Heavy Metals in Fish Tissues, Water and Sediment from Epe and Badagry Lagoons, Lagos, Nigeria, Journal of Chemistry, Vol. 7(1), PP: 215-221.
40-Okoye, B. C. O., 1991, Heavy metals and organisms in the Lagos Lagoon, International Journal of Environmental Studies, Vol. 37, PP: 285-292.
41-Pourang, N., Tanabe, S., Rezvan, S., Dennis, J. H., 2005, Trace elements accumulation in edible tissues of five sturgeon species from the Caspian Sea, Journal Environmental Monitoring and Assessment, Vol. 100, PP: 89–108.
42-Robands, K., Worsfold, P., 2000, Cadmium. Journal Toxicology and Analysis, Pergam press. London, UK.
43-Segade, S. R., Tyson, J. F., 2003, Determination of inorganic mercury and total mercury in biological and environmental samples by flow injection-cold vapor-atomic absorption spectrometry using sodium hydride as the sole reducing agent. Spectro. Chimica. Acta., Vol. 58, PP: 797-807.
44-Simonin, H. A., Loukmas, J. J., Skinner, L. C., Roy, K. M., 2008, Lake variability: Key factors controlling mercury concentrations in New York State fish, Journal Environment Pollution, Vol. 154, PP: 116-123.
45-Stern, A. H., 2005, A review of the studies of the cardiovascular health effects of Methyl Mercury with consideration of their suitability for risk assessment, Journal of Environment Research, Vol. 98, PP: 133-142.
46-Tarley, C. R. T., Coltro, W. K. T., Matsushita, M., Souza, N. E., 2001, Characteristic levels of some heavy metals from Brazillian canned sardines (Sardinella brasiliensis), Journal of Food Composition and Analysis, Vol. 14, PP: 611-617.
47-Tuzen, M., Soylak, M., 2006, Determination of trace metals in canned fish marketed in Turkey, Journal of Food Chemistry, Vol. 101, PP: 1378-1383.
48-Tuzen, M., 2009, Toxic and essential trace elemental contents in fish species from the Black Sea, Turkey. Journl of Food and chemical Toxicology, Vol. 47(9), PP: 2302-2307.
49-USEPA(United States Environmental Protection Agency), 1997, Mercury Study Report to Congress, Office of Air Quality Planning and Standards and Office of Research and Development, Washington, DC.
50-Voegborlo, R. B., El-Methnani, A. M., Abedin, M. Z., 1997, Mercury, Cadmium and lead content of canned tuna fish, Journal of Food Chemistry, Vol. 67, PP: 341-345.
51-Yallouz, A., Campos, R. C., Louzada, A., 2001, Niveis de mercurioem atum solido enlatado comercializado na cidade do Rio de Janeiro. Ciencias. Technol. Aliment. Campinas., Vol. 21, PP: 1- 4.
  • تاریخ دریافت: 28 تیر 1389
  • تاریخ بازنگری: 05 فروردین 1391
  • تاریخ پذیرش: 22 فروردین 1391