اثرات جایگزینی روغن ماهی جیره با روغن­های گیاهی بر شاخصه­های رشد و بازماندگی بچه ماهیان سفید دریای خزر (Rutilus kutum)

میترا جمشید پوده، ابوالقاسم اسماعیلی فریدونی^*، حسین اورجی و خسرو جانی خلیلی

ساری، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی، دانشکده علوم دامی و شیلات، گروه شیلات 

تاریخ دریافت: 17/4/92               تاریخ پذیرش:  1/9/93

چکیده

اثرات جایگزینی روغن ماهی جیره با روغن­های گیاهی سویا و کانولا بر شاخصه­های رشدی و بازماندگی بچه ماهیان سفید دریای خزر (Rutilus kutum) با تغذیه تعداد 1260 قطعه بچه ماهی (میانگین وزنی 62/0 ­گرم و طولی 2/4 میلی­متر) از شش جیره شامل 100 درصد روغن ماهی (شاهد)، 100 درصد روغن کانولا، 100 درصد روغن سویا، مخلوط 50:50 درصدی روغن ماهی-کانولا،  مخلوط 50:50 درصدی روغن ماهی-سویا و مخلوط 50:50 درصدی روغن سویا-کانولا به مدت 8 هفته بررسی شد. نتایج نشان داد که میانگین وزن نهایی در بچه ماهیان تغذیه شده با روغن­های انفرادی کانولا (74/1 ­گرم) و سویا (63/1 ­گرم) بیشتر از سایر تیمارها (بین 53/1-38/1 ­گرم) بود (05/0>P)، در حالیکه میانگین طول نهایی بدن اختلاف معنی­داری در بین تیمارها نداشت (05/0 P). کمترین فاکتور وضعیت در بچه ماهیان تغذیه شده با جیره مخلوط سویا-کانولا (78/0) بوده ولی این مقدار (بین 08/1-89/0) در سایر تیمارها معنی­دار نبود (05/0P). بالاترین سرعت رشد ویژه در جیره­های حاوی روغن­های کانولا و سویا (بترتیب 85/1 و 74/1) و همراه با اختلاف معنی­دار در مقایسه با سایر جیره­ها بود (05/0>P). میزان بازماندگی بچه ماهیان تحت تاثیر نوع منبع روغن قرار گرفت (05/0>P)، بطوریکه بازماندگی بالاتری در جیره­های حاوی روغن انفرادی (بین 94-87 درصد) در مقایسه با جیره­های مخلوط منابع روغن (بین 85-69 درصد) دیده شد (05/0>P). با بررسی نتایج پیشنهاد می­شود که بچه ماهیان سفید قابلیت استفاده و سازگاری در تغذیه جیره­های دارای روغن­های کانولا و سویا را داشته و جایگزینی کامل روغن ماهی توسط روغن­های گیاهی مذکور اثرات منفی بر رشد و بازماندگی بچه ماهیان ندارد.

واژه های کلیدی: ماهی سفید، منابع روغن جیره، روغن­های گیاهی، رشد، بازماندگی.

^* نویسنده مسئول، تلفن: 09112585081، پست الکترونیکی: a.esmaeili@sanru.ac.ir

مقدمه

ماهی سفید دریای خزر (Rutilus kutum) یکی از ماهیان با ارزش و منحصر به فرد دریای خزر بوده که بیش از 54 درصد از کل صید ماهیان استخوانی را به خود اختصاص داده است (1 و 18). بسیاری از زیستگاه­های مناسب جهت تولیدمثل طبیعی این ماهی به دلیل ساخت سدها، ورود آلودگی­ها و دیگر دخالت­های انسانی از بین رفته و بنظر می­رسد که بازسازی ذخایر آن از طریق تکثیر مصنوعی و پرورش لاروها تا اوزان مناسب برای رهاسازی به رودخانه­ها می­تواند یکی از راهکارهای موثر در احیای جمعیت آنها به شمار رود. نخستین بار تکثیر مصنوعی و پرورش انبوه بچه ماهیان سفید در استخرهای خاکی از سال 1361 در کشور آغاز گردید (2). در این استخرها علاوه بر غذاهای طبیعی قابل دسترس برای لاروها و بچه ماهیان، تغذیه با غذاهای کنسانتره برای تامین نیازهای تغذیه­ای آنها در طول دوره پرورش نیز از اهمیت بالایی برخوردار می­باشد. از طرف دیگر، دسترسی به جیره غذایی فرموله باید به صورتی فراهم شود تا از یک طرف بچه ماهیان در یک مقطع زمانی بهینه رشد یافته و از طرف دیگر از سلامتی لازم جهت دستیابی به اوزان مناسب جهت رهاسازی در رودخانه ها برخوردار باشند (11).

با افزایش جهانی تولیدات آبزی­پروری در سه دهه اخیر و بدنبال آن افزایش تقاضا برای پودر و روغن ماهی در جیره غذایی آبزیان، امروزه این منبع مهم پروتئینی با مشکلات زیادی در تهیه، قابلیت دسترسی، عمل­آوری و نهایتاً افزایش شدید قیمت مواجه شده و لذا یافتن جایگزین و یا جایگزین های مناسب به یک موضوع کلیدی و مهم در این صنعت تبدیل شده است (13 و 14). در سال­های اخیر میزان تولید جهانی روغن­های حاصل از دانه­های گیاهی مانند سویا و کانولا بطور پیوسته روند افزایشی داشته و این امر سبب شده که قیمت آنها نسبتاً ثابت و قابلیت دسترسی به آنها نیز آسان­تر باشد (22). همچنین، جایگزینی موفقیت­آمیز روغن ماهی با منابع گیاهی علاوه بر کاهش وابستگی کامل به روغن ماهی می­تواند سبب کاهش احتمالی هزینه­های مرتبط با تامین جیره­های غذایی در صنعت آبزی­پروری گردد. روغن­های گیاهی غنی از اسیدهای چرب چند غیراشباعی 18 کربنه (Polyunsaturated fatty acidC18 PUFA; ) و عاری از اسیدهای چرب به شدت غیراشباع n-3 HUFA (n-3 HUFA; Highly unsaturated fatty acids) بعنوان منابع شاخصی برای جایگزینی (کامل و یا مکمل) بجای روغن ماهی در تغذیه آزاد ماهیان، ماهیان آب شیرین و دریایی و حتی انواع میگوها و سخت­پوستان بشمار می­روند (7، 8). اکثر روغن­های گیاهی دارای مقادیر قابل توجهی از اسیدهای چرب گروه n-6 و n-9 می­باشند. بعنوان مثال، روغن سویا دارای مقادیر بالایی از اسیدهای چرب لینولئیک (58-48 درصد)، اولئیک (30-19 درصد) و پالمیتیک (12-7 درصد) بوده و روغن کانولا نیز سرشار از اسید چرب اولئیک (68-50 درصد) و تا حدی لینولئیک (21-12 درصد) می­باشد (19). با اینحال، مقادیر اسید لینولنیک در هر دو منبع گیاهی فوق الذکر در سطح نسبتاً قابل قبولی (10-4 درصد) قرار دارد (22). بنابراین می­توان دلائل منطقی در کاربرد این گونه منابع گیاهی در صنعت آبزی­پروری را داشت.

متاسفانه تا به امروز اطلاعات بسیار محدودی در زمینه نیازهای تغذیه­ای لاروها و بچه ماهیان سفید دریای خزر وجود داشته و بهمین دلیل برای تغذیه آنها در مراکز تکثیر عمدتاً از غذاهای دستی و یا کارخانه­ای که عمدتاً نیازهای دقیق لاروها در آن مشخص نشده استفاده می­شود. این جیره­های غذایی از یکطرف بدلیل عدم بالانس بودن­شان سرعت رشد مناسب را در لاروها ایجاد نکرده و نتیجتاً بچه­ماهیان در زمان مناسب به وزن رهاسازی نمی­رسند. حتی این مسئله می­تواند در رهاسازی بچه ماهیان به رودخانه­ها باعث ایجاد مشکلات بعد از رهاسازی مانند عدم توانایی در سازگاریهای لازم برای تنظیم فشار اسمزی و کاهش مقاومت بچه ماهیان به انواع عفونتهای انگلی و باکتریایی بمنظور ورود به آب دریا گردد. لذا هدف اصلی مطالعه حاضر بررسی امکان جایگزینی کامل و یا جزیی روغن­های گیاهی سویا و کانولا بجای روغن ماهی در جیره غذایی بچه ماهی سفید دریای خزر با تاکید بر عملکرد رشد و بازماندگی بچه ماهیان می­باشد.

مواد و روشها

این تحقیق در تابستان سال 1391 در دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری انجام گردید. تعداد 1260 قطعه بچه ماهی سفید با میانگین وزنی 16/0±62/0 ­گرم و طولی 54/0±2/4 میلی­متر شمارش و به سه مخزن 300 لیتری منتقل شدند. بچه ماهیان ابتدا به مدت دو هفته به شرایط آزمایشگاهی سازگار و سپس به مدت 8 هفته با جیره­های مختلف تهیه شده در این بررسی تغذیه شدند. در این مطالعه، شش جیره غذایی (هر کدام در سه تکرار و هر تکرار با 210 قطعه بچه ماهی) به صورت زیر استفاده گردید (جدول 1):

تیمار حاوی روغن ماهی: تغذیه بچه ماهیان با جیره حاوی 100 درصد روغن ماهی

تیمار حاوی روغن کانولا: تغذیه بچه ماهیان با جیره حاوی 100 درصد روغن کانولا

تیمار حاوی روغن سویا: تغذیه بچه ماهیان با جیره حاوی 100 درصد روغن سویا

تیمار حاوی مخلوط روغن­های ماهی-کانولا: تغذیه بچه ماهیان با جیره مخلوط 50:50 درصدی از روغن­های ماهی-کانولا

تیمار حاوی مخلوط روغن­های ماهی- سویا: تغذیه بچه ماهیان با جیره مخلوط 50:50 درصدی از روغن­های ماهی-سویا

تیمار حاوی مخلوط روغن­های کانولا-سویا: تغذیه بچه ماهیان با جیره مخلوط 50:50 درصدی از روغن­های کانولا-سویا

جدول 1- ترکیبات و مقادیر (بر حسب درصد) مواد اولیه تشکیل دهنده خوراک در جیره­های آزمایشی بچه ماهیان سفید دریای خزر

بعد از توزین و مخلوط کردن مواد خام اولیه در جیره، روغنهای مذکور با آن مخلوط و بتدریج روی سطح غذا پخش شدند. سپس مخلوط حاصل به کمک چرخ­گوشت (ساخت شرکت پارس خزر) بصورت رشته_­هایی با قطر 2 میلی­متر درآمده و در داخل آون (در دمای 30 درجه سانتی­گراد بمدت 12 ساعت) کاملاً خشک شدند. در پایان، بسته­های غذایی شماره­گذاری و در پلاستیک بسته­بندی شده و تا زمان مصرف در دمای 18- درجه سانتی­گراد نگهداری و همزمان با تغذیه بچه ماهیان مقدار مورد نیاز بصورت روزانه از فریزر خارج و در دمای 4 درجه سانتی­گراد قرار گرفتند. مقدار غذای لازم برای تغذیه بچه ماهیان با توجه به وزن ماهی (10 درصد از وزن کل توده ماهیان) بصورت روزانه محاسبه و در 3 نوبت (در ساعات 8، 13 و 18) در اختیار آنها قرار گرفت.

در طول دوره آزمایش، برخی از پارامترهای فیزیکوشیمیایی آب شامل درجه حرارت (توسط دماسنج) و میزان اکسیژن محلول (توسط اکسیژن متر) بصورت روزانه و همچنین میزان آمونیاک کل (توسط کیت سنجش آمونیاک) و pH (توسط pH متر مدل Sartorius, PB-11) بصورت هفتگی اندازه­گیری شدند. روزانه انتهای تانکها در دو نوبت (صبح و عصر) بمنظور حذف مدفوع ماهیان و غذاهای خورده نشده سیفون گشته و بهمراه آن ماهیان مرده (در صورت وجود) جداسازی شده و داده­های آنها ثبت گردید. در پایان دوره پرورش، زیست سنجی شاخصه­هایی شامل رشد (میانگین طول و وزن)، میانگین درصد افزایش وزن بدن، فاکتور وضعیت، ضریب تبدیل غذایی، نرخ رشد ویژه (SGR; specific growth rate) و میزان بازماندگی بچه ماهیان بر اساس روابط زیر محاسبه شدند:

فاکتور وضعیت (CF) = W_t × L_t ^-3 × 100

ضریب تبدیل غذایی (FCR) = مقدار غذای خورده شده  / افزایش وزن بدن

 نرخ رشد ویژه (SGR %) = [(ln W_t -  ln W_i) / T] ×100

میانگین درصد افزایش وزن بدن  = 100 × [(W_t - W_i) / W_i]

میزان بازماندگی (درصد) = تعداد ماهی سالم باقی مانده) × 100 ̸ (تعداد ماهی سالم اولیه

در این فرمول­ها، W_i میانگین وزن اولیه بچه ماهیان، W_t میانگین وزن نهایی بچه ماهیان، L_t میانگین طول نهایی بچه ماهیان و T طول دوره پرورش می باشند.

تجزیه و تحلیل آماری: بعد از نرمال­سازی داده_­ها، تجزیه و تحلیل آماری با استفاده از روش آنالیز واریانس یک­طرفه در قالب طرح کاملاً تصادفی و با استفاده از نرم­افزار SPSS نسخه 17 انجام شد. داده­ها به صورت میانگین ± اشتباه از معیار ارائه شدند. مقایسه میانگین­ها به کمک آزمون چند دامنه­ای دانکن در سطح اطمینان 95 درصد انجام گرفت.

نتایج  

بررسی پارامترهای فیزیکوشیمیایی آب در طول دوره پرورش بچه ماهیان سفید در تیمارهای مطالعه حاضر روند نسبتاً ثابتی را برای هر یک از پارامترها نشان داد. بطوریکه میزان درجه حرارت آب در محدوده 26/0±78/25 درجه سانتیگراد، pH در حدود 21/0±65/7، و مقادیر اکسیژن محلول و آمونیاک کل به ترتیب در محدوده­های 9/0±29/8 و 25/0±4/0 میلی­گرم در لیتر متفاوت بودند.

میانگین وزن نهایی بدن در بچه­ماهیان سفید تغذیه شده با جیره­های حاوی روغن کانولا (07/1 ±74/1 گرم) و سویا (09/0±63/1 گرم) به طور معنی­داری بیشتر از سایر تیمارها بوده (05/0>P)، و بچه ماهیان تغذیه شده با جیره حاوی مخلوط روغن های سویا-کانولا کمترین مقادیر وزنی (1/0±38/1 گرم) را نشان دادند (جدول 2). روند نسبتاً مشابهی نیز در افزایش وزن بدن و میانگین درصد افزایش وزن بدن بچه ماهیان دیده شد، به طوری که میانگین درصد افزایش وزن بچه ماهیان تغذیه شده با جیره­های حاوی روغن کانولا (180 درصد) و سویا (158 درصد) روند بالاتری را در مقایسه با جیره­های حاوی مخلوط منابع روغن (بین 141-122درصد) داشت (05/0>P). میانگین طول نهایی بچه ماهیان سفید در تیمارهای مختلف تغذیه­ای اختلاف معنی­داری با یکدیگر نشان نداد (05/0P). بهترین مقادیر FCR به ترتیب در بچه ماهیان تغذیه شده با جیره های انفرادی حاوی روغن کانولا (19/2) و سویا (50/2) دیده شد (05/0>P)، ولی این مقادیر در گروههای مختلف تغذیه­ای همراه با اختلاف معنی­دار و در محدوده­ای بین 94/2-19/2 متفاوت بودند. در عین حال، بچه ماهیان تغذیه شده با جیره­های حاوی مخلوط منابع روغن هیچگونه اختلاف معنی­داری در مقادیر FCR از خود نشان نداده و بالاترین مقادیر (94/2-8/2) را بخود اختصاص دادند (05/0P)، با اینحال، مقادیر آن در جیره­های حاوی مخلوط منابع روغن (بین 57/1-43/1) بمراتب کمتر از تیمارهای حاوی روغن انفرادی و تیمار شاهد (62/1) بود (جدول 2).

میزان بازماندگی بچه ماهیان تحت تاثیر نوع منبع روغن قرار گرفت (05/0>P)، بطوریکه بازماندگی بمراتب بالاتری در جیره­های حاوی روغن انفرادی (28/94-85/87 درصد) در مقایسه با جیره­های مخلوط منابع روغن (69/85-52/69 درصد) دیده شد. بیشترین و کمترین مقادیر بازماندگی بترتیب در جیره حاوی روغن سویا و جیره مخلوط روغن سویا-کانولا دیده شد (جدول 2).

جدول 2- شاخصه های رشدی (طول و وزن)، افزایش وزن بدن، میانگین درصد افزایش وزن بدن، فاکتور وضعیت، ضریب تبدیل غذایی، سرعت رشد ویژه و میزان بازماندگی در بچه ماهیان سفید تغذیه شده با جیره های مختلف آزمایشی

*حروف متفاوت در ردیف های افقی بیانگر وجود اختلاف معنی دار بین تیمارها می باشد (05/0>P).

بحث

در سال­های اخیر، استفاده از منابع مختلف روغن­های گیاهی شامل سویا، کانولا، بزرک، زیتون، خرما، آئوکادو و آفتابگردان در جیره غذایی گونه­های زیادی از ماهیان و سخت­پوستان بصورت جایگزینی کامل و یا مکمل بررسی گردید (5 و 15). اثرات این جایگزینی­ها روی 33 گونه مختلف از آبزیان نشان داد که فقط در 9 گونه آبزی اثرات منفی بر شاخصه­های رشدی و بازماندگی ایجاد گردید (22). مهم­ترین دلائل چنین روندی به عواملی مانند نوع گونه، حساسیت­های هر گونه به نوع منبع روغن، قابلیت تحمل در پذیرش نوع روغن بکار رفته، طول دوره آزمایش و شرایط محیطی نسبت داده شد (4 و 8). در مطالعه حاضر مشاهده شد که ماهی سفید دریای خزر می­تواند رژیم­های غذایی دارای روغن­های گیاهی کانولا و سویا را پذیرفته و به آنها سازگار گردد. همچنین جایگزینی کامل روغن کانولا و سویا بجای روغن ماهی اثرات مطلوب­تری را از نظر شاخصه­های رشد و بازماندگی در مقایسه با جایگزینی 50 درصدی بهمراه داشته است. با این حال در برخی از مطالعات عنوان شد که جایگزینی اکثر منابع روغن­های گیاهی در غلظت­های کمتر از 100-80 درصد اثرات منفی بر میزان و سرعت رشد و افزایش وزن گونه­های مختلف آبزیان نداشته است (22). چنین روندی در مطالعه حاضر در سطح جایگزینی 50 درصدی از روغن ماهی با روغن­های سویا و کانولا در ماهی سفید دریای خزر مشاهده نشد.

جایگزینی روغن ماهی توسط روغن­های گیاهی در سایر مطالعات نتایج متفاوتی را در گروههای مختلف آبزیان و بسته به رژیم تغذیه­ای آنها (علفخواری و یا گوشتخواری) نشان داد. مشابه با نتایج مطالعه حاضر، جایگزینی روغن­های گیاهی سویا و آفتابگردان به جای روغن ماهی در جیره غذایی بچه ماهی کلمه دریای خزر (Rutilus rutilus caspicus) هیچگونه اثرات منفی بر شاخصه­های رشد و سلامتی ماهی نشان نداد (17). همچنین، امکان جایگزینی روغن ماهی با روغن­های گیاهی سویا، خرما و بزرک در رژیم غذایی بچه ماهیان نوجوان ماهی پنگوسی (Pangasius hypophthalmus) وجود داشته و هیچگونه اثرات منفی بر عملکرد رشدی آنها دیده نشد، در عین حال بیشترین رشد در ماهیان تغذیه شده با روغن سویا مشاهده گردید (6). این محققین عنوان کردند که ماهی پنگوسی بعنوان یک گونه گرمابی آب شیرین قابلیت استفاده کامل و سازگاری با رژیم­های غذایی مبتنی بر روغن­های گیاهی را داشته و در عین حال نیاز بالاتری به اسیدهای چرب گروهn-6  (در مقایسه با گروهn-3 ) دارد. در مطالعه حاضر نیز مقادیر رشد بالایی در بچه ماهیان سفید تغذیه شده با روغن سویا دیده شد که از این نظر با مطالعه فوق مطابقت دارد. روغن سویا به عنوان یک منبع مهم چربی در جیره غذایی ماهی تیلاپیا (Oreochromis niloticus) پیشنهاد گردید. به نظر می­رسد که این ماهی بمانند سایر ماهیان گرم­آبی برای رشد بهتر خود به منابع بیشتری از اسیدهای چرب گروه n-6 نیاز دارد (9). لذا نتایج مطالعه حاضر مبنی بر استفاده از روغن سویا و عدم اثرات منفی بر رشد و عملکرد سوخت و ساز بدن با نتایج مطالعات قبلی انجام شده مطابقت دارد. برخلاف نتایج مطالعه حاضر، در مار ماهی (Monopterus albus) عنوان شد که جیره حاوی روغن سویا تفاوت قابل توجهی از نظر افزایش وزن در مقایسه با جیره حاوی روغن ماهی ایجاد نکرده است (23). این محققین بالاتر بودن نسبت n-6/n-3  در تیمار تغذیه شده با روغن سویا را از عوامل موثر بر رشد ماهی عنوان کردند (23).

به طور کلی استفاده از منابع روغن­های گیاهی کانولا و سویا باعث افزایش نسبت n-6/n-3 در جیره غذایی آبزیان می­گردند (16). از طرف دیگر، روغن کانولا دارای مقادیر بالایی از اسید چرب اولئیک بوده که سبب افزایش مقادیر کلی اسیدهای چرب تک غیراشباعی (Monounsaturated fatty acids, MUFA) در جیره غذایی می­شوند. مقدار کل MUFA در جیره­های حاوی روغن کانولا می­تواند در محدوده­ای بین 72-55 درصد متفاوت باشد (15 و 16)، لذا تامین انرژی مورد نیاز برای انجام فعالیت­های متابولیکی در آبزیان بعنوان مهم­ترین نقش عملکردی ورود منابع MUFA در جیره غذایی آبزیان می­باشد. این موضوع می­تواند دلیل قانع کننده­ای در زمینه افزایش وزن بدن و سرعت رشد ویژه بچه ماهی سفید تغذیه شده با روغن کانولا در مقایسه با تیمار شاهد و سایر گروه­های تغذیه­ای در این مطالعه باشد. همچنین، سرعت رشد ویژه در تیمار شاهد با تیمارهای مخلوط روغن اختلاف معنی­داری نداشته ولی کمتر از تیمارهای انفرادی روغن کانولا و سویا بود. چنین روندی را احتمالاً می­توان به کمتر بودن نسبت n-6/n-3 در این جیره نسبت به تیمارهای انفرادی روغن کانولا و سویا نسبت داد. این موضوع نشان می­دهد که ماهی سفید برای رشد بهینه خود احتمالاً به مقادیر n-6 بالاتری (در مقایسه با n-3) نیاز دارد. لذا برای تعیین دقیق نیازهای ماهی سفید دریای خزر به اسیدهای چرب گروه n-6 و n-3، نسبت و عملکرد آنها بایستی در آینده مطالعات کامل­تری انجام گیرد. همچنین بایست مطالعات بیشتری در زمینه احتمال افزایش مقاومت به استرس شوری (3) و یا عفونت­های باکتریایی در بچه ماهیان تغذیه کرده از منابع روغن­های گیاهی انجام گیرد تا در نهایت بتوان به یک تحلیل دقیق و منطقی­تری از عملکرد همه جانبه منابع روغن­های گیاهی در این گونه ارزشمند رسید.

استفاده از منابع روغن گیاهی به جای روغن ماهی در بسیاری از ماهیان دریایی (دارای رژیم غذایی گوشتخواری) نیز روند نسبتاً مشابهی را با نتایج مطالعه حاضر در ماهی سفید دریای خزر نشان داد. به عنوان مثال، عدم اثرات منفی در رشد و بازماندگی ماهی با جایگزینی 69 درصدی از روغن کلزا و کنجاله سویا به جای روغن ماهی در تغذیه ماهی سی بریم (Sparus aurata) (10)، جایگزینی روغن سویا تا حد 80-70 درصد در ماهی درام قرمز (Sciaenops ocellatus) (21)، جایگزینی 60 درصدی با روغن­های سویا، کانولا و برزک در ماهی سی­بریم و سی­باس (14)، جایگزینی با روغن کانولا در سالمون چینوک (Oncorhynchus tshawytscha) (12)، جایگزینی تا سطح 90-80 درصدی توسط روغن گیاهی در قزل آلای رنگین کمان (Oncorhynchus mykiss) (8) و جایگزینی توسط روغن­های کانولا، سویا و خرما در جیره غذایی هامور (Cromileptes altivelis) (20) گزارش گردید. با توجه به ماهیت دریایی این گونه­ها و نیاز مبرم آنها به منابع اسیدهای چرب ضروری گروه n-3 می­توان عنوان کرد که روغن ماهی باقی مانده در پودر ماهی در رژیم­های غذایی مبتنی بر روغن گیاهی احتمالاً توانسته تا بخش کمی از اسیدهای چرب ضروری را در طول دوره پرورش تامین نماید. در مطالعه حاضر نیز مقدار 30 درصد از جیره غذایی بچه ماهیان سفید از طریق پودر ماهی تامین گشته و روغن ماهی باقیمانده در پودر ماهی در رژیم­های غذایی حاوی روغن­های گیاهی احتمالاً می­تواند تا برخی از نیازهای اسیدهای چرب ضروری را در طول دوره تغذیه تامین نماید.

در مطالعه صورت گرفته در مورد استفاده ترکیبی از دو منبع روغن گیاهی بر رشد و بازماندگی ماهی سالمون آتلانتیک (Salmo salar) مشاهده شد که رژیم غذایی حاوی روغن­های گیاهی برزک و کانولا رشد بیشتری را در مقایسه با روغن ماهی ایجاد نمودند (7). در حالی که، میزان رشد به مراتب کمتری در جیره­های مخلوط منابع روغن ماهی با روغن­های گیاهی در مقایسه با جیره­های حاوی روغن­های انفرادی گیاهی ایجاد گردید که از این نظر یافته­های تحقیق حاضر در مورد ماهی سفید با آنها مطابقت دارد. این محققین عنوان کردند که گونه­های مختلف آبزیان تمایل بالایی در انعکاس نوع منبع چربی موجود در جیره بر ساختار بافت­های بدن خود دارند. به عنوان مثال با کاربرد روغن سویا در جیره، کلیه آبزیان می­توانند اسیدهای چرب پالمیتیک، اولئیک و لینولئیک حاصل از غذا را در ساختار چربی بافت­های خود ابقاء کرده و حتی برخی از گونه­ها می­توانند تبدیلات لازم در تولید اسیدهای چرب بلند زنجیره را نیز اعمال نمایند (7).

بر اساس نتایج حاصل از مطالعه حاضر در بچه ماهی سفید دریای خزر می­توان گفت که اولاً امکان استفاده از روغن­های گیاهی کانولا و سویا بجای روغن ماهی در جیره غذایی این گونه وجود دارد. ثانیا این جایگزینی سبب بهبود پارامترهای مختلف رشدی و تا حدی میزان بازماندگی بچه ماهیان گردید. ثالثاً جایگزینی کامل نسبت به جایگزینی 50 درصدی نتایج بمراتب بهتری را در بچه ماهی سفید بهمراه داشت. از آنجا که در بین روغن­های مطالعه حاضر، روغن­های کانولا و سویا نسبت به روغن ماهی ارزان­تر و قابل دسترس­تر می­باشند، لذا هزینه تولید غذا و طول دوره پرورش می­توانند به طور قابل ملاحظه­ای کاهش یابند. از طرف دیگر، بچه ماهیان تغذیه شده با جیره­های حاوی روغن­های گیاهی رشد سریع­تری داشته و زودتر به اوزان قابل رهاسازی در رودخانه­ها رسیده که این موضوع می­تواند نقش مهمی در صرفه­جویی هزینه­های مرتبط با تولید هر قطعه بچه ماهی در مسئله بازسازی ذخایر این گونه ایفاء نماید. در جمع­بندی نهایی و با توجه به نتایج این مطالعه از نظر کاربردی می­توان جایگزینی کامل ابتدائا روغن کانولا و در درجه بعدی روغن سویا را بجای روغن ماهی در جیره غذایی بچه ماهی سفید دریای خزر پیشنهاد نمود.

تشکر و قدردانی

بدین وسیله از مسئولین محترم و پرسنل زحمتکش مرکز تکثیر و پرورش ماهیان استخوانی شهید رجایی ساری که همکاری های لازم را در تهیه بچه ماهی برای انجام این تحقیق داشته اند صمیمانه تشکر و قدردانی می نماید.