مورفولو‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍ژی و کاریولوژی موش مغان (Microtus socialis) در استان آذربایجان شرقی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار/ مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان آذربایجان غربی

2 ستاد/گروه زیست شناسی دانشگاه آنکارا - ترکیه

2736

چکیده

تعداد 13 نمونه از جنس میکروتوس (Microtus) برای اولین بار در این بررسی از منطقه گله بان مرند در آذربایجان شرقی جمع آوری گردید. نمونه های جمع آوری شده به روش های مورفولوژیکی و کاریولوژیکی مورد بررسی قرار گرفت. خصوصیات مورفولوژیکی و کاریولوژیکی این نمونه ها نشان می دهد که همه آن ها متعلق به گونه Microtus socialis می باشند. نمونه های جمع آوری شده از نظر مورفولوژیکی (رنگ پشت بدن قهوه ای متمایل به زرد، قسمت شکم از خاکستری کم رنگ تا سفید کثیف متغیر بوده و رنگ پشت با شکم به صورت واضح در کنار بدن از هم جدا نمی شوند. دم کوتاه و دو رنگ بوده" رنگ قسمت بالا نسبت به پایین آن تیره تر" و پوشیده از مو می باشد و اندازه موها در انتهای دم کمی بلندتر می شود. چشم ها کوچک و سیاه رنگ است. گوش ها با این که کوچک هستند ولی از داخل موها تا حدودی نمایان می باشند. روی دست ها و پاها از مو پوشیده است و رنگ آنها مشابه با رنگ پشت حیوان می باشد.) و زیستگاه با موش های مغان منطقه اردبیل (مغان) تشابه زیادی نشان می دهند. کاریوتایپ نمونه ها دارای 2n=62، NF=62 و NFa=60 می باشد و با نتایج قبلی مطابقت می نماید. تمامی کروموزوم ها آکروسنتریک هستند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Morphology and karyology of Microtus socialis in new distributed location of East Azerbaijan province

نویسندگان [English]

  • Alireza Khalilaria 1
  • Ercument COLAK 2

1 Assistant Professor / West Azerbaijan Agricultural and Natural Resource Research Center

2 Professor/ Biology Dept. of Ankara University/ Turkey

چکیده [English]

A total of 13 specimens of the genus Microtus distributed in the Galleban region of Marand in the East Azerbaijan were investigated based on morphological and karyological methods. Karyological and morphological characters of these samples show that all species are Microtus socialis. Their morphology (The color of dorsally is brown to yellowish. Ventral is grayish to silvery grey and there is no sharp demarcation. The tail is short with bicoloured; above is darker in comparison the below, and covered with hairs. Size of hairs getting longer in the end of their tail. Eyes are small and black. Ears are small but visible to some extent. Hands and legs are covered with hairs and their color are similar to dorsally of the vole.) and habitat were as like as M. socialis of Moghan (Ardebil Province). The karyotype of the samples were 2n=62, NF=62 and Nfa= 60. All of chromosomes are acrocentric.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Microtus
  • karyolotype
  • socialis
  • E. Azerbaijan

مورفولوژی و کاریولوژی موش­مغان (Microtus socialis) در استان آذربایجان شرقی

علی­رضا خلیل آریا1* و ارجمند چولاک2

1 ارومیه، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی آذربایجان غربی، بخش تحقیقات گیاهپزشکی

2 ترکیه، آنکارا، دانشگاه آنکارا، دانشکده علوم، گروه زیست شناسی

تاریخ دریافت: 5/7/90                 تاریخ پذیرش: 29/10/92 

چکیده

تعداد 13 نمونه از جنس میکروتوس (Microtus)، در این بررسی از منطقه گله بان مرند در آذربایجان شرقی جمع آوری گردید. نمونه­های جمع­آوری شده به روش­های مورفولوژیکی و کاریولوژیکی مورد بررسی قرار گرفت. خصوصیات مورفولوژیکی و کاریولوژیکی این نمونه­ها نشان می­دهد که همه آن­ها متعلق به گونه Microtus socialis می­باشند. نمونه­های جمع­آوری شده از نظر مورفولوژیکی (رنگ پشت بدن قهوه­ای متمایل به زرد، قسمت شکم از خاکستری کم رنگ تا سفید کثیف متغیر بوده و رنگ پشت با شکم بصورت واضح در کنار بدن از هم جدا نمی­شوند. دم کوتاه و دو رنگ بوده (رنگ قسمت بالا نسبت به پایین آن تیره­تر) و پوشیده از مو می­باشد و اندازه موها در انتهای دم کمی بلندتر می­شود. چشم­ها کوچک و سیاه رنگ است. گوش­ها با این که کوچک هستند ولی از داخل موها تا حدودی نمایان می­باشند. روی دست­ها و پاها از مو پوشیده است و رنگ آنها مشابه با رنگ پشت حیوان می­باشد. زیستگاه موش­های مغان منطقه اردبیل (مغان) تشابه زیادی نشان می­دهند. کاریوتایپ نمونه­ها دارای 2n=62، NF=62 و NFa=60 می­باشد و با نتایج قبلی مطابقت می­نماید. تمامی کروموزوم­ها آکروسنتریک هستند.

واژه­های کلیدی: میکروتوس، کاریوتایپ، سوسیالیس، آذربایجان شرقی

* نویسنده مسئول، تلفن: 09122729593، پست الکترونیکی: aria836@gmail.com 

مقدمه

 

راسته جوندگان با 29 خانواده، بیش از 40 جنس و 2800 گونه بزرگ­ترین راسته پستانداران می­باشد (51 و 59). به غیر از قطب­ها، زلاند نو و بعضی از جزایر اقیانوسی در تمامی نقاط دنیا پراکنش نشان می­دهند. این جانوران با زندگی در خشکی، بالای درخت، زیر خاک و بصورت نیمه آبزی در زیستگاه­های مختلفی گسترش یافته­اند (60).

در زیرخانواده میکروتینه 28 جنس و 151 گونه وجود دارد (50 و 60). افراد این زیرخانواده در منطقه هولوآرکتیک از شمال گواتمالا تا کل آمریکای شمالی، در تمامی آوراسیا، ژاپن، تایوان، جنوب غرب چین، شمال هندوستان، خاورمیانه و در قاره آفریقا در لیبی پراکنش نشان می­دهند (15). تحقیقات فیلوژنتیکی تک نیایی بودن افراد متعلق به این زیرخانواده را نشان داده است (28، 42 و 56).

گونه­های متعلق به جنس میکروتوس (Microtus) با نشان دادن تنوع اکولوژیکی یکی از پستانداران کوچک غالب بسیاری از زیستگاه­های نیمکره جنوبی به شمار می­روند. با اینکه بسیاری از گونه­های این جنس مراتع، مزارع و باغات را بعنوان زیست­گاه ترجیح می­دهند، بعضی­ها در جنگل­ها و ارتفاعات زیست می­کنند (50). میکروتوس با حدود 65 گونه بعنوان نماینده جوندگان خانواده میکروتینه (45 و 50) در میان پستانداران هولوآرکتیک می­باشند (66).

در ایران نزدیک به 55 گونه جونده وجود دارد (2، 5، 7، 10، 29 و 33). در تحقیقات انجام شده تا به امروز 8 گونه از جنس میکروتوس به نام های M. socialis، M. arvalis,،  M. irani، M. (Sumeriomys) qazvinensis،
M. transcaspicus،  M. schelkovinkovi،  M. paradoxus  و M. nivalis از ایران گزارش شده است (2، 5، 10، 29 و 33). کاریوتایپ M. socialis جمع آوری شده از زنجان بصورت 2n=62، NFa=60 و NF=62 تعیین شده است (62). خصوصیات بیومتریک نمونه­های میکروتوس در شمال خراسان مورد بررسی قرار گرفته است (4).

مرزهای بین گونه­های کنونی و شباهت­های فیلوژنتیکی بین آن­ها بر اساس خصوصیات مورفولوژیکی و کاریولوژیکی تعیین می­گردد (45). ولی این خصوصیات تاکسونومیکی بطور قطعی نمی­تواند مسایل و مشکلات سیستماتیکی جنس میکروتوس را جوابگو باشد (45). بر اساس رفتارهای گونه­های مختلف متعلق به این جنس تغییراتی در خصوصیات آن به وجود آمده و به این ترتیب بطور دقیق و قطعی قابل شناسایی نمی­باشند (45). بطور مثال در بررسی­های خصوصیات جمجمه و دندان گونه­های میکروتوس اختلافات بزرگ بین گونه­ای، تفاوت­های بزرگ در سازگاری با محیط نمایان شده است (16، 47 و 64). از طرفی تکامل کاریولوژیکی تفاوت زیادی نسبت به تغییرات مورفولوژیکی نشان می­دهد (14 و 57). بطوری که کاریوتایپ گونه­های متعلق به جنس میکروتوس با دامنه 2n=17-62 در بین پستانداران از نظر تنوع کاریولوژیکی از دامنه تغییرات بزرگی برخوردار است (65 و 66). بعضی از ارتباطات فیلوژنتیکی از باند G کاریوتایپ­ها قابل تشخیص می­باشد (37، 40، 41، 44، 52 و 65). معرفی گونه­های جدید متعلق به این جنس نشان می­دهد که هنوز جایگاه سیستماتیک آن بطور قطعی مشخص نشده است (26، 45، 50، 54 و 65). بطوری که در سال­های اخیر موجب ارایه گونه­های جدید شده است (23 و 61). بنظر بعضی از محققین تمامی گونه­های جنس میکروتوس به غیر از
M. majori و M. schelkovinkovi متعلق به گروه­های socialis و arvalis می­باشند (45 و 46). این گروه بندی از طرف Zagorodnyuk (1990) نیز پیشنهاد شده است. همچنین Miller (1912)، Niethamer (1982) و Musser و Carleton (2005) هر دو گروه را متعلق به میکروتوس می­دانند.

گروه آروالیس گونه­های M. arvalis،
M. rossiaemeridionalis (=M. levis = M. epiroticus) و M. obscurus می­باشد (33). به نظر Krystufek و Vohralik (2005) برای اولین بار Meyer و همکاران در سال 1969 با شناسایی گونه­های سیبلینگ (برادر)
M. arvalis به نام M. subarvalis Meyer, Orlov & Skholl 1972 را نام­گذاری کرده­اند. در طول چند سال گذشته گونه­هایی از جنس میکروتوس در گروه سوسیالیس جای داده شده است. Gromov و Erbajeva (1995)
 M. guentheri, M. irani, M. paradoxus و M.socialis را در گروه ذکر شده قرار دادند. بنظر بعضی از محققین
M. schidlovskii نیز جزو این گروه می باشد (12، 13، 22 و 27). M. dogramacii توسط Kefelioglu و Krystufek (1999)، M. anatolicus توسط Krystufek و Kefelioglu (2001)، M. gazvinensis توسط Golenishchev و همکاران (a2002) و M. philistinus توسط Shehab و همکاران (2004) در این گروه طبقه­بندی شده­اند.

بیشتر محققین روسی هر دو گروه یاد شده را متعلق به زیرجنس Sumeriomys Argyropulo 1993  
می­دانند (21، 22، 23، 25 و 53). در صورتی که بیشتر محققین دیگر بدون در نظر گرفتن زیرجنس هر دو گروه را در داخل جنس میکروتوس طبقه­بندی کرده­اند (17، 18، 19 و 45).

در بررسی کاریوتایپ گونه­های متعلق به گروه socialis در ترکیه کاریوتایپ M.socialis، 2n=62، NFa=60 و
 M. irani, NF=62، 2n=48, M. dogramacii,NF=49/50/52/54, NFa=46/48/50, 2n=60 تعیین گردیده است (31). Krystufek و Kefelioglu (2001) کاریوتایپ M. anatolicus را بصورت 2n=60 مشخص کرده اند. در سال 2006 Yigit و همکاران کاریوتایپ M. schidlovskii را بصورت2n=60, NF=60   NFa=58  و کاریوتایپ M. socialis را بصورت 2n=62, NF=62 NFa=60 تعیین کرده­اند. کاریوتایپ
M. rossiaemeridionalis را در سال 2007  Yigit و همکاران بصورت2n=54, NF=56 NFa=52  عنوان کرده اند. در ایران Golenishchev و همکاران (a2002)
M. gazvinensis را با خصوصیات کاریوتایپی2n=54, NF=56 , NFa=52  بعنوان گونه جدید از منطقه بوئین زهرا (استان قزوین) معرفی کرده­اند.

گونه M. socialis قبلاً از پیشکوه، سد کوهرنگ، 90 کیلومتری جنوب اصفهان استان­های اردبیل، آذربایجان شرقی و غربی، خوزستان، فارس، اصفهان، تهران، قزوین، زنجان، کردستان، کرمانشاه، لرستان و خراسان گزارش گردیده است (2، 5، 7، 8، 11، 29 و 33). نمونه­های گونه یاد شده از شمال غرب آذربایجان شرقی (روستای گله بان) جمع آوری شدند.

مواد و روشها

عملیات به دو روش صحرایی و آزمایشگاهی انجام گرفت. عملیات صحرایی برای جمع آوری نمونه­ها به روش­های استفاده از تله­های زنده­گیر، مرده­گیر و صید نمونه هنگام آبیاری غرقابی انجام پذیرفت. تعداد 13 نمونه (5 نر و 8 ماده) از مزارع اطراف روستای گله­بان (حدودا 15 کیلومتری غرب شهرستان مرند، استان آذربایجان شرقی) با مختصات جغرافیایی˝45 ΄30 ˚38 شمالی، ˝03 ΄33 ˚45 شرقی و ارتفاع 1113 متر از سطح دریای آزاد جمع آوری گردید (نقشه 1). نمونه ها به آزمایشگاه بخش تحقیقات گیاه پزشکی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان آذربایجان غربی منتقل گردیده و تا انجام مراحل آزمایشگاهی در حیوان خانه نگهداری شدند. از بیسکوئیت، خیار، هویج و سیب زمینی برای پرورش آن ها استفاده گردید.

در آزمایشگاه طول سر و بدن، دم، پای عقب و گوش به میلی­متر و وزن به گرم تمامی نمونه­ها اندازه­گیری و در فرم های مربوطه ثبت گردیدند.

آنالیز کاریوتایپ با استفاده از تکنیک تزریق کلشیسین به روش فورد و هامیلتون (1956) انجام گردید. از لام­های آماده شده کاریوتایپ در عدسی شیئی­100× تعداد 20 پلاک متافاز بررسی و تعداد کروموزوم­ها (2n)، تعداد کل بازوهای کروموزومی (2NF) و بازوهای کروموزوم­های غیرجنسی (2NFa) شمارش و ثبت گردیده و از پلاک­های واضح عکس گرفته شده و کاریوتایپ شان تهیه شد. کاریوتایپ نمونه­ها هم زیر میکروسکوپ و هم در محیط رایانه از روی عکس­ها مورد شمارش قرار گرفت.

جمجمه هر یک از نمونه­ها در داخل آمونیاک 15% قرار گرفته و در درون بن ماری ˚C80  به مدت 1الی 2 ساعت گذاشته شد. قسمتهای گوشتی و چربی توسط پنس تمیز شده و برای خشک شدن در انکوباتور با دمای ˚C35 قرار گرفت. سپس قسمت­های مختلف جمجمه توسط کولیس دیجیتال با حساسیت صدم میلی­متر اندازه­گیری و در جدول مربوطه ثبت گردید. بعضی از نمونه­ها جهت ثبت خصوصیات مورفولوژ‍یکی از قبیل رنگ موها، رنگ دم، و ... تاکسیدرمی گردیدند.

نتیجه و بحث

محل تیپ Microtus socialis Pallas, 1773 نزدیک رودخانه اورال در روسیه می­باشد. اسامی aristovi Golenishchev, 2002. astrachanensis Erxleben, 1777. binominatus Ellerman, 1941.؛ bogdoensis Wang & Ma, 1982 gravies Goodwin, 1934..nikolajevi Ognev, 1950 parvus Satunin, 1901 satunini Ognev, 1924. syriacus Brants, 1827. zaitsevi Golenishchev, 2002. بعنوان مترادف برای این گونه استفاده شده است. نمونه­ها از مزارع یونجه و مزارع آفتاب گردان و گندم که در جوار هم بودند جمع­آوری گردید و از نظر زیست­گاه مشابه با نمونه­هایی است که توسط تقی زاده (1343) از دشت مغان جمع آوری شده است.

رنگ پشت بدن قهوه­ای متمایل به زرد، قسمت شکم از خاکستری کم رنگ تا سفید کثیف متغیر بوده و رنگ پشت با شکم به صورت واضح در کنار بدن از هم جدا نمی­شوند. فقط از بالا به طرف شکم رنگ قهوه­ای روشن­تر می­شود. دم کوتاه و دو رنگ بوده (رنگ قسمت بالا نسبت به پایین آن تیره­تر) و پوشیده از مو می­باشد و اندازه موها در انتهای دم کمی بلندتر می­شود. چشم­ها کوچک و سیاه رنگ است. گوش­ها با این که کوچک هستند ولی از داخل موها تا حدودی نمایان می­باشند. روی دست­ها و پاها از مو پوشیده است و رنگ موها مشابه با رنگ پشت حیوان است. در کف پاها و دست­ها مو دیده نمی­شود و در کف هر کدام از پاها 5 عدد پینه وجود دارد.

کاریوتایپ نمونه­ها 2n=62، NF=62 و NFa=60 بدست آمد. همه کروموزوم­های اتوزومی و جنسی آکروسنتریک می­باشند. 10 جفت از کروموزوم­های اتوزومی بزرگ، 10 جفت متوسط و 10 جفت آن­ها کوچک و از کروموزوم­های جنسی X بزرگ و Y کوچک می­باشد (شکل 1).

از اندازه­های ظاهری، سر و بدن، دم، پای عقب و گوش به میلی­متر و وزن بدن به گرم و نیز قسمت­های مختلف جمجمه (میلی­متر) هر 13 نمونه اندازه­گیری شده و در جدول 1 ثبت گردید.

جدول 1- اندازه بدن (میلی­متر ، وزن به گرم) و جمجمه (میلی متر) در 13 نمونه M. socialis   (گله بان – مرند)

قسمتهای بدن و جمجمه

تعداد

 نمونه

حداقل

حداکثر

میانگین

انحراف معیار

(SE)

طول بدن و دم

13

111

147

46/128

18/3

دم

13

20

32

39/26

10/1

پای عقب

13

18

22

9/19

38/0

گوش

13

10

14

1/12

35/0

وزن بدن

13

11

36

3/20

13/2

پهنای زیگوماتیک

13

3/13

9/15

77/14

24/0

ارتفاع پوزه

13

7/3

9/5

7/4

18/0

پهنای پوزه

13

8/3

5

59/4

10/0

فاصله بین حدقه ای

13

3/3

4

7/3

05/0

طول کندیل و بازال

13

5/20

4/25

39/23

44/0

طول کندیل و نازال

13

4/22

9/26

92/24

45/0

طول اکسی پیتونازال

13

8/22

3/27

35/25

44/0

طول استخوان بینی

13

9/6

5/9

97/7

22/0

پهنای استخوان بینی

13

4/3

1/4

84/3

07/0

طول استخوان پیشانی

13

3/6

3/9

85/7

26/0

طول استخوان آهیانه

13

4

7/6

4/5

21/0

طول جعبه جمجمه

13

8/8

8/10

10

16/0

پهنای جعبه جمجمه

13

8/11

6/12

11/12

06/0

پهنای ماستوئید

13

9/6

9

69/7

16/0

ارتفاع جمجمه با صندوق صماخ

13

9/8

7/10

10

13/0

ارتفاع جمجمه بدون صندوق صماخ

13

1/7

30/8

57/7

09/0

پهنای اکسی پیتال

13

1/11

6/13

65/12

23/0

طول دیاستما

13

4/6

5/8

48/7

19/0

طول کام

13

5/11

7/14

26/13

32/0

طول شکاف کامی

13

2/3

7/4

14/4

13/0

طول صندوق صماخ

13

5/7

2/9

62/8

15/0

عرض صندوق صماخ

13

7/5

7/7

81/6

17/0

ارتفاع فک پایین

13

9/6

9

96/7

17/0

طول فک پایین

13

9/13

3/16

35/15

28/0

طول ردیف دندان های آسیای بالا

13

4/4

8/5

09/5

11/0

طول ردیف دندان های آسیای پایین

13

2/4

8/5

92/4

11/0

طول دندان آسیای اول فک بالا

13

8/1

6/2

2

07/0

طول دندان آسیای دوم فک بالا

13

2/1

6/1

42/1

04/0

طول دندان آسیای سوم فک بالا

13

3/1

1/2

67/1

07/0

طول دندان آسیای اول فک پایین

13

1/2

9/2

47/2

06/0

طول دندان آسیای دوم فک پایین

13

1/1

6/1

37/1

06/0

طول دندان آسیای سوم فک پایین

13

9/0

3/1

12/1

03/0

خصوصیات مورفولوژیکی نمونه­های جمع آوری شده با نمونه­های M. socialis نگهداری شده در موزه طبیعی لندن (2)، نتایج حاصل از بررسی­های انجام یافته در ارتباط با گونه­های مختلف جنس میکروتوس در کشور و بعضی از کشورهای همسایه مورد مقایسه و ارزیابی قرار گرفت. در مطالعه فونستیکی جوندگان منطقه شکار ممنوع انجرک در استان کرمان نمونه­هایی از جنس میکروتوس مشاهده نشده است (1).

 

شکل 1- محل جمع آوری نمونه­ها (منطقه گله بان مرند) در استان آذربایجان شرقی(تصاویر گوگل ارث)

تقی زاده (1343) در ارتباط با مورفولوژی نمونه­های
M. socialis دشت مغان بزحمت دیده شدن گوش­ها، وجود پوزه پهن و روشن­تر بودن قسمت بالای دم نسبت به پایین آن را عنوان نموده است. در مقابل مروتی (1389) پوزه را تا حدی باریک و کوتاه شناسایی کرده است. در نمونه­های جمع­آوری شده در این بررسی گوش­ها تا حدی مشخص، پوزه کوتاه و تا حدی باریک و دم بطور مشخص در قسمت بالا تیره­تر از پایین آن می­باشد.

در سال 1968 Vinogrado و Argiropulo، اعتماد (1357) و سال 2005  Krystufek و Vohralik در بررسی
M. socialis ، وجود تعداد 5 پینه در کف پاها را گزارش کرده­اند و وجود این تعداد پینه را برای گونه­های متعلق به گروه سوسیالیس اختصاصی توصیف کرده­اند. Kefelioglu (1995) در بررسی M. socialis ترکیه تعداد 6 پینه را گزارش کرده است. در این تحقیق تعداد پینه­ها 5 عدد بدست آمد.

در سال 1995 Kefelioglu اندازه کندیل و بازال را بین 35/23 الی 26 میلی­متر تعیین کرده است. اندازه این قسمت از جمجمه را Krystufek و Vohralik (2005) بین 2/24 الی 7/26 و به نقل از اعتماد (1357) در نمونه­های موجود در موزه علوم طبیعی لندن 6/22 ثبت شده است. در این بررسی اندازه کندیل و بازال بین 5/20 الی 4/25 و بطور متوسط 39/23 میلی­متر بدست آمد و این اندازه­ها در محدوده نتایج بدست آمده توسط تحقیقات مختلف می باشند.

بنظر Vinogrado و Argiropulo (1968) اندازه دم در این گونه همیشه کوچکتر از 25% اندازه سر و بدن می­باشد. اعتماد (1357) برای اندازه دم از اصطلاح کوچکتر از نصف اندازه سر و بدن استفاده کرده است. به نقل از اعتماد (1357) در نمونه­های محافظت شده در موزه علوم طبیعی لندن اندازه دم از 25% اندازه سر و بدن تجاوز نمی­کند. نتایج بدست آمده از این بررسی نشان می­دهد که اندازه دم بطور متوسط 39/26% اندازه سر و بدن می باشد. بنظر اعتماد (1357) و Krystufek و Vohralik (2005) رنگ پشت بدن با قسمت شکم با یک خط فرضی مشخصی جدا نمی­شود. اما بنظر Kefelioglu (1995) در M. socialis های ترکیه رنگ دو قسمت ذکر شده در حالی که نمونه­های جوان جدا نشده، در نمونه­های بالغ بطور مشخص توسط یک خط فرضی از هم جدا شده­اند. در این بررسی رنگ پشت و شکم از همدیگر جدا نشده و از نظر اعتماد (1357) و Krystufek و Vohralik (2005) حمایت می کند.

جمجمه­های تمیز شده 13گونه جمع­آوری شده با نمونه­های M. socialis (جمع­آوری شده از منطقه آش کاله ارزروم) محافظت شده در کلکسیون پستانداران گروه زیست­شناسی دانشکده علوم دانشگاه آنکارا مورد مقایسه قرار گرفت و متعلق بودنش به این گونه مورد تایید قرار گرفت.

در بررسی نمونه­های مربوط به استان زنجان توسط Yigit و همکاران (2006) کاریوتایپ 2n=62 ، NF=62 و NFa=60 به دست آمده است. تعداد کروموزوم­های این گونه را Golenishchev و همکاران (a2002) 2n=62 بدست آورده و تمامی کروموزوم­ها را به شکل آکروسنتریک عنوان کرده­اند. کاریوتایپ تمامی گونه­های ترکیه را Kefelioglu (1995)2n=62 ، NF=62 و NFa=60 ثبت کرده و بنظر این محقق همه کروموزوم­ها آکروسنتریک بوده و کروموزوم X از همه کروموزوم­های دیگر بزرگ­تر می باشد.

 

 

            

شکل 2- پلاک متافاز (راست) و کاریوتایپ (چپ)  M. socialis (نمونه مرند)

 

شکل 3- کاریوتایپ M. socialis، نمونه آش کاله ارزروم (گرفته شده از Kefelioglu، 1995) (چپ) و نمونه مرند (در این بررسی)

 

 

 

 

 

 
 

شکل4- دندان­های فک بالا در M. schelkovinkovi نمونه تکاب (چپ) و M. socialis نمونه مرند (راست) 

 

مروتی و همکاران (1389) تعداد کروموزوم­ها را در
M. socialis 62 عدد عنوان کرده است. به نقل از Kefelioglu (1995)" Matthey (1952، 1953 و 1954) در نمونه­های M. socialis ایران تعداد کروموزوم­ها بین 60 الی 64 متغیر بوده و شکل همه آن­ها آکروسنتریک" می باشد. در این بررسی نیز کاریوتایپ این گونه به صورت 2n=62 ، NF=62 و NFa=60 بدست آمد و تمامی کروموزوم­ها آکروسنتریک بوده و کروموزوم­های جنسی X از همه کروموزوم­های دیگر بزرگ­تر می­باشند (شکل 2).  

اندازه­های مختلف بیرونی و جمجمه نمونه­های
M. socialis جمع­آوری شده در این تحقیق با گونه
M. schelkovinkovi منطقه تکاب آذربایجان غربی (9) و ارمنستان (23) مورد مقایسه قرار گرفت. در طرف درونی (لینگوال) دندان آسیای سوم بالا در نمونه های
M. schelkovinkovi ارمنستان و تکاب 3 مثلث وجود دارد ولی در نمونه­های M. socialis 4 مثلث دیده می­شود (شکل 3).

 میانگین فاصله بین حدقه­ای در M. schidlovskii 22/4 میلی متر (5/4-4) می باشد که از میانگین M. socialis (7/3) بیشتر می­باشد. در این تحقیق میانگین اندازه پای عقب در M. socialis 9/19 میلی­متر (22-18) ثبت گردید. این اندازه در M. schidlovskii با میانگین 5/16 میلی­متر (20-12) کوچکتر می­باشد. طول و عرض صندوق صماخ در M. schidlovskii نسبت به M. socialis کوچکتر می باشد. میانگین اندازه قسمت یاد شده در
M. schidlovskii به ترتیب 98/7 میلیمتر (3/9-2/7) و 6.2 میلی­متر (7/6-9/5) و در M. socialis به ترتیب 79/8 میلی­متر (2/9-5/7) و 85/6 میلی­متر (2/8-7/5) می­باشد. کاریوتایپ M. schidlovskii به صورت 2n=60، NFa=58 و NF=60 (7، 21 و 60). کاریوتایپ نمونه­های
M. socialis به صورت 2n=62، NFa=60 و NF=62 ثبت گردید.

نمونه­های M. socialis  با نتایج ثبت شده از 18 نمونه
 M. gazvinensis توسط Golenishchev و همکاران (a 2002) مورد مقایسه قرار گرفت. میانگین اندازه گوش در M. socialis 1/12میلی­متر می­باشد که نسبت میانگین گوش در M. gazvinensis 8/9 ثبت شده است. میانگین طول کندیل و بازال در M. gazvinensis 9/26 ثبت شده است (23). در این بررسی میانگین طول کندیل و بازال در M. socialis 39/23 میلی­متر (7/26-4/20) بدست آمد. و بزرگ­ترین اندازه برای این قسمت در نمونه­های
 M. socialis کوچک­تر از میانگین گونه M. gazvinensis می­باشد. تعداد کروموزوم­های M. gazvinensis 2n=54 است (23). در M. socialis  2n=62 می­باشد.  

درویش و همکاران (1385) در 15 نمونه M. paradoxus جمع آوری کرده از شمال شرق ایران میانگین اندازه گوش را 86/7 میلی­متر و میانگین پهنای جعبه جمجمه را 96/7 گزارش کرده­اند. در این تحقیق در نمونه­های M. socialis میانگین این قسمت­ها به ترتیب 61/11 و 83/11 میلی­متر بدست آمد.

درویش و همکاران (1385) در 11 نمونه از گونه
 M. transcaspicus که از شمال شرق ایران جمع آوری کرده بودند، میانگین اندازه­های سر و بدن، پای عقب و گوش را به ترتیب 9/145، 09/20 و 82/7 میلی­متر بدست آوردند. در این بررسی میانگین اندازه­های ذکر شده به ترتیب 07/102، 9/19 و 1/12 میلی­متر ثبت گردید. از اندازه قسمتهای مختلف جمجمه میانگین پهنای زیگوماتیک، طول اکسی پیتونازال، طول دیاستما، طول فک پایین، طول ردیف دندان های فک بالا و طول ردیف دندان­های فک پایین در M. transcaspicus به ترتیب 92/15، 36/29، 1/9، 26/18، 01/7 و 7 میلی­متر بدست آورده­اند. میانگین اندازه­های ذکر شده در این تحقیق به ترتیب 77/14، 35/25، 48/7، 35/15، 09/5 و 92/4 میلی­متر بدست آمد. همانطوری که ملاحظه می­شود به غیر از گوش در تمامی اندازه­ها M. transcaspicus نسبت به
M. socialis بزرگ­تر می­باشد و اختلاف میان دو گونه کاملاً مشهود است.

در سال 2007 Nadachowski اندازه گوش را در
M. schelkovinkovi بین 5/7 الی 10 میلی­متر گزارش کرده است. در این بررسی در M. socialis بین 10 الی 14 میلی­متر بدست آمد. ضمناً از نظر کاریوتایپ تعداد کروموزوم ها در M. schelkovinkovi 2n=54 ولی در M. socialis 2n=62 می­باشد.

رنگ بدن در M. nivalis قهوه­ای کم رنگ متمایل به حنایی و خاکستری بوده و اندازه دم 45% اندازه سر و بدن و تک رنگ می­باشد (30). در 4 نمونه نگهداری شده در موزه تاریخ طبیعی لندن اندازه دم 52% طول سر و بدن می­باشد (2). در این تحقیق رنگ بدن نمونه­های M. socialis قهوه­ای متمایل به زرد بوده و دم 39/26% طول سر و بدن و رنگ بالای آن از زیر آن تیره­تر می­باشد. اندازه گوش در  M. nivalis16/ 13میلی­متر می­باشد (30). در 4 نمونه ایرانی نگهداری شده در موزه تاریخ طبیعی لندن اندازه گوش 86/16 میلی­متر است (2). در این تحقیق اندازه گوش در نمونه­های M. socialis بطور متوسط 1/12 میلی­متر می­باشد. به این ترتیب در M. nivalisگوش­ها بطور کاملاً مشخص از بالای سر به طرف بیرون آمده است. در M. nivalis در کف پاهای عقب 6 پینه وجود دارد ولی در M. socialis 5 پینه دیده شد. از نظر کاریولوژیکی نیز بین دو گونه اختلاف وجود دارد. M. nivalis تعداد کروموزوم های  2n=54(Kefelioglu, 1995)  M. socialis با تعداد کروموزوم­های 2n=62 قابل تشخیص می­باشند. بنظر Kefelioglu (1995) افراد متعلق به گونه M. nivalis در ارتفاع بالای 1500 متر از سطح دریا در جنگل­ها و یا در میان تخته سنگ­های مرز جنگل­ها و در اراضی سنگلاخی استپ­­ ها یافت می­شوند. اما افراد متعلق به گونه
 M. socialis را از ارتفاع­های 104 الی 1113 متر از سطح دریا و مزارع یونجه و یا مزارع یونجه منتهی به مراتع کم ارتفاع و نیز باغ های میوه جمع آوری شدند.

 در سال 2001 Krystufek و Kefelioglu نمونه هایی از M. irani متعلق به ایران را مورد مطالعه قرار داده و اندازه دم را 37 میلی­متر، طول کندیل و بازال را 1/30 میلی­متر، پهنای زیگوماتیک را 1/18 میلی­متر، طول جعبه جمجمه 3/16 میلی­متر، پهنای جعبه جمجمه 4/14 میلی متر، طول دیاستما 9 میلی­متر و طول ردیف دندان­های فک بالا 7 میلی­متر بدست آوردند. در نمونه­های ایرانی موجود در موزه تاریخ طبیعی لندن اندازه دم بطور متوسط 36 میلی­متر، پهنای زیگوماتیک 5/16 میلی­متر و طول دیاستما 8/8 میلی­متر ثبت شده است. در M. socialis میانگین اندازه دم 39/26 میلی­متر، میانگین طول کندیل و بازال 39/23 میلی­متر، میانگین طول پهنای زیگوماتیک 77/14 میلی­متر، میانگین طول جعبه جمجمه 10 میلی­متر، پهنای جعبه جمجمه 11/12 میلی­متر، طول دیاستما 48/7 میلی­متر و طول ردیف دندان­های فک بالا 09/5 میلی­متر ثبت شد. با توجه به اندازه قسمت­های مختلف که مورد مقایسه قرار گرفت، افراد متعلق به گونه M. irani از افراد متعلق به گونه M. socialis بطور بارز دارای جثه درشت­تری هستند. از نظر تعداد کروموزوم­ها نیز M. irani با 2n=60 کروموزوم (32) با M. socialis با تعداد 2n=62 کروموزوم متفاوت می باشد.

این گونه یکی از آفات مهم در مزارع و باغات منطقه محسوب می­گردد. در بین گونه­های متعلق به خانواده میوریده که با 1326 گونه متنوع­ترین گروه را در رده پستانداران تشکیل می دهند (3) نیز گونه­های خسارت­زا در مزارع و باغات محسوب می­ گردند.

  1. آذرپیرا، م.، مجدزاده، س. م.، و درویش، ج.، 1391. مطالعه فونستیکی جوندگان (Mammalia:Rodentia)  منطقه شکار ممنوع انجرک در استان کرمان. مجله زیست­شناسی ایران، جلد 25، شماره 2، ص240- 251.
  2. اعتماد، ا.، 1357. پستانداران ایران، جلد اول، جوندگان و کلید تشخیص آن­ها. از انتشارات انجمن ملی حفاظت منابع طبیعی و محیط انسانی، تهران، ایران.
  3. باقریان، ع.، درویش، ج.، رستگارپویانی، ن.، 1386. مطالعه کلادیستی خانواده (Mammalia:Rodentia) Muridae درشرق ایران. مجله زیست­شناسی ایران، جلد20، شماره 2، ص 269 - 276.
  4. ترحمی، س. م.، و درویش، ج.، 1380. مطالعه بیوسیستماتیک ول­های  شمال خراسان. اولین همایش پژوهشی کاربرد مطالعات بیوسیستماتیک جوندگان ایران، مشهد، ص 12-19.
  5. تقی‌زاده، ف.،1343.تشخیص و طرز مبارزه با جوندگان مضر کشاورزی، انتشارات سازمان تحقیقات کشاورزی، ص85.
  6. درویش، ج.، سیاه سروی، ر.، میرشمسی، ا.، کیوانفر، ن.، هاشمی، ن.، و شکیب، ف. س.، 1385. تنوع جوندگان شمال شرق ایران. نشریه بیوسیستماتیک جانوران ایران، شماره 2 (1)، ص57-76.
  7. خلیل آریا، ع.، 1374. بررسی تکمیلی فون جوندگان مضر آذربایجان غربی. گزارش نهایی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان آذربایجان غربی، 15 صفحه.
  8. خلیل آریا، ع.، مروتی، م. و حسنی مقدم، م.، 1383. تغییرات جمعیت موشهای میکروتینه در مزارع یونجه استان آذربایجان غربی. شانزدهمین کنگره گیاهپزشکی کشور، تبریز- ایران، ص 486.
  9. خلیل آریا، ع.، 1390. وضعیت تاکسونومیکی و اکولوژیکی جنس میکروتوسMicrotus (Mammalia: Rodentia) در شمال غرب ایران. رساله دکتری. انستیتوی علوم دانشگاه آنکارا-ترکیه، 176 صفحه.
  10. نظری، ف.، 1374. بررسی تکمیلی فون جوندگان مضر ایران. گزارش نهایی موسسه تحقیقات گیاهپزشکی کشور، 25 صفحه.
  11. مروتی، م.، نظری، ف.، و مالیکوف، و.، 1389. راهنمای تشخیص جوندگان مضر کشاورزی. از انتشارات موسسه تحقیقات گیاهپزشکی کشور، 136 صفحه.
    1. Achverdjan, M. R., Vorontsov, N. N., and Lyapunova, E. A., 1991a. On the species independence of the plateau Schidlovski’ vole - Microtus schidlovskii Argyropulo, 1933 (Rodentia, Cricetidae) from the Western Armenia. Biol. Zurnal Armenii, 44. PP: 260-265.
    2. Achverdjan, M. R., Vorontsov, N. N., and Lyapunova, E. A., 1991b. The plateau Schidlovski’ vole Microtus schidlovskii (Rodentia, Cricetidae) is an independent species from the fauna of Armenia. Biol. Žurnal Armenii, 44. PP: 266-271.
    3. Baskevich, M. I., 1996. On the karyological differentiation in Caucasian populations of common vole (Rodentia, Cricetidae, Microtus). (In Russian, English summary). Zool. Zh, 75. PP: 297–308.
    4. Carleton, M., and Musser, G., 1984. Muroid rodents. in S. Anderson. J. K. Jones Jr., eds. Orders and families of recent mammals of the world. New York: John Wiley and Sons, PP: 289-379.
    5. Chaline, J., Brunet-Lecomte, P., Montuire, S., Viriot, L., and Courant, F., 1999. Anatomy of the arvicoline radiation (Rodentia): palaeogeographical, palaeoecological history and evolutionary data. Ann. Zool. Fenn, 36. PP: 239–267.
    6. Corbet, G. B., 1978. The mammals of the Palearctic region: a taxonomic review. British Museum (Natural History), London. PP: 314.
    7. Ellerman, J. R., 1948. A key to the rodents of South-West Asia in the British Museum collection. Proceedings of the Zoological Society of London, 118, PP: 765-816.
    8. Ellerman, J. R., and Morrison-Scott, T. C. S., 1951. Checklist of palearctic and Indian mammals 1758 to 1946. British museum (Natural History), London. PP: 810.
    9. Ford, C. E., and Hamerton, J. L., 1956. A colchicine hypotonic citrate squash sequence for mammalian chromosomes. Stain Technol, 31. PP: 247 – 251.
    10. Golenishchev, F. N., Malikov, V. G., Arbobi, M., Bulatova, N. Sh., Sablina, O. V., and Polyakov, A. V., 1999. Some new data on taxonomy of the genus Microtus (Rodentia, Arvicolinae) from Iran.  Procedings of the Zoological Institute RAS. Vol, 281. PP: 15-20.
    11. Golenishchev, F. N., Malikov, V. G., Vaziri, A. Sh., Morowati, M., Sablina, O. V., and Polyakov, A. V., 2000. Some preliminary data on taxonomy of the genus Sumeriomys (Rodentia, Arvicolinae).  Rassian Academy of Scinces, PP: 36-38.
    12. Golenishchev, F. N., Sablina, O. V., Borodin, P. M., and Gerasimov, S., 2002a. Taxonomy of voles of the subgenus Sumeriomys Argyropulo 1993 (Rodentia, Arvicolinae, Microtus). Russian J. [In English].Theriol, 1(1), PP: 43-55.
    13. Golenishchev, F. N., Malikov, V. G., Nazari, F., Vaziri, A. Sh., Sablina, O. V., and Polyakov, A. V., 2002b. New species of vole of "guentheri" group (Rodentia, Arvicolinae, Microtus ) from İran. Russian J. [In English]Theriol, 1 (2). PP: 117–123.
    14. Gromov, I. M., and Polyakov, I. Ya., 1977. Voles (Microtinae). Fauna of the USSR. Mammals [in Russian]. Vol. 3 Vyp. 8. Nauka, Moscow and Leningrad, PP: 504 .
    15. Gromov, I. M., and Polyakov, I. Ya., 1992. Fauna of the USSR. vol. 3, Voles (Microtinae). Brill Publishing Company, Leiden, 725 pp.
    16. Gromov, I. M., and Erbajeva, M. A., 1995. The mammals of Russia and adjacent territories. Lagomorphs and rodents. Russian Academy of Sciences, Zoological Institute, St. Petersburg, 520 pp.
    17. Jansa, S., and Weksler, M., 2004. Phylogeny of muroid rodents: relationships within and among major lineages as determined by IRBP gene sequences. Molecular Phylogenetics and Evolution, 31. PP: 256-276.
    18. Karami, M., Hutterer, R., Benda, P., Siahsarvie, R., and Krystufek, B., 2008. Annotated check-list of the mammals of Iran. Lynx (Praha), n. s., 39(1), PP: 63–102.
    19. Kefelioglu, H., 1995. Turkiye Microtus (Mammalia: Rodentia) cinsinin taksonomisi ve yayılısı. Tr. J. of zoology, 19. PP: 35-63.
    20. Kefelioglu, H., and Krystufek, B., 1999. The taxonomy of Microtus socialis group (Rodentia: Microtinae) in Turkey, with the description of a new species. J. Nat. Hist. 33, PP: 289-303.
    21. Krystufek, B., and Kefelioglu, H., 2001. Redescription of Microtus irani, the species limits and a new social vole from Turkey. Bonn. zool. Beitr, 50. PP: 1-14.
    22. Krystufek, B., and Vohralik, V., 2005. Mammals of Turkey and Cyprus, Rodentia I: Sciuridae, Dipodidae, Gliridae, Arvicolinae. Bibliotheca Annales Majora, PP: 285.
    23. Matthey, R., 1952. Chromosomes De Muridae. III. Experientia, 8. PP: 463-464.
    24. Matthey, R., 1953. Les chromosomes Des Muridae. Revision critique et matreriaux pour servir a I’evolution chromosomique chez les rongeurs. Rev. Suisse Zool, 60. PP: 225-283.
    25. Matthey, R., 1954. Nouvelles recherches sur les chromosomes des Muridae. Caryologica, 9. PP: 1-44.
    26. Mazurok, N. A., Rubtsova, N. V., Isaenko, A. A., Pavlova, M. E., Slobodyanyuk, S. Y., Nesterova, T. B., and Zakian, S. M., 2001. Comparative chromosome and mitochondrial DNA Analyses and phylogenetic relationships within common voles (Microtus, Arvicolidae). Chrom. Res, 9. PP: 107-120.
    27. Meyer, M. N., Orlov, V. N., and Scholl, E. D., 1969. Application of the data of karyological, physiological, and cytophysiological analyses for the determination of a new rodent species (Rodentia, Mammalia). Reports of the Academy of Sciences of the USSR, series of Biology 188 (6), (In Russian). PP: 1411-1414
    28. Meyer, M. N., Orlov, V. N., and Skholl, E. D., 1972. Sibling species in Microtus arvalis group (Rodentia. Cricetidae). Zool. Zh, 51 (5). (In Russian). PP: 724-738.
    29. Meyer, M. N., Radjabli, S. I., Bulatova, N. Sh., and Golenishchev, F. N., 1985. Karyological peculiarities and probable relations of common voles of the group arvalis (Rodentia, Cricetidae, Microtus). (In Russian, English summary).Zool. Zh. 64; 417–428
    30. Meyer, M. N., Golenishchev, F. N., Radjably, S. I., and Sablina, O. V., 1996. Voles (subgenus Microtus Schrank) of Russia and adjacent territories. Proc. Zool. Inst. Russ. Acad. Sci, 232, (In Russian). PP: 1–320
    31. Michaux, J., Reyes, A., and Catzeflis, F., 2001. Evolutionary history of the most speciose mammals: Molecular phylogeny of muroid rodents. Molecular Biology and Evolution, 18(11). PP: 2017-2031.
    32. Miller, G. S., 1912. Catalogue of the mammals of Western Europe (Europe exclusive of Russia9 in the collection of the British Museum. British Museum (Natural history), London. PP: 1019.
    33. Modi, W. S., 1987. Phylogenetic analyses of chromosomal banding patterns among the Nearctic Arvicolidae (Mammalia: Rodentia). Syst. Zool, 36. PP: 109–136.
    34. Musser, G. M., and Carleton, M. D., 1993. Family Muridae. In: Wilson, D. E., Reeder, D. M., (Eds.). Mammal Species of the World: A Taxonomic and Geographic Reference. second ed. Smithsonian Institution Press, PP: 510–756. Washington.
    35. Musser, G. M., Carleton, D. E., Wilson, D. M., and Reeder, E., 2005. Mammal species of the world. Baltimore and London: Superfamily Muroidea. The Johns Hopkins University Press.
    36. Nadachowski, A., and Zagorodnyuk, I., 1996. Recent Allophaiomys-like species in the Palaearctic: Pleistocene relicts or a return to an initial type, Acta Zool. Cracov, 39. PP: 387–394.
    37. Nadachowski, A., 2007. The taxonomic status of Schelkovnikovi’s Pine Vole Microtus schelkovnikovi (Rodentia, mammalia). Acta Zoologica cracoviensia, 50A (1-2). PP: 67-72.
    38. Niethamer, J., and Krapp, F., 1982. Handbuch der Saugetiere Europas. vol. 2/I.- Wiesbaden, PP: 649.
    39. Nowak, R. M., 1999. Walker’s Mammals of the World. sixth ed. The Johns Hopkins University Press, Baltimore, ML, 1936 pp.  
    40. Ognev, S. I., 1947. Mammals of the U.S.S.R. and adjacent countries. Vol.V Moscova, Leningrad, 809 pp.
    41. Orlov, V. N., Yatsenko, V. N., and Malygin, V. M., 1983. Karyotype homology and species phylogeny in a group of field mice (Cricetidae, Rodentia). Doklady Biol. Sci, 269. PP: 217–219.
    42. Pavlinov, L. Ya., and Rossolimo, O. L., 1998. Systematics of mammals of USSR Archives of Zoological Museum, [In Russian], 38. PP: 1-190.
    43. Panteleyev, P. A., 1998. The Rodents of the Palaearctic Fauna: Composition and Areas. Russian Academy of Sciences, Moscow, 116 pp.
    44. Shehab, A., Daoud, A., Kock, D., and Amr, Z., 2004. Small mammals recovered from owl pellets from Syria (Mammalia: Chiroptera, Rodentia). Zool. Middle East, 33. PP: 27-42.
    45. Steppan, S., Adkins, R., and Anderson, J., 2004. Phylogeny and divergence-date estimates of rapid radiations in muroid rodents based on multiple nuclear genes. Systemic Biology, 53(4). PP: 533-553.
    46. Suchentrunk, F., Markov, G., and Haiden, A., 1998. On gene pool divergence of the two karyotypically distinct sibling vole species Microtus arvalis and M. rossiaemeridionalis (Arvicolidae, Rodentia). Folia Zool, 47. PP: 103–114.
    47. Vinogradov, B. S., and Argiropulo, A. I., 1968. Fauna of the U. S. S. R., mammals, key to Rodents. Zoological Institute of the Academy of sciences of the U.S.S.R, 230 pp.  
    48. Wilson, D. E., and Reeder, D. M., 1993. Mammals Species of the World. Second Ed. Smithsonian Institution Press. Washington and London, PP: 501-755.
    49. Wilson, D. E., and Reeder, D. M., (eds.) 2005. Mammal species of the world: A taxonomic and geographic reference, 3rd ed. Baltimore: The Johns Hopkins University Press.
    50. Yigit, N., and Colak, E., 2002. On the distribution and taxonomic status of Microtus guentheri (Danford and Alston. 1880) and Microtus lydius Blackler, 1916 (Mammalia: Rodentia) in Turkey. Turk. J. Zool, 26. PP: 197–204.
    51. Yigit, N., Gharkheloo, M. M., Colak, E., and Ozkurt, S., 2006. The Karyotypes of Some Rodent Species (Mammalia: Rodentia) from Eastern Turkey and Northern Iran with a New Record, Microtus schidlovskii Argyropulo, 1933, from Eastern Turkey. Turk. J. Zool, 30. PP: 459–464.
    52. Yigit, N., Kankılıc, T., and Colak, E., 2007. Reproductive Biology and Potantial Development of M. rossiaemeridionalis Ognev, 1924 (Mammalia: Rodentia) Distributed in Turkey. Turkish Journal of Zoology, 31. PP: 1-8.
    53. Zakrzewski, R. J., 1985. The fossil record. In: Tamarin. R. H.(Ed.), Biology of New World Microtus. American Society of Mammalogists. Special Publication No, 8. PP: 1–51.
    54. Zagorodnyuk, I. V., 1990. Karyotypic variability and systematic of the gray voles (Rodentia: Arvicolini). Communications, I., Species composition and chromosomal Numbers [In Russian, English summary], Vestnik Zoologii, 2. PP: 36-37.
    55. Zima, J., and Kral, B., 1984. Karyotypes of European mammals II. Acta Sc. Nat. Brno, 18. PP: 1- 62.

  • تاریخ دریافت: 05 مهر 1390
  • تاریخ بازنگری: 03 دی 1392
  • تاریخ پذیرش: 29 دی 1392