نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
رشت، موسسه تحقیقات بین المللی تاس ماهیان دریای خزر
چکیده
این پژوهش به بررسی جنسیت و مراحل رسیدگی جنسی، گناد تاس ماهیانی که به روش ترال طی سال های1383 و1384 از آبهای ایرانی حوضه جنوبی دریای خزر صید شده بودند پرداخته است. پس از زیست سنجی ماهیان، قطعه کوچکی از گناد آنها در محلول بوئن تثبیت شد و سپس به آزمایشگاه بافت شناسی انتقال یافت، بافت ها براساس روش های معمول بافت شناسی عمل آوری و اسلایدهای بافتی تهیه و با میکروسکوپ نوری مورد مطالعه قرار گرفتند. از 253 عدد تاسماهی نمونه برداری شده بترتیب 164 عدد تاسماهی ایرانی با متوسط وزن 1210 گرم که 104 عدد ( 4/63 درصد) ماده و 60 عدد (6/36 درصد) نر بودند. 77 عدد ازون برون با متوسط وزن 3/1303 گرم که 41 عدد (2/53 درصد) ماده و 36 عدد (8/ 46 درصد) نر بودند. 3 عدد تاس ماهی شیپ از آنها با متوسط وزن 139گرم که 1 عدد (3/33 درصد) ماده و 2 عدد (7/66 درصد) نر بودند، 3 عدد تاس ماهی روسی با متوسط وزن 126 گرم که همگی ماده بودند و 6 عدد فیلماهی با متوسط وزن 6/4116 گرم که 4 عدد (7/66 درصد) ماده و 2 عدد (3/33 درصد) نر بودند. کل تاس ماهیان از لحاظ جنسیت 153 عدد (5/60 درصد) از آنها ماده و100 عدد (5/39 درصد) از آنها نر بودند. که از لحاظ مراحل رسیدگی جنسی 114 عدد (1/45درصد) در مرحله I، 45 عدد (8/17درصد) در مرحلهI-II، 77 عدد (4/30 درصد) در مرحله II، 11 عدد (3/4 درصد) در مرحله II-III و 6 عدد (4/2درصد) در مرحله III رسیدگی جنسی قرار داشتند. مطالعات حاصل از بررسی بافت شناسی غدد جنسی نشان داد که تاس ماهیان جوان بوده، در مراحل پایین (بیشتر در مرحله I و II) رسیدگی جنسی قرار داشتند.
کلیدواژهها
عنوان مقاله [English]
Investigation on sexual status of immature sturgeon captured from the south area of the Iranian waters Caspian Sea during 2004 - 2005
نویسندگان [English]
چکیده [English]
In this research, sex and sexual maturation stages of gonads in 253 sturgeon including 164 Acipenser persicus with mean weight 1210gr, 77 Acipenser stellatus with mean weight 1303.3gr, 3 Acipenser nudiventris with mean weight 139gr, 3 Acipenser gueldenstaedtii with mean weight 126gr and 6 Huso huso with mean weight 4116.6 gr that captured by using trawl from the south area of the Iranian coastal part of the Caspian Sea (from the Astara port in the Guilan province to the Turkman port in the Golestan province) during 2004- 2005 were studied. After biometry of fish, gonad samples were taken by biopsy and fixed in Buin,s solution. Gonads were studied histologically based on common methods and studied by using light microscope. Sexually, the results showed in Acipenser persicus, 104 (63.4 %) were females and 60 (36.6%) were males, in Acipenser stellatus 41 (53.2 %) were females and 36 (46.8%) were males, in Huso huso 66.7 % female and 33.3 % male, in Acipenser nudiventris 1 (33.3%) was female and 2 (66.7 %) were males, each 3 Acipenser gueldenestaedtii were females and in Huso huso 4 (66.7%) were females and 2 (33.3 %) were males. Totally, 153 (60.5 %) was female and 100 (39.5 %) was males. Also, 114 (45.1 %) were at stage I, 45 (17.8 %) were at stage I- II, 77 (30.4 %) were at stage II, 11 (4.3 %) were at II – III and 6 (2.4 %) were at stage III of sexual maturity. Histological study of gonads showed that sturgeon populations at the south area of the Caspian Sea are juvenile, because they were at lower stages (I and II) of their sexual maturation.
کلیدواژهها [English]
بررسی وضعیت جنسیتی تاس ماهیان نابالغ صید شده از آبهای ایرانی حوضه جنونی دریای خزر طی سالهای 1383-1384
علی حلاجیان*، رضوان اله کاظمی، محمود بهمنی، سهراب دژندیان، ایوب یوسفی جوردهی و محمود توکلی
رشت، موسسه تحقیقات بین المللی تاس ماهیان دریای خزر
تاریخ دریافت: 1/12/89 تاریخ پذیرش: 20/1/92
چکیده
این پژوهش به بررسی جنسیت و مراحل رسیدگی جنسی، گناد تاس ماهیانی که به روش ترال طی سال های1383 و1384 از آبهای ایرانی حوضه جنوبی دریای خزر صید شده بودند پرداخته است. پس از زیست سنجی ماهیان، قطعه کوچکی از گناد آنها در محلول بوئن تثبیت شد و سپس به آزمایشگاه بافت شناسی انتقال یافت، بافت ها براساس روش های معمول بافت شناسی عمل آوری و اسلایدهای بافتی تهیه و با میکروسکوپ نوری مورد مطالعه قرار گرفتند. از 253 عدد تاسماهی نمونه برداری شده بترتیب 164 عدد تاسماهی ایرانی با متوسط وزن 1210 گرم که 104 عدد ( 4/63 درصد) ماده و 60 عدد (6/36 درصد) نر بودند. 77 عدد ازون برون با متوسط وزن 3/1303 گرم که 41 عدد (2/53 درصد) ماده و 36 عدد (8/ 46 درصد) نر بودند. 3 عدد تاس ماهی شیپ از آنها با متوسط وزن 139گرم که 1 عدد (3/33 درصد) ماده و 2 عدد (7/66 درصد) نر بودند، 3 عدد تاس ماهی روسی با متوسط وزن 126 گرم که همگی ماده بودند و 6 عدد فیلماهی با متوسط وزن 6/4116 گرم که 4 عدد (7/66 درصد) ماده و 2 عدد (3/33 درصد) نر بودند. کل تاس ماهیان از لحاظ جنسیت 153 عدد (5/60 درصد) از آنها ماده و100 عدد (5/39 درصد) از آنها نر بودند. که از لحاظ مراحل رسیدگی جنسی 114 عدد (1/45درصد) در مرحله I، 45 عدد (8/17درصد) در مرحلهI-II، 77 عدد (4/30 درصد) در مرحله II، 11 عدد (3/4 درصد) در مرحله II-III و 6 عدد (4/2درصد) در مرحله III رسیدگی جنسی قرار داشتند. مطالعات حاصل از بررسی بافت شناسی غدد جنسی نشان داد که تاس ماهیان جوان بوده، در مراحل پایین (بیشتر در مرحله I و II) رسیدگی جنسی قرار داشتند.
واژه های کلیدی: دریای خزر، تاس ماهیان، بافت شناسی، مراحل رسیدگی جنسی
* نویسنده مسئول، تلفن: 09113356144، پست الکترونیکی: Alihallajian@gmail.com
مقدمه
تاس ماهیان از با ارزشترین گونه های آبزیان اقتصادی می باشند که خاستگاه آنها به نیمکره شمالی کره زمین و بویژه دریای خزر باز می گردد و از ماهیان غضروفی- استخوانی دوران اولیه هستند که حدود 200 میلیون سال پیش از ماهیان استخوانی جدا شدند (20)، در حال حاضر 27 گونه از انواع تاس ماهیان در آبهای نیمکره شمالی وجود دارد (10). ماهیان دریای خزر و حوزه آبریز آن مشتمل بر 76 گونه و 47 زیر گونه می باشد که به 17 خانواده مرتبط میگردد که خانواده تاس ماهیان از مهمترین گروه ماهیان محسوب می گردند، نام برد (15). این دریا و حوزه آبریز آن مهمترین زیستگاه طبیعی 6 گونه از تاس ماهیان (تاس ماهی ایرانی"Acipenser persicus" تاس ماهی روسی"Acipenser gueldenstaedti" تاس ماهی شیپ"Acipenser nudiventris" ازون برون"Acipenser stellatus" استرلیاد""Acipenser ruthenus و فیلماهی" Huso huso " می باشد.
خاویار و صادرات آن برای کشورمان یک کالای لوکس و
ارزآور میباشد، ولی ذخایر ماهیان خاویاری در حال حاضر به دلایل مختلف از جمله از بین رفتن محلهای تخمریزی، برداشت شن و ماسه، صیدهای بی رویه، صیدهای غیراستاندارد و قاچاق رو به انقراض بوده به همین علت تاس ماهیان جزء گونههای حمایت شده محسوب میشود و ضمن درج در فهرست قرمز اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) در فهرست کنوانسیون تجارت گونههای در معرض خطر انقراض (CITES) نیز قرار دارند (27،26). میزان صید قانونی تاس ماهیان در چهار کشور شوروی سابق از حداکثر 25800 تن در سال 1981 به کمتر از 1500 تن در سال 2001 رسیده است که نشان از کاهش 94 درصدی طی کمتر از 20 سال دارد. در حالی که میزان برداشت ایران از این ذخایر از حداکثر 3400 تن در سال 1991 به حدود 1000 تن در سال 2000 رسیده که کاهش 70 درصدی را نشان می دهد (7). مقدار صید تاس ماهیان همواره سیر نزولی داشته و در سالهای اخیر به حداقل خود رسیده است، بطوریکه میزان صید این ماهیان 5 کشور ساحلی طی سالهای 1990 لغایت 2009 بیش از 5/97 درصد کاهش داشته و میزان آن از 16300 تن در سال 1990 به حدود 400 تن در سال 2009 رسیده است (8). بعلت کاهش شدید جمعیت این گروه از ماهیان بویژه ماهیان بالغ، صادرات خاویار توسط کنوانسیون نظارت بر تجارت گونه های در حال انقراض (CITES) منع و فقط کشورهای تولید و صادر کننده خاویار طبق سهمیه توافق شده و بر مبنای آیین نامه های بین المللی می توانند مبادرت به صادرات نمایند (8). طبق آمار و نتایج پروژه های تحقیقاتی مشخص گردید که در صورت تداوم وضع موجود و عدم انجام اقدام جدی، نه تنها میزان تولید خاویار ایران از دریای خزر تا 10 سال آینده به صفر خواهد رسید بلکه گونههای ارزشمند خاویاری که بعنوان فسیل زنده زیست میکنند نیز منقرض و نابود خواهند شد (8).
یکی از بهترین و موثرترین روشها برای حفظ ذخایر ماهیان خاویار تحقیق و مطالعه دستگاه تولید مثلی آنها و شناسایی تمام فاکتورهای موثر در ارتقاء و توسعه ساختارهای تولید مثلی آنها میباشد (1). اما در این میان دشواری و مشکلات زیادی بر سر راه مطالعه چگونگی رسیدگی جنسی و تکوین ساختمان دستگاه تولید مثلی تاس ماهیان، به دلیل ویژگی های خاص گناد، و از آن مهمتر طولانی بودن زمان رسیدگی جنسی در آنها وجود دارد. دوره بلوغ در تاس ماهیان طولانی بوده بطوری که در طبیعت اولین سن بلوغ رسیدگی جنسی بیشتر گونه های ماهیان خاویاری در سنین 5 تا 20 سالگی رخ می دهد (22). تاس ماهیان از گروه ماهیانی هستند که بعد از رسیدن به سن بلوغ جهت تخمریزی از دریا به سمت آبهای شیرین رودخانه ها مهاجرت می کنند، این امر همه ساله اتفاق نمی افتد و هر 2 تا 3 سال یکبار بعد از اولین تخمریزی صورت میگیرد و دوباره به دریا بر می گردند (24).
بطور کلی عوامل موثر بر رشد و رسیدگی دستگاه تولید مثل ماهیان به دو دسته عوامل داخلی و خارجی تقسیم می شوند. عوامل داخلی بیشتر شامل عوامل ژنتیکی، فیزیولوژیک و از همه مهمتر فرآیندهای مربوط به غدد درون ریز میباشند و عوامل خارجی موثر بر عملکرد دستگاه تولید مثل آبزیان شرایط اکولوژیکی مانند نور، حرارت، شوری، pH، غذا و بسیاری از ویژگی های فیزیکی و شیمیایی آب می باشند (25).
امروزه در کشورمان تحقیقات زیادی در زمینه رسیدگی جنسی در تاس ماهیان پرورشی به منظور تشخیص جنسیت و جدا سازی آنها از همدیگر با هدف تولید خاویار صورت گرفته، از جمله می توان به تعیین جنسیت در فیل ماهیان پرورشی توسط کاظمی و همکاران در سال 1383، مطالعه بافت شناسی گناد در تاس ماهیان جوان پرورشی توسط بهمنی و کاظمی در سال 1377، بهمنی و همکاران در سال 1384، بافت شناسی گناد در ماهی شیپ پرورشی توسط حلاجیان و همکاران در سال 1386،Hallajian و همکاران در سال 2005، ولی بر روی جنسیت تاس ماهیان وحشی دریای خزر مطالعه چندانی صورت نگرفته و تنها میتوان به نمونه های که در سال 1382 به روش صید ترال در عملیات گشت دریایی در این حوضه از دریای خزر صورت گرفته و گزارش آن توسط حلاجیان و همکاران ( 1387) ارائه گردید، و به گزارشات مقیم و همکاران (1387) اشاره نمود. از آنجائیکه جنسیت تاس ماهیان در دریای خزر علی الخصوص در سنین زیر1 سال مشخص نبوده که چه درصدی از آنها ماده هستند، تا بتوان یک برنامه ریزی اصولی از برداشت خاویار بعنوان یک کالای ارزآور در تاس ماهیان انجام داد. بنابراین هدف این پژوهش تعیین جنسیت و تشخیص مراحل رسیدگی جنسی در تاس ماهیان نابالغ وحشی صید شده طی سال های 1383 الی 1384 از آبهای ایرانی حوضه جنوبی دریای خزر می باشد.
جهت بررسی و مطالعه جنسیتی بافت گناد از 253 عدد ماهی خاویاری که در طی سالهای 1383و1384 طی 4 مرحله گشت دریایی به روش ترال صید شده بودند، مورد مطالعه قرار گرفتند. مناطق مورد بررسی در آبهای سواحل ایرانی دریای خزر به تفکیک نواحی 5 گانه شامل ناحیه 1 و2 در استان گیلان، ناحیه 3 و5 در استان مازندران و ناحیه 4 در استان گلستان بود. اعماق مورد بررسی بین 2 تا 100 متر زیر دریا بود، در این گشت ها جمعاً از 76 ایستگاه در 5 ناحیه مزبور ترال کشی صورت گرفت، ترال کشی در طول روز انجام و مدت ترال کشی در هر ایستگاه 30 دقیقه و سرعت ترال کشی 5/2 گره دریایی بود (9). از ماهیان صید شده در محل صید بعد از زیست سنجی (وزن و طول کل)، نمونه برداری از بافت گناد صورت گرفت که 164 عدد از آنها تاس ماهی ایرانی، 77 عدد ازون برون، 6 عدد فیل ماهی، 3 عدد تاس ماهی روسی و3 عدد تاس ماهی شیپ بودند.
تکه کوچکی از بافت گناد هر ماهی را بکمک تیغ تیز بریده و در محلول بوئن تثبیت شد، سپس به آزمایشگاه بافت شناسی بخش فیزیولوژی و بیوشیمی انستیتو تحقیقات بین المللی ماهیان خاویاری دکتر دادمان جهت تعیین و تشخیص مراحل رسیدگی جنسی انتقال یافتند. جنسیت و مراحل رسیدگی جنسی براساس الگوی بافت شناسی گناد تاس ماهیان ارائه شده توسط حلاجیان و همکاران (1388) تعیین گردید. بر همین اساس برای تعیین مراحل رسیدگی جنسی بر حسب روش شش مرحله ای، در ماده ها برای مرحله I ظهور سلولهای اووگونی، برای مرحله II تخمکها گرد نبوده بلکه بصورت چند وجهی و تمام اووسیت ها از هسته سلول تشکیل میشوند و برای مرحله III وجود تخمکها گرد با هسته کوچکتر از مرحله قبل، ولی برای مرحله I در نرها ظهور سلولهای اسپرماتوگونی، برای مرحله II با ظهور اسپرماتوسیت های اولیه و ثانویه در کیسه های اسپرمی و برای مرحله III وجود اسپرماتید در کیسه های اسپرمی تعیین گردید.
نمونه بافت های گناد پس از انتقال به آزمایشگاه با استفاده از الکل اتانول (در درجات مختلف)، کلروفرم و پارافین آبگیری، شفاف سازی و پارافینه گردیدند، سپس بوسیله پارافین مذاب قالب گیری شدند، با استفاده از میکروتوم دوار از قالبهای تهیه شده برش های بافتی به ضخامت 7 میکرون تهیه و به روش هماتوکسیلن – ائوزین رنگ آمیزی شدند (19). نمونه بافت ها پس از رنگ آمیزی بوسیله میکروسکوپ نوری مجهز به دوربین متصل به مونیتور مورد مطالعه و عکسبرداری کامپیوتری و با استفاده از نرم افزار Excel مورد بررسی آماری قرار گرفتند.
نتایج
زیست سنجی: بررسیهای زیست سنجی از 164 عدد تاس
ماهی ایرانی نمونه برداری شده نشان داد که حداقل، حداکثر و متوسط وزن آنها به ترتیب 20، 5350 و1210گرم، حداقل، حداکثر و متوسط طول کل به ترتیب 5/18، 108 و 9/57 سانتی متر، از 77 عدد ازون برون های نمونه برداری شده نشان داد که حداقل، حداکثر و متوسط وزن آنها به ترتیب30، 9200 و 3/1303 گرم، حداقل، حداکثر و متوسط طول کل به ترتیب 5/34، 132و68 سانتی متر، از 6 عدد فیل ماهی نمونه برداری شده نشان داد که حداقل، حداکثر و متوسط وزن به ترتیب 400، 9100 و 6/4116 گرم، حداقل، حداکثر و متوسط طول کل به ترتیب 49، 223 و1/101 سانتی متر، از 3 عدد تاس ماهی روسی و 3 عدد تاس ماهی شیپ صید شده نشان داد که متوسط وزن آنها به ترتیب 126 و 139 گرم و متوسط طول کل به ترتیب 5/35 و 1/36 سانتی متر بود. تاس ماهیان از لحاظ سنی در محدوده 1 الی 3 سال قرار داشتند.
جنسیت: از 253 عدد گناد کل تاس ماهیان صید شده از لحاظ جنسیت، 153 عددشان ماده ( 5/60 درصد) و 100 عدد از آنها نر (5/39 درصد) بودند، مراحل رسیدگی جنسی به تفکیک گونه بدین صورت می باشد.
تاس ماهی ایرانی "Acipenser persicus" : تاس ماهی ایرانی از لحاظ جنسیت 104 عدد ماده (4/63 درصد) و 60 عدد نر (6/36 درصد) بودند. بررسی تعیین مراحل رسیدگی جنسی از 104 عدد ماده های این گونه نشان داد که 57 عدد (8/54 درصد) در مرحله I، 21 عدد (2/20 درصد) در مرحله I-II، 21 عدد (2/20 درصد) در مرحله II، 4 عدد (8/3 درصد) در مرحله II-III و 1 عدد (1 درصد) در مرحله III رسیدگی جنسی قرار داشتند، اما از 60 عدد نرهای این گونه از لحاظ رسیدگی جنسی 30 عدد (50 درصد) در مرحله I، 9 عدد (15 درصد) در مرحله I-II و 21 عدد (35 درصد) در II رسیدگی جنسی قرار داشتند. نمودار1 درصد فراوانی مراحل رسیدگی جنسی در کل تاس ماهیان ایرانی نابالغ صید شده از سواحل جنوبی دریای خزر را نشان می دهد.
نمودار 1- درصد فراوانی مراحل رسیدگی جنسی در کل تاسماهی ایرانی (Acipenser persicus) نابالغ صید شده طی سالهای 1384-1383
نمودار 2- درصد فراوانی مراحل رسیدگی جنسی در کل ازون برون های (Acipenser stellatus) نابالغ صید شده طی سالهای 1384-1383
ازون برون"Acipenser stellatus" : ازون برونها از لحاظ جنسیت 41 عدد ماده (2/53 درصد) و 36 عدد نر (8/46 درصد) بودند. در بررسی تعیین مراحل رسیدگی جنسی از 41 عدد ماده های این گونه نشان داد که 13 عدد (7/31 درصد) در مرحله I ، 3 عدد (3/7 درصد) در مرحله I-II، 14 عدد (2/34 درصد) در مرحله II، 6 عدد (6/14درصد) در مرحله II-III و 5 عدد (2/12درصد) در مرحله III رسیدگی جنسی قرار داشتند، اما از 36 عدد نرهای این گونه از لحاظ رسیدگی حنسی 8 عدد (2/22درصد) در مرحله I، 9 عدد (25 درصد) در مرحله I-II و 19 عدد (8/52 درصد) در II رسیدگی جنسی قرار داشتند. نمودار 2 درصد فراوانی مراحل رسیدگی جنسی در کل ازون برون های نابالغ صید شده از سواحل جنوبی دریای خزر را نشان می دهد.
نمودار 3- درصد فراوانی مراحل رسیدگی جنسی در کل تاسماهیان نابالغ صید شده در سواحل جنوبی دریای خزر طی سالهای 1384-1383
فیل ماهی" Huso huso " : فیل ماهیان از لحاظ جنسیت 4 عدد ماده (7/66 درصد) و 2 عدد نر(3/33 درصد ) بودند. در بررسی تعیین مراحل رسیدگی جنسی از 4 عدد ماده های این گونه نشان داد که 3 عدد (75 درصد) در مرحله I و 1 عدد (25 درصد) در مرحله I-II قرارداشتند و هر 2 نرهای این گونه در مرحله II رسیدگی جنسی بودند.
تاس ماهی شیپ"Acipenser nudiventris" : تاس ماهی شیپ از لحاظ جنسیت 1 عدد ماده (3/33 درصد ) و 2 عدد نر(7/66 درصد) بودند. در بررسی تعیین مراحل رسیدگی جنسی ماده این گونه در مرحله I رسیدگی جنسی و هر دو نرهای آن در مرحله I-II رسیدگی جنسی بودند.
تاس ماهی روسی"Acipenser gueldenstaedti" : هر سه
تاس ماهی روسی از لحاظ جنسیت همگی ماده و در مرحله I رسیدگی جنسی قرار داشتند.
شکل 1- برش عرضی بافت تخمدان در مرحله I رسیدگی جنسی در تاس ماهی ایرانی صید شده از سواحل جنوبی دریای خزر. شکاف تخمدانی(پیکان)، اووگونی (Oo) و سلول خونی (BC) (550X، H&E)
شکل 2- برش عرضی بافت تخمدان در مرحله II رسیدگی جنسی در تاس ماهی ایرانی صید شده از سواحل جنوبی دریای خزر. اووسیت ثانویه(Oc)، سیتوپلاسم(Cy)، هسته(N) و هستک(Nc)(550X، H&E)
درصد فراوانی مراحل رسیدگی جنسی در تاس ماهیان صید شده در نمودار 3 و همچنین مراحل مختلف رسیدگی جنسی تاس ماهیان در شکلهای 1 تا 3 نشان داده شده است.
شکل 2- برش عرضی بافت تخمدان در مرحله III رسیدگی جنسی در ازون برون های صید شده از سواحل جنوبی دریای خزر. سیتوپلاسم(Cy)، هسته(N)، هستک(Nc) و بافت چربی (F)(550X، H&E)
بحث
بهترین و آسانترین راه تشخیص گناد تاس ماهیان بهرهگیری ازنشانههای بافتشناسی شیار بخش میانی گناد و برای پیشبینی مراحل رسیدگی جنسی، حضور انواع یاختههای گامتوژنیک که بطور غالب در گناد ماهیان یافت میگردد (21) میباشد.
ساختار سلولهای اولیه جنسی در گونه های مختلف تاس ماهیان مشابه بوده (3) و اولین مرحله تکاملی سلولهای جنسی، جدا شدن، حرکت و تجمع سلولهای اولیه جنسی برای تشکیل گناد می باشد. در مطالعه ای که یارمحمدی و همکاران (1390)، در خصوص تعیین مارکر جنسیت در تاسماهی ایرانی به روش نشانگر مولکولی انجام دادند، بیان داشتند که تعیین جنسیت این گونه با این روش امکان پذیر نمی باشند ولی در تحقیق حاضر با استفاده از روش بافت شناسی امکان تشخیص جنسیت ماهیان خاویار وجود دارد.
نسبت فراوانی جنس های ماده و نر در تاس ماهیان نه تنها از نظر بیولوژیکی بلکه از نظر تولید خاویار برای کشور نیز مهم می باشد، بنابراین در میزان تولید خاویار علاوه بر نسبت جنس ها، مرحله رسیدگی جنسی نیز موثر می باشد.
شکل 3- برش عرضی بافت بیضه در مرحله II رسیدگی جنسی در ازون برون صید شده از سواحل جنوبی دریای خزر. اسپرماتوسیت ثانویه (Sc2)، کیسه اسپرمی(Cs) (750 X، H&E)
بر همین اساس مشاهدات بافت شناسی گناد تاس ماهیان مورد نظر با توجه به تعداد صید دو گونه تاس ماهی ایرانی و ازون برون نسبت به سایر گونهها، مشخص شد که روند توسعه تخمدان ماهیان در هر دو گونه تاس ماهی ایرانی و ازون برون در مرحله I رسیدگی جنسی با 70 عدد (57 عدد تاسماهی ایرانی و13عدد ازون برون) نسبت به بیضه با 38 عدد (30 عدد تاسماهی ایرانی و 8 عدد ازون برون) در این مرحله بیشتر بوده است، از لحاظ گونه ای مرحله I در تاس ماهی ایرانی با 87 عدد (57 عدد ماده و30 عدد نر) نسبت به ازون برون با 21 عدد (13 عدد ماده و8 عدد نر) بیشتر بود (مقایسه نمودارهای 1و2). مرحله II رسیدگی جنسی در جنس نر در هر دو گونه تاس ماهی ایرانی و ازون برون با 40 عدد (21 عدد تاسماهی ایرانی و 19 عدد ازون برون) بیشتر از ماده ها با 35 عدد (21 عدد تاسماهی ایرانی و 14 عدد ازون برون) بوده و از لحاظ گونه ای مرحله II در تاس ماهی ایرانی با 42 عدد (21 عدد ماده و 21 عدد نر) نسبت به ازون برون با 33 عدد (14 عدد ماده و 19عدد نر) بیشتر بود (مقایسه نمودارهای 1و2). مراحل رسیدگی جنسی بیشتر از مرحله II در تاس ماهیان کم بوده و تنها یک عدد از تاسماهی ایرانی ماده و 5 عدد از ازون برون های ماده در مرحله III رسیدگی جنسی قرار داشتند و مراحل IV رسیدگی جنسی در هیچ کدام از نمونه ماهیان خاویاری صید شده مشاهده نگردید.
در طی سالهای 1948 تا 1962 طبق تحقیقات بعمل آمده توسط کارشناسان روسی طی 100 ساعت ترال کشی (2) نشان داد که تعداد بچه تاس ماهی (تاس ماهی ایرانی،روسی و شیپ) و ازون برون دائماً افزایش پیدا میکنند. بطوریکه داده های حاصل از تحقیقات شان نشان داد که بچه تاس ماهی در سال 1948، 61 عدد بوده که با گذشت 10 سال، این تعداد تا 5 برابر در سال 1958 افزایش داشته و به 294 عدد رسید. اما در سالهای اخیر تعداد نسبی بچه تاس ماهی تنزل یافته بطوری که کاهش آن در سال 1965 چشمگیر بود. در سال 1979 افزایش تقریبی تعداد بچه تاس ماهی در خزر شمالی به تایید می رسد، بخصوص در سال 1983 تا 134 عدد در 100 ساعت ترال کشی گزارش شد (2). در تحقیق حاضر ماهیان خاویاری صید شده نیز از لحاظ زیست سنجی و مراحل رسیدگی جنسی جوان بوده بطوریکه از لحاظ زیست سنجی دامنه طولی تاس ماهیان صید شده بترتیب در تاسماهی ایرانی 5/18 تا 108 سانتی متر، در ازون برون 5/34 تا 132 سانتی متر، در فیل ماهی 49 تا 223 سانتی متر و متوسط طولی برای شیپ 1/36 و برای تاسماهی روسی 5/35 سانتی متر بوده است. دامنه وزنی تاس ماهیان صید شده بترتیب در تاسماهی ایرانی20 تا5350گرم، در ازون برون30 تا9200گرم، در فیل ماهی400 تا 9100گرم و متوسط وزن برای شیپ 139و برای تاسماهی روسی 126 گرم بوده است. تاس ماهیان از لحاظ سن نیز در محدوده 1 تا 3 سال قرار داشتند، بطوری که بیش از 130 عدد از آنها در رده سنی1سال بودند.
از لحاظ جنسیتی نسبت جنس ها در گله های ازون برون در سالهای 1971 تا 1973، 3/66 درصد به نفع نرها بود، همچنین در سالهای 1978 تا 1980 مولدین نر نسبت به مولدین ماده غالب بوده و تعداد آنها از 8/61 تا 2/72 درصد نوسان داشت اما در سال 1980 درصد ماده ها حدود 60 تا 65 درصد افزایش یافت (6). براساس گزارش حلاجیان و همکاران(1387) ماهیان خاویاری نابالغ که در سال 1382 در آبهای جنوبی دریای خزر به روش ترال صید شده، حاکی از غالب بودن ماهیان نر نسبت به ماهیان ماده در آن سال بوده است. ولی بر اساس گزارشات مقیم و همکاران (1387) طی نمونه برداری از فیل ماهیانی که در صیدگاه های نواحی جنوبی دریای خزر طی سالهای 1369 تا 1382 جمع آوری شده بودند نسبت ماهیان ماده نسبت به نرها غالب دانستند. پژوهش حاضر همسو با گزارشات بلیای و همکاران (1989) و مقیم و همکاران (1387) بوده و ماهیان خاویاری نابالغی که در طی سال های 1383 و 1384 در آبهای جنوبی دریای خزر به روش ترال صید شده اند، حاکی از غالب بودن ماهیان ماده نسبت به نرها بوده است، بطوریکه 5/60 درصد از تاس ماهیان ماده و 5/39 درصد از آنها نر بودند. این نسبت نیز بر حسب گونه در تحقیق حاضر به نفع ماده ها بود، بطوریکه در گونه تاس ماهی ایرانی 4/63 درصد ماده و 6/36 درصد نر، درگونه ازون برون 2/53 درصد ماده و 8/46 درصد نر بودند. رسیدگی گنادهای جنسی در فصل بهار و پاییز بیشترین شدت خود را داشته و در فصل زمستان از سرعت آن کاسته می شود. از دلایل اصلی کاهش نسبی تعداد تاس ماهیان می توان به تنزل منطقه گسترش تخمریزی، ایجاد سد در مسیر مهاجرت، صیدهای بی رویه، دگرگونی شرایط هیدرولوژیک و شیمیایی آب محیط اشاره نمود (6).
مطالعه صورت گرفته توسط حلاجیان و همکاران در سال 1387 ماهیانی که در سال 1382 به روش ترال صید شده بودند نشان داد که بیشترین مرحله رسیدگی جنسی در تاس ماهیان مربوط به مرحله I بوده و مراحل رسیدگی جنسی پیشرفته تر تنها در 1 مورد دیده شده، ولی در پژوهش حاضر نیز با توجه به ترال کشی های متعدد، ماهیان خاویاری در مرحله رسیدگی جنسی پیشرفته (بلوغ) صید نگردید و بیشتر آنها براساس نمودار 3 در مرحله I با 114 عدد از تاس ماهیان و درصد کمتری با 6 عدد در مرحله III رسیدگی جنسی قرار داشتند، و از نظر جنسیت برعکس گزارش حلاجیان و همکاران (1387) غالبیت با جنس ماده بوده است. و از لحاظ دامنه طولی، وزنی و سنی ماهیان صید شده نیز همانند ماهیان صید شده در سال 1382 (12) نزدیک به هم و جوان بودند. بنابراین در بسیاری از گونه های ماهی اندازه و وزن گناد می تواند در بین جمعیتها و هم در داخل جمعیتها متغیر باشد که این اختلاف را ناشی از تفاوت در سن، موقعیت جغرافیایی و فصل ارتباط داد (14).
بر اساس نتایج بدست آمده در این تحقیق، جمعیت فعلی تاس ماهیان حوضه جنوبی دریای خزر، جوان و ماده بوده، در صورت عدم برنامه ریزی اصولی، با توجه به طولانی بودن سن بلوغ و نیز شرایط زیستی بد و حجم بالای صید ماهیان جوان، نمی توان آینده خوشایندی را برای آنها متصور شد. بنابراین پیشنهاد می گردد با توجه به سن بلوغ (طولانی بودن رسیدگی جنسی) این ماهیان، دام های غیر استاندارد که در مسیر حرکت این ماهیان گذاشته می شود جمع آوری و همچنین از صیدهای غیر مجاز جلوگیری شود تا شرایط مطلوب زیستی برای رشد و بقای ماهیان جوان مهیا گردد، حداقل پس از گذشت 12سال تعداد محدودی از ماهیان جوان به سن بلوغ رسیده و با اینکار می توان از آن خاویار (بمنظور تکثیر جهت ازدیاد نسل و همچنین برای صادرات) استحصال نمود.
تشکر و قدردانی
از آقای دکتر پورکاظمی ریاست محترم انستیتو تحقیقات بین المللی ماهیان خاویاری، از کارشناسان محترم بخش های فیزیولوژی و بیوشیمی، مدیریت ذخایر، اکولوژی، ژنتیک و ترابری انستیتو، همچنین از کاپیتان دلیناد و پرسنل کشتی گیلان و لنج سی سرا 2 بخاطر همه تلاششان برای انجام این طرح سپاسگزاریم.
19. Akhundov, M. M., and Fedorov, K. Ye., 1995. Effect of exogenous estradiolon ovarian development in juvenile sterlet. Journal of Ichthyology. 33(3):109-120
20. Berg, L. S., 1948. Freshwater fishes of the U. S. S. R., and adjacent countries (IPST) Jerusalem. 4th edition.Vol.1: P: 504.
21. Crim, L. W., and Glebe, B. D., 1990. Reproduction. In C. B. Schreck and P. B. Moyle (eds.). Methods for Fish Biology. American Fisheries Society, Bethesda, USA. PP: 529-553
22. Doroshov, S. I., Moberg, G. P., and Eenennaam, Y. P., 1997. Observations on the reproductive cycle of cultured white sturgeon Acipenser transmontanus. Journal Environmental Biolgy of fishes. 48: 265-278
23. Hallajian, A., Kazemi, R., Mohseni, M., and Bahmani, M., 2005. Histology study of gonads in cultured Acipenser nudiventris. 5th International Symposium on Sturgeon. 9-13 May 2005, Ramsar, Iran, PP: 53-55
24. Holcik, J., 1989. The freshwater fishes of Europe. Vol.1, Part.II. General Introduction Fishes. Acipenseriformes, AULA. Verlag Wiesbaden P:469.
25. Hoard, W. S., and Randall, D. J., 1969. Development of egg and larvae. Fish physiology. Academic Press. 3:177-184
26. Kottelat, M., Gesner, J. and Freyhof, J., 2010. Acipenser persicus. In: IUCN 2011. IUCN Red List of Threatened Species. Version 2011.2. www.iucnredlist.org>
27. Qiwei, W., 2010. Acipenser stellatus. In: IUCN 2011. IUCN Red List of Threatened Species. Version 2011.2.