مجله پژوهشهای جانوری (مجله زیست شناسی ایران)(علمی)

بررسی بیولوژی و تاثیر شرایط محیطی بر میزان صید و مهاجرت ماهی سفید در حوضه جنوب شرقی دریای خزر ( استان گلستان )

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 رشت، مرکز آموزشهای کشاورزی علمی-کاربردی میرزاکوچک خان

2 دانش آموخته کارشناسی ارشد موسسه آموزش عالی رودکی تنکابن

3 هیات علمی موسسه آموزش عالی رودکی تنکابن

4 موسسه آموزش عالی رودکی تنکابن

چکیده

به منظور بررسی تاثیرات عوامل محیطی و بیولوژیکی بر صید و مهاجرت ماهی سفید دریای خزر (Rutilus frisii kutum) در تعاونی های پره منطقه میانکاله( واقع در استان گلستان )، نمونه برداری از 20 مهر ماه سال 1392 تا 30 فروردین ماه سال 1393 انجام گردید. صید توسط تعاونی های پره ( تور محاصره ای ) در محل مورد مطالعه، انجام گرفت. بیشترین میزان صید در واحد تلاش ( یک مرحله عملیات پره کشی در روز ) ماهی سفید در ماه اسفند بوده است. پراکنش سنی ماهی سفید از 1 تا 8 سال بوده که گروه های سنی 5-3 ساله در مجموع، حدود 2/81 درصد از ترکیب سنی را به خود اختصاص دادند. حداکثر فراوانی وزنی این ماهی، بین 750-450 گرم بوده که 85/35 درصد از صید ماهی سفید را در طی 6 ماه مطالعه حاضر، به خود اختصاص داده انتایج پژوهش حاضر نشان داده ذخایر ماهی سفید نسبت به دهه های گذشته به لحاظ کمی افزایش قابل ملاحظه ای یافت. اما به لحاظ کیفی تغییراتی را در ذخیره ملاحظه می نماییم که مهمترین آن پایین بودن فاکتورهای رشد نظیر طول، وزن و همچنین سن ماهی سفید نسبت به دهه های گذشته است. از طرفی تجمع و پراکندگی این ماهیان به منظور مهاجرت، تا حد زیادی وابسته به شرایط فیزیکی از قبیل درجه حرارت، جریان های دریایی، جنس بستر و نوع باد می باشد که در تحریک ماهیان به منظور مهاجرت و تخمریزی به کرانه های قسمت جنوب شرقی دریای خزر بسیار موثر می باشد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Effect of biological and environmental conditions on the catch rate and migration of Rutilus Frisii Kutum in the southeast basin of the Caspian Sea (Golestan Province)

نویسندگان [English]

  • Bagher Aminian Fatideh 1
  • Masoumeh Mohammadi 2
  • Ghasem Karimzadeh 3
  • Alah Gholi Jafari 4
  • nima vahdati rad 4

1 Mirza Koochak Khan Center for Higher Education in Fishery Science and Industries, Rasht, I.R. of Iran

2 Roudaki Institute of Higher Education Agriculture, Tonekabon, I.R. of Iran

3 Roudaki Institute of Higher Education Agriculture, Tonekabon, I.R. of Iran

4 Roudaki Institute of Higher Education Agriculture, Tonekabon, I.R. of Iran

چکیده [English]

To study the biological effects of environmental factors on fish and white fish migration Caspian Sea (Rutilus frisii kutum) in the pre-op area Miankaleh (Golestan Province), sampled from 20 October 1392 to 30 April 1393 was conducted . Hunting by cooperatives blade (net blockade) in the study was performed. Most of the catch per unit effort (one step seine operations per day) white fish was in March. Whitefish from 1 to 8 years of age distribution of the age groups 5-3 years, in total, about 2/81 of a combination of age, respectively. The maximum weight of the fish abundance, between 750-450 grams, which is 85/35% of white fish in the 6 month study, devoted to the study Antayj white fish stocks over the past decades in terms of slightly increased found significant. But in terms of qualitative changes in the store, we see that the most important low growth factors such as length, weight and age white fish than a decade ago. The concentration and distribution of the fish to migrate, to a large extent dependent on physical conditions such as temperature, sea currents, substrate and type of wind that stimulate fish to migrate and spawn in the south-eastern shore of the Sea Caspian is very effective.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Rutilus frisii kutum
  • catch rate
  • Caspian Sea
  • migration
  • Spawning

بررسی بیولوژی و تأثیر شرایط محیطی بر میزان صید و مهاجرت ماهی سفید در حوضه جنوب­شرقی دریای خزر (استان گلستان)

باقر امینیان فتیده1*، معصومه محمدی2، قاسم کریم زاده2، عبدالله محمد جعفری2 و نیما وحدتی راد2 

1 رشت، مرکز آموزشهای کشاورزی علمی-کاربردی میرزاکوچک خان 

2 تنکابن، موسسه آموزش عالی رودکی

تاریخ دریافت: 20/8/94                تاریخ پذیرش: 13/2/95 

چکیده

ماهیان استخوانی دریای خزر ازجمله مهمترین و باارزش‌ترین ماهیان این دریا می‌باشند، که متأسفانه ذخایر آن در سال‌های اخیر به دلایل متعدد رو به کاهش نهاده است. به این منظور در این تحقیق بررسی تأثیرات عوامل بیولوژیکی و محیطی بر صید و مهاجرت ماهی سفید دریای خزر (Rutilus frisii kutum) انجام گردید. صید توسط تعاونی‌های پره در منطقه میانکاله استان گلستان انجام شد. میزان کل صید در واحد تلاش صیادی 63/18 کیلوگرم بدست آمد. ترکیب صید ماهی سفید در منطقه مورد مطالعه، 21/10% محاسبه گردید و بیشترین میزان صید در واحد تلاش ماهی سفید در ماه اسفند بوده است. پراکنش سنی ماهی سفید از 1 تا 8 سال بوده که گروه‌های سنی 5-3 ساله درمجموع، حدود 2/81% از ترکیب سنی را به خود اختصاص دادند. حداکثر فراوانی طولی و فراوانی وزنی ماهی سفید به ترتیب در کلاسه طولی 5/45-5/40 سانتیمتر و بین 750-450 گرم بود. ترکیب جنسی در مجموع 700 قطعه‌نمونه ماهی مورد مطالعه شامل 239 قطعه ماهی نر و 371 قطعه ماهی ماده و نسبت جنسی ماده به نر 55/1 بوده است (0.001>P). نتایج پژوهش حاضر نشان داد ذخایر ماهی سفید نسبت به دهه‌های گذشته به لحاظ کیفی تغییراتی ملاحظه می‌شود که ازجمله مهمترین آن پایین بودن فاکتورهای رشد نظیر طول، وزن و همچنین سن ماهی سفید نسبت به دهه‌های گذشته است (0.05>P). از طرفی تجمع و پراکندگی این ماهیان به‌منظور مهاجرت، تا حد زیادی وابسته به شرایط فیزیکی از قبیل درجه­حرارت، جریان‌های دریایی، جنس بستر و نوع باد می‌باشد که در تحریک ماهیان به‌منظور مهاجرت و تخمریزی به کرانه‌های قسمت جنوب شرقی دریای خزر بسیار مؤثر می‌باشد.   

واژه­های کلیدی: ماهی سفید، میزان صید، دریای خزر، مهاجرت، تخمریزی.

* نویسنده مسئول، تلفن: 01333883251 پست الکترونیکی: baminiran@gmail.com 

مقدمه

 

دریای خزر با دارا بودن گونه‌های بومی ماهیان استخوانی و ماهیان خاویاری دارای ارزش اکولوژیک و زیست‌شناسی بسیاری می‌باشد (41). همچنین این دریا به عنوان بزرگترین دریاچه و حوزه آبی بسته جهان، مأمن گرانبهاترین ماهیان باارزش اقتصادی و زیستی دنیا نظیر ماهی سفید است، که توسط تورهای کشیدنی پره صید برداشت می‌شوند (4، 6 و 32). این تورها به عنوان تنها وسیله صید مجاز برای صید ماهیان استخوانی در سواحل دریای خزر در استان‌های گیلان، مازندران و گلستان بکار می‌رود (4). ماهی سفید به عنوان اصلی‌ترین صید ماهیان استخوانی (بجز کیلکا ماهیان) دریای خزر، هرساله بیش از 50 % از صید را به خود اختصاص می‌دهد (16، 17، 18و 29). جمعاً 18 گونه و زیرگونه از ماهیان دریای خزر و حوزه آبریز آن (رودخانه‌ها و تالاب‌ها) مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرند که از این میان ماهیانی چون ماهی سفید و کفال ماهیان بخش عمده صید ماهیان استخوانی را در صید سواحل شمالی کشور ما به خود اختصاص می‌دهند، به‌طوری‌که ماهی سفید در حال حاضر بیش از 60 % درآمد صیادان پره را تأمین می‌نماید (10و 22).

ماهی سفید در سواحل دریای خزر از رودخانه اترک در قسمت شمالی دریا تا سواحل جنوبی و به‌خصوص مناطق غربی و شرق انزلی و نیز در رودخانه اترک پراکنده و زندگی می‌کند و این‌گونه در قسمت‌های شمالی بویژه ولگا و اورال بندرت دیده می‌شود (43). ماهی سفید بین 10-9 سال عمر می‌کند و حداکثر طول و وزن آن به ترتیب 72 سانتیمتر و 6 کیلوگرم می‌رسد (15و 19). در دهه 1330 وزن ماهی سفید به 7 کیلوگرم و طول 67 سانتیمتر گزارش شد (23و 58). نسبت جنسی نر به ماده در شرایط تکثیر طبیعی در رودخانه‌های مختلف متفاوت بوده و بطور کلی بین 2/3 به 1 تا 6/6 به 1 متغیر است (15). ماهی سفید دارای دو نژاد مهاجرین پاییزه و مهاجرین بهاره می‌باشد. مهاجرین پاییزه در اواسط پاییز وارد رودخانه می‌شوند و با گذراندن فصل زمستان و گرم شدن آب در اوایل بهار تخم‌ریزی می‌کنند و سپس به دریا برمی‌گردند (15). درگذشته ذخایر پاییزه متناسب با ذخایر بهاره بود، مولدین این نژاد روی شاخ و برگ گیاهان موجود در رودخانه تخم‌ریزی می‌کردند. به دلیل نامناسب شدن شرایط اکولوژیک رودخانه‌ها در سال‌های اخیر به نظر می‌رسد نسل این نژاد نیز در معرض خطر و یا ممکن است منقرض‌شده باشد، اما نژاد بهاره که 98% از ذخایر ماهی سفید را تشکیل می‌دهند از اوایل بهمن‌ماه وارد رودخانه می‌شود و پس از کامل شدن رشد گنادها در فروردین شروع به تخم‌ریزی می‌کنند (15).

 تخمریزی این نژاد روی بسترهای سنگی و سنگلاخی صورت می‌گیرد. اوج تخمریزی در درجه حرارت آب 13 تا 15 درجه سانتیگراد انجام می‌شود (16، 54 و 55). میانگین طول ماهی سفید طی فصل صید روند افزایش داشته است، طبق مطالعات انجام‌شده تخمریزی ماهی سفید از اسفندماه شروع و تا فروردین‌ماه ادامه می­یابد و ماهیان مولد در این زمان از اعماق دریا به سمت سواحل و رودخانه‌ها مهاجرت می­کنند (15). ماهیان ماده نسبت به ماهیان نر درشت‌تر و سنگینتر می‌باشند و نرخ رشد بالاتری نسبت به ماهیان نر دارند. ماهیان نر در سه سال اول زندگی خود سریع رشد می‌کنند اما پس‌ازآن نسبت به ماهیان ماده آهسته‌تر رشد می­کنند، عوامل متعددی مسئول تفاوت رشد بین ماهی نر و ماده می‌باشد مانند تغییرات فیزیولوژیکی، تأثیر تغییرات دما، رژیم تغذیه‌ای، چرخه‌های تولیدی و تفاوت در شرایط بلوغ (51).

بنابراین بررسی ماهیان در اکوسیستم­های آبی ازلحاظ تکامل، بوم­شناسی، رفتارشناسی، حفاظت، مدیریت منابع آبی، بهره‌برداری ذخایر و پرورش ماهی حائز اهمیت است. شکی نیست که بهره‌برداری اصولی و توسعه پایدار شیلاتی مستلزم شناخت کافی و جامع نسبت به منابع زنده و محیط‌زیست این‌گونه ماهی می‌باشد و دریای خزر نیز از این قاعده مستثنی نمی‌باشد (20). در سواحل ایران تجمع و پراکندگی ماهی سفید به شرایط فیزیکی از قبیل درجه­حرارت، جریانات دریایی و مواد غذایی بستگی دارد. علت وابستگی اکولوژیک این ماهی به سواحل وجود رودخانه‌ها و تالاب‌هایی است که جهت تخم‌ریزی و زادوولد این ماهی بسیار مناسب است (19).

ماهیگیری یک حرفه توأم با تغییرات پویا و مداوم بوده و این تغییرات دارای جنبه‌های مختلفی شامل تغییرات فنی (ابزار، شناور، عمل‌آوری)، زیستی (نوسانات ذخایر) و اقتصادی (تقاضای بازار) می‌باشند. این وظیفه بر عهده زیست­شناسان و کارشناسان شیلاتی است تا شناخت بهتری از علل نوسانات میزان ذخایر آبزیان ارائه دهند. زیرا این شناخت ممکن است در ادامه به بهره‌برداری معقول‌تر از ذخایر آبزیان بینجامد. صید ماهیان اقتصادی دریای خزر ازجمله ماهی سفید نوسانات زیادی را طی دهه‌های گذشته داشته (40) و با توجه به ارقام موجود، درمجموع می­توان چنین استنباط کرد که این ذخایر در دوره‌های زمانی تحت بهره‌برداری بی‌رویه قرارداشته‌اند، بطوریکه فشار صید بر روی برخی از گونه‌ها منجر به کاهش بسیار شدید جمعیت آنها در سواحل ایرانی دریای خزر شده است.

بنابراین مطالعه حاضر باهدف بررسی شاخص‌های مهم زیست‌شناختی شامل: سن، رشد، همچنین مقایسه مراحل مختلف تکامل تخمدان ماهی سفید و عوامل محیطی مثل: دمای آب، جهت وزش باد، بررسی جنس بستر، میزان صید و صید در واحد تلاش، این ماهیان باارزش سعی در ارزیابی تأثیر نقش این عوامل بر مهاجرت و صید این دسته از ماهیان در حوضه جنوب شرقی دریای خزر دارد. لذا نتایج این تحقیق در بهره‌برداری اصولی، ایجاد توسعه پایدار و شناخت جامع از منابع زیستی دریایی تأثیر بسزایی دارد.

مواد و روشها

شاخص‌های موردمطالعه: در این تحقیق عوامل بیولوژیک و ریخت‌شناسی ازجمله ساختار سنی صید، رابطه طول و وزن، نسبت‌های جنسی، مراحل رسیدگی جنسی ماهی سفید و همچنین عوامل محیطی ازجمله دمای هوا، دمای آب، جهت وزش باد، جنس بستر، میزان صید و صید در واحد تلاش در آب‌های ایرانی دریای خزر در منطقه گلستان در سال 1392 برآورد و مورد بررسی قرارگرفت. طول چنگالی نمونه­ها با دقت 1 میلیمتر توسط تخته بیومتری و وزن کردن نمونه ماهیها با ترازوی دیجیتالی با دقت 1/0 گرم انجام گرفت (56، 65). برای تعیین سن ماهیان سفید با استفاده از تعدادی فلس از سمت راست بدن بین باله پشتی و خط جانبی برداشته شد و سپس فلسها بین دو لام قرارداده و به‌منظور تعیین سن حلقه‌های سالانه با کمک لوپ شمارش شدند (53). حداقل، حداکثر و میانگین طول چنگالی ماهیان سفید تعیین شد. همچنین حداقل، حداکثر و میانگین وزن نمونه‌های ماهیان سفید تعیین شد. سپس رابطه طول و وزن براساس فرمول‌های مربوطه مورد بررسی قرارگرفت. نسبت جنسی براساس تعداد نمونه‌های نر و ماده اندازه‌گیری شد. طبقه‌بندی مراحل رسیدگی جنسی بر مبنای 6 مرحله نمو تخمدان صورت گرفت (نارس، تقریباً رسیده، رسیده، در حال تخم‌ریزی، تخم­ریخته) (56، 64).

جهت بررسی ترکیب گونه‌ای و خصوصیات زیستی، نمونه‌برداری این پروژه بمدت 6 ماه از تاریخ 20 مهرماه سال 1392 الی 30 فروردین‌ماه 1393 صورت گرفت که پس از صید ماهیان سفید توسط تعاونی‌های صیادی، نمونه‌ها به‌صورت ماهانه و هر دو هفته یکبار در شرکت‌های تعاونی‌های پره قره‌سو، شهیدبهشتی، توماجلر، مختومقلی و نور گلستان در حوزه جنوب­شرقی دریای خزر استان گلستان صورت گرفت. ایستگاه‌های انجام این مطالعه در ناحیه آب‌های شبه‌جزیره میانکاله در کرانه جنوب­شرقی دریای خزر بین دریای خزر و خلیج گرگان در عرض جغرافیایی "46 '37  º36 و طول جغرافیایی" 54 '5º 53 واقع می‌باشد. در طول هر دوره نمونه‌برداری تعداد 50 قطعه ماهی سفید به‌صورت تصادفی انتخاب و در همان تعاونی‌های مربوطه زیست‌سنجی و بیومتری آنها صورت گرفت. نمونه‌ها توسط تور محاصره‌ای پره ساحلی جمع‌آوری شدند (44).

اندازه‌گیری عوامل محیطی: دمای آب با دماسنج جیوه ای با دقت 1 درجه سانتیگراد اندازه­گیری شده است. برای پی بردن از شرایط جوی و درجه حرارت منطقه اطلاعات دقیق از ایستگاه هواشناسی امیرآباد جمع‌آوری گردیده است. برای تعیین جهت وزش باد نیز از تجربه سرصیادان (لسمان) استفاده‌شده است. همچنین از ایستگاه هواشناسی امیرآباد برای پی بردن از شرایط جوی و جهت وزش باد منطقه اطلاعات دقیق‌تر جمع‌آوری گردیده است. جهت تعیین نوع بستر از مثلث بافت‌شناسی استفاده گردیده و در این روش اندازه ذرات تشکیل‌دهنده بستر با توجه به درصد شن، رس و سیلت، جنس بافت بستر تعیین گردیده است (8). برای نمونه‌گیری از خاک ابتدا با استفاده از لوله پولیکا به عمق 30 سانتیمتر در خاک حاشیه ساحل فروکرده و سپس نمونه‌های خاک بدست آمده را در ظرف مخصوص ریخته و درنهایت آن‌ها را بر روی یکپارچه یا نایلون تمیز ریخته تا خشک شود (8). بعد نمونه خاک مورد نظر را به آزمایشگاه خاکشناسی برده و از روی مثلث بافت‌شناسی جنس بافت بستر تعیین‌شده است.

صید ماهیان استخوانی دریای خزر هرساله از مهرماه تا فروردین‌ماه سال بعد ادامه داشته که شروع و خاتمه آن توسط کمیته مدیریت صید سازمان شیلات ایران تعیین می­گردد (22). میزان صید ماهی سفید در طی 6 ماه مورد بررسی قرارگرفته است. اطلاعات مربوط میزان کل صید و تعداد تلاش صیادی از طریق آمارهای اخذ شده از اداره کل شیلات استان گلستان تهیه شدند. صید در واحد تلاش با استفاده از رابطه CPUE = C / f بدست آمد که C میزان صید کل سال برحسب کیلوگرم و f میزان کل تلاش صیادی در سال می­باشد (60). به‌منظور کاهش خطا، داده­های صید در واحد تلاش به Ln(CPUE+ 1)  تبدیل شد (68)

جهت آنالیز آماری و تجزیه‌وتحلیل داده‌ها از نرم‌افزار SPSS 17 و آزمون مقایسه‌ای  T-testو برای رسم جداول و نمودارها از نرم‌افزار Excel 2007 استفاده شد. جهت بررسی نرمال بودن داده‌ها از آزمون کولموگروف اسمیرنوف و برای بررسی همگنی واریانسها از آزمون  Levene استفاده گردید. برای بررسی آماری معنی‌داری تفاوت نسبت‌های جنسی آنالیز مربع کای انجام شد. درنهایت داده‌های به‌دست‌آمده توسط نرم‌افزار SPSS با استفاده از طرح کاملاً تصادفی توسط آنالیز واریانس یک‌طرفه و به روش آزمون دانکن با یکدیگر مقایسه شدند. کمترین سطح معنی‌داری در تمامی بررسیها 0.05  P< در نظر گرفته شد.

نتایج

طول چنگالی: طول چنگالی ماهی سفید منطقه میانکاله (واقع در استان گلستان)، با نمونه‌برداری تصادفی این ماهیان موردبررسی قرارگرفت. میانگین طول چنگالی در نمونه‌های بررسی‌شده برابر 25/36 سانتیمتر می‌باشد. همان‌طور که مشاهده می­شود میانگین طول چنگالی کل ماهیان با رسیدن فصل تخمریزی افزایش‌یافته و بالاترین میانگین طول چنگالی مربوط به ماه فروردین می‌باشد  (0.05 (P<. با توجه به نمودار 1، کمترین، بیشترین و میانگین طول چنگالی در ماهیان سفید نر صیدشده از حوضه جنوب شرقی دریای خزر به ترتیب عبارتند از، 29 سانتیمتر (مربوط به مهرماه)، 5/40 سانتیمتر (مربوط به فروردین‌ماه) و 53/35 سانتیمتر می­باشد. دامنه تغییرات طول چنگالی، ماهی سفید ماده بین 5/58-29 سانتیمتر و میانگین طولی ماهی سفید ماده در نمونه‌ها برابر با 11/43 سانتیمتر می‌باشد. نوسانات و همچنین دامنه طولی ماهی سفید ماده بخصوص در اوزان بالاتر، بیشتر از ماهیان نر می‌باشد (0.05 (P<. علاوه بر این، ماهیان ماده در تمام فصول دارای طول چنگالی بیشتر از ماهیان نر در منطقه  مورد مطالعه بودند (0.01 (P<.

همانطور که از نمودار 2 مشاهده می‌گردد، طی ماه‌های نمونه‌برداری حداکثر فراوانی طولی ماهی سفید در کلاسه طولی 5/45-5/40 سانتیمتر با فراوانی 28/36 % قرار داشته و حداقل فراوانی طولی ماهی سفید در کلاسه طولی 5/58-5/55 سانتیمتر با فراوانی 42/1 % قراردارند. حداقل و حداکثر فراوانی طول چنگالی ماهی سفید نر به ترتیب در کلاسه طولی 5/58-5/55 سانتیمتر با فراوانی 0% و کلاسه طولی 5/40-5/35 سانتیمتر با فراوانی 44/26% قرار دارند. حداقل و حداکثر فراوانی طول چنگالی ماهی سفید ماده به ترتیب در کلاسه طولی 30-5/24 سانتیمتر با فراوانی 34/1% و کلاسه طولی 5/45-5/40 سانتیمتر با فراوانی 49 % قرار دارد.


 
   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


نمودار 1- میانگین طول چنگالی ماهی سفید نر، ماده و کل در حوضه جنوب شرقی دریای خزر. (میانکاله-استان گلستان)(1393-1392). حروف متفاوت لاتین نشان‌دهنده تفاوت معنی‌داری در سطح (0.05  (P<می‌باشد. تعداد کل نمونه ماهی 700 عدد.

 

 

 
   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


نمودار 2- فراوانی طولی ماهی سفید در کلاسه‌های طولی مختلف در حوضه جنوب شرقی دریای خزر (میانکاله-استان گلستان)(1393-1392). حروف متفاوت لاتین نشان‌دهنده تفاوت معنی‌داری در سطح (0.05 (P< می‌باشد. تعداد کل نمونه ماهی 700 عدد.


وزن: طبق داده‌های حاصله از بیومتری ماهی سفید منطقه میانکاله، دامنه تغییرات وزنی کل ماهی سفید در این منطقه، بین 2800-150 گرم بوده و میانگین وزن ماهی سفید در نمونه‌های بررسی‌شده برابر 46/846 گرم می‌باشد. کمترین، بیشترین و میانگین وزن ماهی سفید نر به ترتیب برابر 150 ، 1400 و 630 گرم است. کمترین، بیشترین و میانگین وزن ماهی سفید ماده 250، 2800 و 985 گرم می‌باشد. طبق نمودار 3، میانگین وزنی ماهی سفید نر و ماده، از ماه مهر به ماه‌های اسفند و فروردین افزایش چشمگیری داشته ولی میانگین وزنی ماهیان ماده در همه ماه‌ها بیشتر از ماهیان نر بوده است (0.01 (P<.

 

 
   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


نمودار 3- میانگین وزن کل ماهی سفید صیدشده در حوضه جنوب شرقی دریای خزر (میانکاله-استان گلستان)، (1393-1392). حروف متفاوت لاتین نشان‌دهنده تفاوت معنی‌داری در سطح (0.05 (P< می‌باشد. تعداد کل نمونه ماهی 700 عدد.  


همانطور که از نمودار 4 مشاهده می‌گردد، طی ماه‌های نمونه‌برداری حداکثر فراوانی وزنی ماهی سفید در کلاسه وزنی 750-450 گرم با فراوانی 85/35 % قرارداشته و حداقل فراوانی وزنی ماهی سفید در کلاسه وزنی 2550-2250 گرم با فراوانی 14/0 % قراردارند. حداقل و حداکثر فراوانی وزنی ماهی سفید نر به ترتیب در کلاسه وزنی 2850-2250 گرم با فراوانی 0% و کلاسه وزنی 1050-750 گرم با فراوانی 35/27 % قراردارند. حداقل و حداکثر فراوانی وزنی ماهی سفید ماده به ترتیب در کلاسه وزنی 2550-2250 گرم با فراوانی 26/0 % و کلاسه وزنی 750-450 گرم با فراوانی 34 % قراردارد.

جنسیت: با توجه به نتایج بدست آمده، مشاهده گردید، نسبت ماهی نر به ماده دارای نوساناتی می‌باشد اما با نزدیک شدن به زمان تخمریزی نسبت نر به ماده کاهش می‌یابد. به‌طور کل، نسبت ماهی ماده به ماهی نر سفید در تمام فصول، بیشتر است (0.001 (P<. لذا نسبت ماهیان نر صیدشده در حوزه جنوب­شرقی دریای خزر کمتر از ماهیان ماده صیدشده می‌باشد.

رسیدگی جنسی درمجموع 700 قطعه ماهی سفید در حوضه جنوب­شرقی دریای خزر موردبررسی قرارگرفته، که بیشترین تعداد ماهیان در مرحله 3 رسیدگی جنسی با فراوانی 27/49 % (0.01 (P< و کمترین تعداد آنها در مرحله 1 رسیدگی جنسی با فراوانی 0% قرار دارند (0.001 (P<. ازلحاظ جنسیت بیشترین تعداد ماهیان نر در مرحله 3 رسیدگی جنسی با فراوانی 38/48 % (0.01 (P<  و کمترین تعداد آن‌ها در مرحله 1 رسیدگی جنسی با فراوانی 0% بودند (0.001 (P<. بیشترین تعداد ماهیان ماده در مرحله 3 رسیدگی جنسی با فراوانی 36/47 % (0.01 (P< و کمترین تعداد آن‌ها در مرحله 1 رسیدگی جنسی با فراوانی 0% می‌باشند (0.001 (P< (نمودارهای 5 و 6).  

سن: حدود 250 عدد ماهی از طریق فلس‌هایشان، با استفاده از نقاط روشن و تاریک، تعیین سن گردیدند. تعیین سن همزمان با نمونه‌برداری ماهیان، از 20 مهرماه 1392 شروع و تا 30 فروردین‌ماه 1393 پایان یافت. سن نمونه‌ها، هرماه و با تفکیک جنس نر و ماده موردمطالعه قرار می­گرفت. دامنه سنی ماهی سفید در مطالعه حاضر، در گروه‌های سنی 8-1 سال بودند. که گروه‌های سنی 5-3 ساله درمجموع، حدود2/81 % از ترکیب سنی را به خود اختصاص دادند.از میان گروه‌های سنی ذکرشده، گروه سنی 4 سال با درصد فراوانی 6/39 % بیشترین و گروه سنی 1 سال با درصد فراوانی 2/1 % کمترین میزان را به خود اختصاص دادند (نمودار 7).

در گروه نرها، گروه سنی 4 سال به ترتیب، 47/39 % بیشترین و گروه سنی 1 سال با 63/2 % کمترین میزان را دارا بودند (0.001 (P<. در گروه ماده­ها، گروه سنی 4 و 5 سال به ترتیب 55/34، 58/20 % بیشترین و گروه سنی 1 سال با درصد فراوانی 0% کمترین میزان را به خود اختصاص دادند (0.001 (P<. همانطور که از جداول زیر مشاهده می‌گردد نرها در دامنه سنی پائین­تری نسبت به ماده‌ها بوده و میانگین سنی ماده‌ها در نمونه‌های مورد مطالعه در این منطقه بالاتر از گروه نرها بودند.

 

 
   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


نمودار 4- فراوانی وزنی ماهی سفید در حوضه جنوب شرقی دریای خزر(میانکاله-استان گلستان)(1393-1392). حروف متفاوت لاتین نشان‌دهنده تفاوت معنی‌داری در سطح (0.05 (P< می‌باشد. تعداد کل نمونه ماهی 700 عدد.

 
   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


نمودار 5- فراوانی ماهیان نر و ماده در حوضه جنوب شرقی دریای خزر(میا نکاله-استان گلستان)(1393-1392). حروف متفاوت لاتین نشان‌دهنده تفاوت معنی‌داری در سطح (0.05 (P< می‌باشد. تعداد کل نمونه ماهی 700 عدد.

 
   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


نمودار 6- فراوانی ماهیان سفید نر و ماده در مراحل مختلف جنسی در طول مدت نمونه‌برداری در حوضه جنوب شرقی دریای خزر(میانکاله-استان گلستان)(1393-1392). حروف متفاوت لاتین نشان‌دهنده تفاوت معنی‌داری در سطح (0.05  (P<می‌باشد. تعداد کل نمونه ماهی 700 عدد.

 
   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


نمودار7- فراوانی سن ماهی سفید(سال) حوضه جنوب شرقی دریای خزر به تفکیک جنس(میانکاله-استان گلستان)(1393-1392). حروف متفاوت لاتین نشان‌دهنده تفاوت معنی‌داری در سطح (0.05 (P< می‌باشد. تعداد کل نمونه ماهی 250 عدد.

 

نمونه‌برداری از نمونه‌های صیدشده نشان داده که با نزدیک شدن به ماه‌های فروردین و فصل تخمریزی میانگین سنی نمونه‌های صیدشده افزایش می­یابد. بطوریکه در ماه‌های آبان و آذر، گروه‌های سنی 3 و 4 سال بیشترین و در ماه‌های اسفند و فروردین گروه‌های سنی 4 و 5 سال در بالاترین میزان خود بودند.

عوامل محیطی:

میزان صید: با توجه به آمار ارائه‌شده از اداره کل شیلات استان گلستان، صید ماهی سفید توسط شرکت‌های تعاونی پره از 20 مهرماه هرسال آغاز و تا 30 فروردین‌ماه سال بعد پایان می­پذیرد. میزان صید ماهی سفید در سه استان گیلان، مازندران و گلستان در فصل صید سال 1392و1393، معادل 6113 تن بوده است، میزان کل صید ماهی سفید در سه استان ذکرشده کاهش 3 % را نشان می‌دهد. میزان کل صید ماهی سفید در استان گلستان در سال قبل 92-1391، 61 تن و اما سال 93-1392 با 36 % کاهش به 39 تن رسیده است.در سه استان شمالی کشور درصد صید ماهی سفید نسبت به سایر ماهیان در سال 92-1391 برابر با 78 % می‌باشد. این میزان در سال 93-1392 به 5/75 % می­رسد، یعنی 5/75 % صید گونه‌ها مربوط به ماهی سفید می‌باشد (نمودار 8).

 

 
   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


نمودار 8 - آمار صید ماهی سفید در منطقه میانکاله و استان گلستان(1393-1392). حروف متفاوت لاتین نشان‌دهنده تفاوت معنی‌داری در سطح (0.05  (P<می‌باشد.

 

در استان گلستان 17 % صید کل در سال گذشته(سال92-1391) و 98/8 % در امسال (سال93-1392) مربوط به ماهی سفید است. سهم استان گلستان از صید ماهی سفید در دو سال اخیر به ترتیب 96/0% در سال (92-1391) و 63/0 % در سال (93-1392) می‌باشد. با توجه به موارد بالا می‌توان گفت که کمترین میزان صید ماهی سفید در 3 استان شمالی، مربوط به میزان صید ماهی سفید استان گلستان می‌باشد. سهم منطقه میانکاله از صید ماهی سفید، در سه استان شمالی، 62/0 % می‌باشد. سهم ماهی سفید منطقه میانکاله به استان گلستان در سال 93-1392، 79/97 % می‌باشد. ماهی سفید 21/10 % صید گونه­ای منطقه میانکاله را شامل می­شود. بااینکه تعداد دفعات پره­کشی در استان گلستان برخلاف دو استان شمالی دیگر، 20 % کاهش داشته و از 2608 بار به 2093 بار رسیده است. متوسط صید در هر پره­کشی 53 % افزایش را نشان می­دهد. همچنین سرانه صید ماهیان استخوانی توسط شرکت‌های تعاونی پره 12 % افزایش داشته است. نسبت پره­کشی منطقه میانکاله به‌کل پره­کشی استان گلستان 46/81 % می‌باشد.

صید در واحد تلاش: میزان صید در واحد تلاش با توجه به میزان صید هرماه در منطقه موردمطالعه تقسیم‌بر تعداد دفعات پره­کشی همان ماه و محل موردنظر، محاسبه می‌شود. بنابراین میزان صید ماهی سفید در هربار پره­کشی محاسبه می‌گردد. تلاش در واحد صید در گلستان در سال 92-1391 برابر با 38/23 و در سال93-1391 برابر با 63/18 بوده است. میزان صید در واحد تلاش در منطقه میانکاله 78/21  کیلوگرم می‌باشد (نمودار 9).

بحث و نتیجه‌گیری 

ماهیان استخوانی دریای خزر و سواحل ایرانی آن از تنوع زیادی برخوردار نمی‌باشند و به‌غیراز گونه­ی مربوط به شگ ماهیان، سایر گونه‌ها جزء ذخایر ساحلی محسوب گردیده و لذا به لحاظ حجم و مقدار در حد کوچک و پایینی هستند. در میان این ماهیان، گونه‌هایی از ماهیان اقتصادی قراردارند که ازنظر صنعت صید و صیادی در دریای خزر برای کشورمان اهمیت زیادی دارند که ازجمله ماهی سفید را می‌توان نام برد.

 

 
   

 

 

 

 

 

 

 

 


 

 

 

 

 

 

نمودار 9- آمار صید در واحد تلاش ماهی سفید در منطقه میانکاله و استان گلستان(1393-1392). حروف متفاوت لاتین نشان‌دهنده تفاوت معنی‌داری در  سطح (0.05 (P< می‌باشد.

 

ماهی سفید گونه­ای منحصربه‌فرد، بومی و دارای ارزش اکولوژیکی، اقتصادی و غذایی فراوان می‌باشد (2 و 24). بنابراین بطور کلی مدیریت ماهیگیری باید به‌منظور افزایش امنیت غذایی، کاهش فقر، توسعه پایدار ماهیگیری برای نسل حاضر و آتی، در جهت افزایش کیفی و حفظ تنوع زیستی و میزان ذخایر آبزی تلاش نماید .اقدامات مدیریتی نباید صرفاً معطوف به حفظ گونه‌های باارزش اقتصادی گردد، بلکه باید دربرگیرنده حفظ اکوسیستم تمامی گونه‌های دیگر نیز باشد که تکیه‌گاه اصلی گونه‌های موردنیاز را تشکیل دهند (11).

نتایج حاصل از این تحقیق نشان‌دهنده تغییرات عوامل طول و وزن در ماه‌های مختلف می‌باشد بطوری که میانگین کل طول چنگالی در نمونه‌های بررسی‌شده برابر 25/36 سانتیمتر می‌باشد و میانگین طول چنگالی کل ماهیان با رسیدن فصل تخمریزی افزایش‌یافته و بالاترین میانگین طول چنگالی مربوط به ماه فروردین می‌باشد. همچنین دامنه تغییرات وزنی کل ماهی سفید در این منطقه، بین 2800-150 گرم بوده و میانگین وزن ماهی سفید در نمونه‌های بررسی‌شده برابر 46/846 گرم می‌باشد. امینیان فتیده و همکاران (1387) بیشترین میانگین طول ماهی سفید را در ماه‌های دی و اسفندماه ذکر کرده‌اند. این تغییرات در زمینه خصوصیات مورفولوژی ماهی می‌تواند در بلندمدت بر روی صید و مهاجرت ماهی سفید حوضه جنوب­شرقی دریای خزر، مؤثر می‌باشد (47)، موسوی در سال 1384 گزارش کرد که ماهیان صیدشده جهت تکثیر طبیعی در رودخانه شیرود دارای میانگین طول و وزن به ترتیب 6/41 سانتیمتر و 5/868 گرم برای ماده‌ها و 6/35 سانتیمتر و 4/550 گرم برای نرها بود که در کل جمعیت این مقدار به ترتیب 6/38 سانتیمتر و 2/710 گرم بود. طبق بررسی‌هایی که توسط افرایی و همکاران (2010) (51) صورت پذیرفته، دامنه طول چنگالی ماهی سفید را 58-21 سانتیمتر و میانگین وزنی را 2450-104 گرم گزارش نموده است که با نتایج بدست آمده این تحقیق همخوانی دارد. در بررسی دیگر توسط (13) میانگین طول چنگالی ماهی سفید 26/43 سانتیمتر و میانگین وزنی را 08/832 گرم اعلام کرد که دلیل تفاوت‌های طولی و وزنی مشاهده‌شده در تحقیق حاضر می‌تواند مربوط به تغییرات ساختارهای سنی و وزنی این‌گونه و همچنین شرایط تغذیه‌ای و محیطی نیز باشد. طبق بررسی‌های انجام‌شده توسط عقیلی و همکاران (1390)(31) میانگین طولی ماهی سفید 7/38 سانتیمتر و میانگین وزنی 790 گرم می‌باشد. حداکثر فراوانی طولی در کلاسه 41-27 سانتیمتر و حداکثر فراوانی وزنی در کلاسه 800-601 گرم می­باشدکه با نتایج این تحقیق همخوانی دارد. میانگین وزن ماهیان مهاجرت کننده در بررسی انجام‌شده توسط (1) برابر 1644 گرم و حداقل و حداکثر طول کل بدن به ترتیب 34 و 61 سانتیمتر بوده است. همچنین (49) نیز وزن ماهی سفید مولد را برابر 1635-718 گرم و طول کل بدن را برابر 61-34 سانتیمتر اعلام کرده‌اند. البته نتایج حاصله از تغییرات طولی و وزنی ماهی سفید در دو تحقیق اخیر با نتایج این مطالعه متفاوت است بطوریکه میانگین طولی و وزنی ماهی سفید از سال 1371-1356 تاکنون 1393 روند رو به کاهشی را نشان داده است. در دهه‌های اخیر شاید ازلحاظ کمی میزان ماهی سفید در شرایط نسبتاً خوبی باشد اما ازلحاظ کیفی تغییراتی در ذخیره مشاهده می‌نماییم که مهمترین آن‌ها رشد پایین‌تر ماهی سفید نسبت به دهه‌های گذشته است که با توجه به وابستگی ذخیره ماهی سفید به تکثیر مصنوعی، این مسئله می‌تواند ریشه در این فرآیند داشته باشد.

همچنین کاهش رشد ماهی سفید به دلیل تکثیر مصنوعی و صید ماهیان سفید درشت توسط تعاونی‌های پره و فعالیت صیادان غیرمجاز و صید ماهیان درشت به‌وسیله دام گوشگیر موجب تمایل ترکیب طولی ماهی سفید به‌سوی طول‌های کمتر گردد (31). بیش از 20 سال است که ذخایر ماهی سفید حاصل تکثیر مصنوعی و آزادسازی انبوه بچه ماهیان سفید می‌باشد و شواهد موجود حاکی از این است که طی این مدت وضعیت تکثیر طبیعی بازهم بدتر و نامناسب‌تر گردیده و سهم تکثیر طبیعی در ذخایر موجود ماهی سفید روند کاهشی داشته و به حد بسیار پایینی رسیده است. این موضوع تأثیر سویی به دنبال داشته و به‌صورت تدریجی موجب افت کیفیت محصول و کاهش آن خواهد شد. تخریب ذخایر ژنتیکی و نابودی تدریجی بانک ژنی، کاهش سرعت رشد، متوسط طول، کاهش دامنه سنی، درصد هم­آوری، افزایش لاروهای ناقص‌الخلقه پارامترهایی است که خود را در یک فرایند 40-25 ساله نمایان می‌سازد (9).

نتایج حاصل از این پژوهش و مقایسه آنها با پژوهش‌های سال‌های قبل نشان‌دهنده کاهش متوسط طول و وزن ماهی سفید بوده که علاوه بر عوامل ذکرشده در بالا ازجمله ژنتیک و تکثیر مصنوعی، عوامل متعددی ازجمله فصول مختلف، موقعیت جغرافیایی، آب‌وهوا، باد، تغذیه، میزان عمق سواحل هم ممکن است بر روی وزن، سن، رشد گنادها و به تبع بر میزان مهاجرت و صید ماهی سفید تأثیرگذار است (59، 66). تمامی نمونه‌های بررسی‌شده در این مطالعه در فصول پاییز و زمستان جمع‌آوری‌شده و تغییرات وزنی ماهیان نمی‌تواند فقط ناشی از تغییر اندازه گنادها باشد. بنابراین کاهش میزان وزن ماهی سفید می‌تواند ناشی از عوامل محیطی نظیر شرایط جوی، دمای آب، دسترسی به غذا، بیماری، صید غیرقانونی و بخصوص صید در واحد تلاش باشد که خود در سن بلوغ و تعداد ماهیان آماده برای مهاجرت به‌منظور تخمریزی تأثیر بسزایی دارند (25). بنابراین می‌توان نتیجه گرفت علاوه بر تأثیر طول و وزن بر میزان صید و زمان رسیدگی تخمک و اسپرم و به تبع مهاجرت ماهی سفید، می‌توان تأثیر عوامل محیطی بر نرخ طول وزن آنها را بسیار بااهمیت تلقی کرد. علاوه براین، طبق مطالعات انجام‌شده رابطه مستقیمی بین چربی موجودات در بدن ماهی و وزن نسبی وجود دارد که نشان از لاغرتر شدن ماهی سفید به علت فشار عوامل محیطی و بیولوژیکی است (30، 52).

طبق بررسی‌های انجام‌شده توسط عقیلی و همکاران (1390) (31) پراکنش سنی ماهی سفید از 8-1 سال بوده که حدود 77 % از صید مربوط به گروه سنی 4-2 سال بوده که با نتایج پراکنش سنی حاصل از این تحقیق همخوانی دارد، همچنین بیشترین فراوانی سنی در گروه سنی 4 سال می‌باشد (13)، بیشترین فراوانی سنی را در گروه 4 ساله گزارش نموده است که با نتایج فراوانی سنی ماهی سفید در این تحقیق همخوانی دارد (51)، پراکنش سنی ماهی سفید را گروه سنی 9-1 ساله و بیشترین فراوانی سنی را در گروه 4 ساله گزارش نموده است که با نتایج پراکنش سنی و فراوانی سنی ماهی سفید دراین تحقیق همخوانی دارد. در تحقیق (1) سن ماهیان سفید نمونه‌برداری شده بین 2 تا 7 سال و بیشتر بین 3 تا 5 سال گزارش‌شده است (48)، گزارش کردند که در فصل صید ماهی سفید 3 ساله بیشترین فراوانی را داشت. درصورتی‌که (26) گزارش کردند که در فصل صید 83-1382 بیشترین فراوانی سنی مربوط به گروه سنی 4 ساله بوده است. طبق نتایج (12) ماهیان صیدشده در 9 گروه سنی 1 تا 9 ساله قرار داشتند و بیشترین فراوانی سنی مربوط به گروه سنی 4 ساله بوده است که مشابه نتایج (38) می‌باشد.

در مطالعه حاضر دامنه سنی ماهی سفید در گروه‌های سنی 8-1 سال قرارداشته که گروه‌های سنی 5-3 ساله درمجموع، حدود2/81 % از ترکیب سنی را به خود اختصاص دادند. در نرها، گروه سنی 4 سال و در ماده­ها، گروه سنی 4 و 5 سال به ترتیب بیشترین میزان را به خود اختصاص دادند. براساس منابع موجود مولدین ماهی سفید مهاجر به رودخانه برای تولیدمثل در محدوده سنی 4، 5 و 6 سال قراردارند و در دریای خزر 8-9 سال عمر می­کنند (43). وضعیت ترکیب سنی ماهی سفید نشان می‌دهد که تعداد ماهیان غیراستاندارد 1و 2 ساله در منطقه میانکاله، نسبت به سال 1376 دریای خزر افزایش‌یافته و گروه‌های3 ، 4 و 5 ساله آن کاهش‌یافته است و از طرفی گروه سنی 6 و 7 ساله نیز افزایش داشته است، یعنی ماهیان جوان و پیر از ماهیان میانسال نسبت به سال 1376 افزایش داشته است. این یافته در خصوص تغییر ترکیب سنی ماهی سفید می‌تواند پتانسیل بازخوردهای زیستی و اکولوژیکی پیچیده‌ای در آینده ذخایر ماهی سفید داشته باشد. با توجه به این موارد اگر صید یک عدد ماهی 8 ساله به عنوان یک رکورد استثناء در نظر گرفته شود، سهم ماهیان 2، 3 و 4 ساله در این تحقیق حکایت از شروع کاهش سن تولیدمثل می‌باشد (14).

ترکیب سنی ماهی سفید نیز طی سال‌های گذشته تغییرات معکوسی را نشان می‌دهد. در دهه‌های 50 و 60 % ماهیان کم سن در جمعیت بیشتر بودند اما در دهه‌های 70 و اوایل 80 سهم ماهیان کم سن در جمعیت کاهش و سهم ماهیان مسن در جمعیت افزایش داشته است و همچنین طی این دهه‌ها دامنه وزنی ماهی نیز افزایش‌یافته است (28، 33). این افزایش گروه‌های سنی بالا در این تحقیق می‌تواند به دلیل این باشد که بیشتر صید ماهی سفید در این منطقه در ماه‌هایی از سال که زمان تخمریزی این‌گونه بوده و ماهی‌های صید شده برای تخمریزی به این محل مهاجرت کرده­اند (27، 28 و 34).

مقایسه ترکیب سنی ماهی سفید در سال 89-1388 با سال 72-1371 نشان می‌دهد که سهم ماهیان 2 و 3 ساله در طی سال‌های اخیر کاهش‌یافته در حالیکه سهم ماهیان 6-4 ساله در صید افزایش نشان می‌دهد. اختلاف در چشمه تور و نیز ابزار صید مورد استفاده می‌تواند در اختلاف ترکیب سنی طی این سال‌ها دخیل باشد چراکه مثلاً دامگستران عمدتاً ماهیان درشت‌تر را صید می‌نمودند و رعایت نسبی اندازه چشمه 30 میلیمتر در قسمت توبره پره‌های ساحلی طی سال‌های اخیر از دلایل کاهش ماهیان 3-1 ساله در سال‌های اخیر می‌باشد (46). اما ترکیب سنی ماهیان تابع رشد، مرگ‌ومیر و نسل اضافه شونده می‌باشد و حتی به مقدار زیادی تحت تأثیر فوت و مرگ و میر نسل‌ها می‌باشد که در خصوص ماهی سفید این خود تحت تأثیر رها کردن بچه ماهیان می‌باشد (15).

احتمالاً نیروهای گزینش کننده اعم از صیادی یا طبیعی روی جمعیت‌ها در رودخانه‌های مختلف و مناطق دریایی مجاور آن در حوزه جنوبی دریای خزر متنوع می‌باشد (4). همچنین این احتمال وجود دارد که حداکثر سن جمعیت، در طول زمان نیز دارای تنوع باشد که وابسته به ویژگی همزادهای یک جمعیت است (24 و 60). شروع کاهش سن تولیدمثل (ماهیان3-1 ساله) باعث می­شود ورود ماهیان با اندازه‌های کوچک‌تر به سمت سواحل شده که درنتیجه میزان ماهیان نابالغ در مسیر مهاجرت و صیدشده و تعداد مولدین بزرگ و بالغ کمتر می‌شود. تصور می­گردد که در صورت ادامه یافتن شرایط موجود در دریای خزر، وضعیت ماهیان مهاجر به ساحل ازنظر سن، طول، وزن و میزان تخم، در سال‌های آتی بحرانی­تر از شرایط حاضر گردد. بنابراین نتایج یافت شده این تحقیق، کاملاً مؤید فرضیه بالا می‌باشد (7)، نسبت جنسی ماهی سفید در جمعیت ماهی سفید مهاجر به رودخانه چشمه کیله تنکابن را 1ماده: 3 نر گزارش داده است (46)، نسبت جنسی ماهی سفید در جمعیت مورد مطالعه خود را  82/1 نر: 1 ماده اعلام کرده است. نتایج (19، 36، 37،38، 39 و62) حاکی از نابرابری جنسی ماهی سفید و بیشتر بودن مهاجرت و صید ماهیان نر نسبت به ماده ارائه دادند. نتایج این تحقیق برخلاف سایر تحقیقات نام‌برده شده اخیر بیانگر نسبت جنسی 1 نر به 55/1 ماده می‌باشد که البته نسبت جنسی در گروه‌های سنی و اندازه‌های مختلف متفاوت است. علاوه بر آن نابرابری جنسی در دوره مهاجرت رودخانه­ای، پدیده­ای عادی در گونه‌های کپور ماهیان است (63).

در تحقیق حاضر، بیشترین تعداد ماهیان در مرحله 3 رسیدگی جنسی با فراوانی27/49 % و کمترین تعداد آنها در مرحله 1 رسیدگی جنسی با فراوانی 0% قرار دارند. ازلحاظ جنسیت بیشترین تعداد ماهیان نر و ماده در مرحله 3 رسیدگی جنسی می‌باشند. نتایج حاصل از این بررسی نشان‌دهنده تغییرات رسیدگی غدد جنسی ماده‌ها برای گونه ماهی سفید یک افزایش قابل‌توجهی در ماه‌های بهمن، اسفند و فروردین را نشان داد و اوج این تغییرات در اسفند و فروردین مشاهده گردید که با نتایج تحقیقات امینیان و همکاران (1387) و شفیعی و همکاران (1387)(3 و 24) همخوانی دارد. یکی از عوامل رشد و بلوغ در ماهیان استخوانی عوامل زیست‌محیطی ازجمله نور، درجه حرارت، آب‌وهوا، شوری آب و غیره می‌باشد که مجموعه‌ای از این عوامل در شرایط مناسب بر روی محور هیپوتالاموس، هیپوفیز و گناد اثر گذاشته و با فعال‌سازی این محور باعث روند رشد و تکامل اووسیت­ها می‌شود (24). مراحل رسیدگی جنسی ماهی در طی ماه‌های آبان و آذر عمدتاً در مرحله III بوده یعنی مرحله در حال رسیدن قرار داشته و بیضه­هابزرگتر و تخمدان زردرنگ با اولویت‌های قابل‌رؤیت می‌باشد و در ماه دی و بهمن عمدتاً در مرحله IV  یعنی رسیده با بیضه‌های بسیار رشد کرده و واجد عروق خونی زیاد در ماهیان نر و در ماهیان ماده، تخمدان کاملاً بزرگ و رشد یافته واجد تخمک‌های شفاف می‌باشند. عامل رسیدگی جنسی به‌طور معنی‌داری بر روی صید و مهاجرت ماهی سفید حوضه جنوب­شرقی دریای خزر، مؤثر می‌باشد (30). در طی ماه اسفند ماهیان در مرحله پنجم رسیدگی جنسی قراردارند و فروردین‌ماه عمدتاً ماهیان بالغ در مرحله رسیده و سیال، قرارداشته به گونه­ایی که با فشار به ناحیه شکمی و کمر ماهی، اسپرم از آن‌ها خارج‌شده و تخمدان‌ها نیز در صورت فشار به ناحیه بطنی، امکان خارج‌سازی تخمک‌های رسیده را دارا می‌باشند (5). در این مرحله ماهی قابلیت تکثیر داشته که با آماده‌سازی شرایط محیطی مناسب از قبیل حجم آب، بستر مناسب، دمای مطلوب و سایر پارامترهای محیطی تأثیرگذار، امکان تکثیر طبیعی را فراهم ساخته است. در ارتباط با ماهی، رابطه محسوسی بین وزن ماهی و رشد گناد دیده می‌شود. بنابراین در طول رشد گامت­ها و افزایش وزن تخمدان، وزن ماهی نیز به‌طور مرتبی افزایش می‌یابد (5 و 30). بنابراین با رسیدن ماهی به مرحله 5 رسیدگی جنسی، مهاجرت ماهیان به سمت سواحل به‌منظور تخمریزی بیشتر می‌گردد و اوج این مهاجرت در ماه‌های اسفند و فروردین مشاهده می‌گردد.

عوامل محیطی به‌طور معنی‌داری بر روی صید و مهاجرت ماهی سفید حوضه جنوب­شرقی دریای خزر، مؤثر می‌باشد. در این مرحله ماهی قابلیت تکثیر داشته که با آماده‌سازی شرایط محیطی مناسب از قبیل حجم آب، بستر مناسب، دمای مطلوب و سایر پارامترهای محیطی تأثیرگذار، امکان تکثیر طبیعی را فراهم ساخته است (4). همانطور که گفته شد عوامل زیست‌محیطی از جمله نور، درجه حرارت، آب‌وهوا، شوری آب و غیره بر روی مهاجرت و صید ماهی سفید تأثیر می‌گذارند. در تحقیق حاضر با افزایش دمای هوا و آب در ماه اسفند و فروردین شاهد مهاجرت و صید بیشتری در این ماه‌ها می‌باشیم زیرا ماهیان بالغ به سمت سواحل می‌آیند. طبق گزارش آذری تاکامی و همکاران در رودخانه سفیدرود تخمریزی ماهیان در دمای 9 درجه سانتیگراد شروع می‌گردد و اوج تخمریزی در دمای 11 درجه سانتیگراد مشاهده‌شده است. در مطالعه توسط برگ (1946)(54) تخمریزی ماهیان سفید در رودخانه ترک در دمای 8 درجه سانتیگراد و نزدیک به بهار اتفاق می‌افتد و بالاترین میزان تخمریزی در اردیبهشت‌ماه در دمای 15-13 درجه سانتیگراد می‌باشد. در مطالعه افرایی (2010) (51)، تخمریزی ماهیان سفید در حوضه جنوبی دریای خزر در دمای 9/9 درجه سانتیگراد در فروردین‌ماه انجام می‌شود. اختلافات در این ماه اوج تخمریزی و مهاجرت به سبب موقعیت جغرافیایی و تغییرات دمای آب می‌باشد.

علاوه بر دما شرایط جوی و طوفانی بودن دریا تأثیر مثبتی بر مهاجرت و صید ماهی سفید دارد. در تحقیق حاضر دو باد گیل­باد و دشت­باد بر نواحی موردمطالعه حاکم بودند. اما براساس شواهد دیده‌شده، مشخص گردید در ماه‌های بهمن و اسفند و فروردین دریا دارای تلاطم می‌باشد و میزان دبی آب نیز در این ماه‌ها نسبت به سایر ماه‌ها بیشتر می‌باشد (46). در تحقیق خارا و همکاران (1389)(14) نیز این نتیجه به دست آمد که نشان‌دهنده تأثیر واضح دمای آب و شرایط تلاطم دریا بر مهاجرت ماهی سفید می‌باشد. در ماهی سفید علاوه بر دما، تأثیرات جوی نیز بر مهاجرت ماهی سفید تأثیر می‌گذارد. طبق تحقیق گلشاهی و این تحقیق با بالا رفتن دما (در فصل تابستان) شرایط برای مهاجرت ماهی سفید کمتر می­شود. نوع بستر در تمام ایستگاه‌های نمونه‌برداری شنی ماسه‌ای بوده و بنابراین نمی‌توان در مورد تأثیر نوع بستر بر روی مهاجرت و صید ماهی سفید گزارشی داده شود. در ابتدای فصل صید عمق تور 20 متر بوده، اما در اواخر فصل صید این عمق به 10 متر تغییر پیدا کرد، زیرا ماهیان با افزایش دما به سطح آب آمده بودند.

با توجه به آمارهای ذکرشده در فصل نتایج، کمترین میزان صید ماهی سفید در 3 استان شمالی، مربوط به استان گلستان می‌باشد. سهم منطقه میانکاله از صید ماهی سفید، در سه استان شمالی 62/0 %، در استان گلستان 79/97 % می‌باشد. ماهی سفید 21/10 % صید گونه‌ای منطقه میانکاله را شامل می‌شود. میزان صید ماهی سفید در اکثر ماه‌های سال در استان گلستان پائین می‌باشد و صید آن فقط در چند ماه از سال (اسفند، فروردین و اردیبهشت) بوده که آن‌هم در زمان تخمریزی ماهی سفید می‌باشد. بیشترین میزان صید در ماه‌های اسفند و فروردین بود که بیش از 90 % از کل صید ماهی سفید را شامل می‌شود.

همانطور که در بخش نتایج ذکر گردید میزان صید در سه استان شمالی تفاوت زیادی باهم داشتند و این میزان در استان گلستان بسیار کمتر از استان‌های گیلان و مازندران بوده است. تفاوت در میزان صید ماهی سفید در سه استان شمالی، احتمالاً به نوع بستر، میزان تلاش صیادی، عمق ناحیه صیادی و دوری یا نزدیکی به رودخانه به عنوان یک منبع آب شیرین و عوامل دیگر بستگی دارد که روی گونه ماهی و میزان صید می‌تواند تأثیر داشته باشد. همچنین بطور کلی تعداد دفعات پره­کشی تابع شرایط اقلیمی، مهیا بودن ادوات و امکانات و انگیزه‌های صیادان است (50).

نگاهی به صید ماهی سفید طی سال‌های گذشته نشان می‌دهد که این ماهی دارای ذخایر قابل‌توجهی در دهه اول این قرن بوده است. اما بدلیل بهره‌برداری بی‌رویه، صید قاچاق و نیز از بین رفتن مناطق تخمریزی این ماهی در رودخانه‌ها بدلیل شن‌برداری، ورود فاضلاب‌های کشاورزی، شهری و صنعتی بداخل این منابع آبی و کاهش سطح دریای خزر (18، 20، 21، 35، 36 و 57) میزان صید آن روند کاهشی داشته تا اینکه در دهه 60 میزان صید آن به حداقل مقدار خود رسید. لذا شیلات ایران تصمیم به احیاء ذخایر از بین رفته این ماهی نمود و با رهاسازی لارو ماهی سفید در دهه 40 و رهاسازی بچه ماهی سفید در اوایل دهه 50 در رودخانه (19) کار بازسازی از سال 1361 آغاز گردید که این امر در بازسازی ذخایر این ماهی تأثیر بسزایی داشته است. بطوریکه متوسط صید در دهه 70 نسبت به دهه 60 بیش از سه برابر افزایش داشته است. اما به نظر می‌رسد که تنوع گونه‌ای صید طی دهه‌های اخیر تغییرات زیادی نموده است. چراکه سهم ماهی سفید از کل صید از 8/31 % در دهه اول به 1/55 ، در دهه 50 رسیده است. این در حالی است که سهم سایر ماهیان طی این مدت بدلیل نابودی ذخایر آنها کاسته شده است و همین امر تنوع زیستی ماهیان را در سواحل ایران (دریای خزر) تحت تأثیر قرار داده است. صید و صیادی سبب کاهش تنوع جوامع ماهیان و بی‌مهرگان در شمال­شرق اقیانوس اطلس شده است (61).

بنظر می‌رسد که در دریای خزر نیز کاهش تنوع گونه‌ای ناشی از فعالیت انسانی بوده چراکه بسیاری از تغییرات زیستی، شیمیایی و فیزیکی با دخالت انسان دارای اثرات معکوس روی تنوع است (67). بنابراین بهره‌برداری از یک‌گونه قطعاً بر روی گونه‌های دیگر از طریق صید تصادفی و یا اثر زنجیره غذایی مانند کاهش فراوانی شکار و شکارچی با رقیبان دیگر، می‌تواند تأثیر داشته باشد و تأثیر بر ارتباطات میان گونه‌ها ممکن است منجر به تغییر ترکیب گونه‌ای شده و توازن طبیعی موجود در زیستگاه را بهم زند (45). یکی از تغییراتی که در زمینه استحصال ماهی سفید ایجاد نشده، تغییر شیوه صید این ماهیان بوده است. روش صید دام‌گستری از سال 1358 در دریا آغاز گردید و بیش از 5000 نفر اقدام به صید با این روش نمودند (19).

از طرف دیگر افزایش تلاش صیادی سبب کاهش صید در واحد تلاش طی سال‌های اخیر شده است که این مسئله با توجه به افزایش هزینه تولید، بر روی درآمد صیادان تأثیر قابل‌ملاحظه‌ای داشته است زیرا 50 % صید ماهیان استخوانی را این‌گونه تشکیل می‌دهد (4). باید توجه داشت که با افزایش بهره‌برداران تعادل بین ذخیره و بهره‌برداران بهم خورده و چنانچه تعداد بهره‌برداران از میزان ذخیره فراتر رود، تولید برخی از گونه‌ها کاهش خواهد یافت که در مورد ماهی سفید این امر ملاحظه می‌شود (35 و 37). صید قاچاق نیز ذخایر ماهیان استخوانی و بخصوص ماهی سفید را تحت تأثیر قرار می‌دهد و این امر در سراسر دریای خزر جنبه عمومی پیداکرده که این مسئله سبب نابودی برخی جمعیت‌های ماهیان باارزش اقتصادی از طریق از دست دادن خزانه ژنی این ماهیان می‌گردد (42).

نتیجه‌گیری

از مجموع این بحث‌ها می‌توان نتیجه گرفت که ذخایر ماهی سفید نسبت به دهه‌های گذشته به لحاظ کمی، افزایش قابل‌ملاحظه‌ای یافته که حتی میزان صید آن از زمانی که ذخیره کم و شرایط زیست‌محیطی رودخانه‌ها در وضعیت بسیار خوبی بوده است، نیز بیشتر گردیده است اما به لحاظ کیفی تغییراتی را در ذخیره ملاحظه می‌نمایم که مهمترین آن پایین بودن فاکتورهای رشد نظیر طول، وزن و همچنین سن ماهی سفید نسبت به دهه‌های گذشته است که با توجه به وابستگی ذخیره ماهی سفید که تکثیر مصنوعی این مسئله می‌تواند ریشه در این فرآیند داشته باشد. نرخ بهره‌برداری از ذخیره ماهی سفید تا حدودی بیش‌ازحد اپتیمم آن بوده که بایستی با تنظیم فعالیت صیادی و عدم افزایش تعداد شرکت‌های تعاونی پره و نیز کنترل صید قاچاق، آن را کنترل نموده است. بررسی‌های انجام‌شده در تحقیق حاضر پیشنهاد می‌کند که شرایط محیطی می‌تواند بر عوامل بیولوژیکی تأثیرگذار باشد. میزان تلاش صیادی هم می‌تواند بر کاهش فاکتورهای رشد نظیر طول، وزن و سطح سن ( عامل بیولوژیک) ماهی سفید دریای خزر اثرگذار باشد. از طرفی به نظر می­رسد تأثیر عوامل بیولوژیکی بر صید و مهاجرت ماهی سفید، از عوامل محیطی به‌طور معناداری بیشتر باشد که البته برای اثبات نیاز به مطالعات بیشتری می‌باشد. در صورتیکه ماهی به سن و یا وزن مطلوب به‌منظور تخمریزی نرسد، آمادگی لازم برای مهاجرت و تخمریزی را ندارد. از طرفی ماهیان با طول و وزن متوسط مهاجرت و تخمریزی موفقتری نسبت به ماهیان ریز و بسیار درشت خواهند داشت البته لازم به ذکر است که پژوهش‌های بیشتری در زمینه زیست‌شناسی این‌گونه و سایر گونه‌ها نیاز است تا بتوان ارزیابی صحیحی از اهمیت شرایط محیطی بر میزان صید و پویایی جمعیت اجتماعات این‌گونه­های باارزش اقتصادی و اکولوژیکی پی برد.

تقدیر و تشکر

بدینوسیله نویسندگان مقاله از تمامی همکاران و دانشجویان در دانشگاه غیرانتفاعی تنکابن و سایر محققین که در مراحل مختلف انجام این پروژه همکاری علمی - عملی و مشاوره‌ای داشته‌اند قدردانی می نمایند.

  1. آذری تاکامی، ق.، 1356. تکامل تکثیر و پرورش تاسماهیان، دومین سمینار، اقیانوس‌شناس کشور، سازمان تحقیقات شیلات ایران، صفحات 196-187.
  2.  امینیان فتیده، ب.، حسین زاده صحافی، ه.، شعبانی، ع.، و یغمایی، ف.، 1378. بررسی خصوصیات تولیدمثلی ماهی سفید دریای خزر، پژوهش و سازندگی، شماره 79، صفحات 151-145.
  3.  امینیان فتیده، ب.، حسین زاده صحافی، ه.، شعبانی، ع.، یغمایی، ف.، و شفیعی ثابت، س.، 1387. تعیین مراحل رسیدگی جنسی ماهی سفید دریای مازندران با کمک شاخص‌های زیستی، نشریه علوم، دانشگاه تربیت‌معلم، دوره 8، شماره 2، صفحات 120-107.
  4. امینیان فتیده، ب.، و شفیعی ثابت، س.، 1389. بررسی شاخص­های زیستن ماهیان استخوانی دریای خزر صیدشده توسط دو نوع تور کشیدنی پره (Beach seine) سواحل جنوب غربی دریای خزر، مجله علوم زیستی واحد لاهیجان، سال چهارم، شماره چهارم، صفحات 27-15.      
  5. ایمانپور، م.ر.، اسفندیاری ملکی، م.، و پاکروان، س.، 1393. ترکیبات بیوشیمیایی مایع تخمدانی ماهی سفید جنوب دریای خزر (Kamensky, 1901 Rutilus frisii kutum) و تأثیر آن روی خصوصیات حرکتی اسپرم، مجله پژوهش‌های جانوری (مجله زیست‌شناسی ایران)، دوره 27، شماره 3، صفحات 306-300.
  6.  بریمانی، ا.، 1356. ماهی‌شناسی و شیلات، جلد دوم، انتشارات دانشگاه ارومیه، صفحه 236.
  7.  پاتیمار، ر.، 1386. بررسی ساختار سنی ماهی سفید مهاجر به رودخانه تنکابن، مجله شیلات، سال اول، پیش‌شماره سوم، دانشگاه آزاد، صفحات 54-47.
  8. پذیرا، ع.، امامی، م.، کوه گردی، ا.، وطن‌دوست، ص، و اکرمی، ر.، 1387. اثر برخی عوامل محیطی بر تنوع زیستی ماکروبنتوزهای رودخانه دالکی و حله بوشهر، مجله شیلات، سال دوم، شماره چهارم، صفحات 15-13.
  9. پورکاظمی، م.، 1379. مدیریت و بازسازی ذخایر پایدار، مجموعه مقالات بازسازی ذخایر، معاونت تکثیر و پرورش، صفحات 214-203.
  10. پیری، م.، رضوی صیاد، ب.ع.، غنی نژاد، د.، و ملکی شمالی‏‏، ع.، 1378. ماهیان استخوانی دریای خزر (آب‌های ایران) گذشته حال آینده توسعه پایداری، مرکز تحقیقات شیلاتی استان گیلان، بندرانزلی، 46 ص.
  11.  حسن‌پور، ن.و.م.، 1374. تنوع زیستی منابع دریایی، انتشارات مرکز تحقیقات شیلاتی استان گیلان، بندر انزلی، صفحه 158.
  12. حسینی، ه.، نجات­خواه، پ.، و فضلی، ح.، 1389. سن و پارامترهای رشد ماهی سفید
     (Rutilus frisii kutum Kamenski) در دریای خزر (استان مازندران)، فصلنامه محیط‌زیست جانوری، سال دوم، شماره 3، صفحات24-17.
  13. خارا، ح.، به­گزین، م.، یوسفیان، م.، رهبر، م.، احمدنژاد، م.، و بینایی، م.، 1390. اثر دما و زمان مهاجرت روی کارایی تکثیر مصنوعی ماهی سفید ماده مهاجر به رودخانه شیرود، مجله علوم­زیستی واحد لاهیجان، سال پنجم، شماره چهارم، جلد دوم، صفحات 84-77.  
  14. خارا، ح.، به­گزین، م.، یوسفیان، م.، رهبر، م.، احمدنژاد، م.، و بینایی، م.، 1389. اثر سن بر عملکرد تولیدمثلی مولدین نر ماهی سفید (Rutilus frisii kutum) رودخانه تجن، مجله شیلات، سال چهارم، شماره سوم، صفحات 117-109.
  15.  خانی پور، ع.، و ولی پور، ع.، 1388. ماهی سفید جواهر دریای خزر، پژوهشکده آبزی‌پروری آبهای داخل کشور-بندر انزلی، 5، صفحات 88-1.
  16. دریانبرد، ر.، عبدالملکی، ش.، خدمتی، ک.، نهرور، ب.، طالشیان، ح.، باقرزاده، ف.، فضلی، ح.، و بندانی، غ.، 1386. ارزیابی ذخایر ماهیان استخوانی در سواحل جنوبی دریای خزر، موسسه تحقیقات شیلات ایران، صفحه 73.
  17.  دریانبرد، غ.، 1391. بررسی برخی از شاخص‌های بیولوژیکی ماهیان استخوانی در سواحل جنوبی دریای خزر، واحد اجرا: پژوهشکده اکولوژی دریای خزر، 72 ص.
  18. رضوی صیاد، ب.، 1369. ارزیابی و مدیریت ذخایر ماهیان استخوانی و اقتصادی دریای مازندران، مرکز
     تحقیقات شیلات استان گیلان، صفحه 86.
  19.  رضوی صیاد، ب.، 1374. ماهی سفید، وزارت جهاد کشاورزی، موسسه تحقیقات و آموزش شیلات ایران، 187 ص.
  20. رضوی صیاد، ب.ع.، 1378. مقدمه‌ای بر اکولوژی دریای خزر، انتشارات موسسه تحقیقات شیلات ایران، صفحه 90.
  21.  سادالایف، ک.، و ازیروف، ت.، 1965. گزارش فنی اقتصادی در مورد تولید ذخایر ماهیهای شیلاتی در قسمت آبهای ایرانی دریای خزر، سازمان تحفیقات شیلات، بندر انزلی، صفحه43.
  22. سالنامه آماری شیلات ایران، 1379- 1386. دفتر برنامه‌ریزی- گروه آمار.
  23. ستاری، م.، شاهسونی، د.، و شفیعی، ش.، 1383. ماهی‌شناسی سیستماتیک2، رشت:حق‌شناس، صفحات 443-442.
  24.  شفیعی ثابت، س.، ایمانپور، م.، امینیان فتیده.، ب.، و گرگین، س.، 1387. مطالعه روند رسیدگی تخمدان و برخی از شاخصهای گنادی ماهی سفید دریای خزر
    (Rutilus frisii kutum Kamenskii,1901)  در استان گیلان (ناحیه بندرکیاشهر)، مجله علوم زیستی واحد لاهیجان، سال دوم، شماره 4، صفحات 48-37.
  25. شفیعی ثابت، س.، ایمانپور، م.، امینیان فتیده، ب.، و گرگین، س.، 1390. مطالعه برخی از شاخصهای یونی متابولیتی خون در مولدین ماده بالغ و در حال بلوغ ماهی سفید
      (Rutilus frisii kutum Kamenskii, 1901). مجله زیست شناسی ایران، دوره24، شماره2، صفحات302-293.
  26. عبدالملکی، ش.، و غنی­نژاد، د.، 1382. وضعیت ذخایر ماهیان استخوانی در سواحل جنوبی دریای خزر، مرکز تحقیقات ماهیان استخوانی دریای خزر، 126 ص.
  27. عبدالملکی، س.، غنی نژاد، د.، صیاد بورانی، م.، پورغلام، ا.، فضلی، ح.، و مرادخواه، س.، 1382. گزارش ارزیابی ذخایر ماهیان استخوانی دریای خزر در سال 1382. موسسه تحقیقات شیلات ایران، پژوهشکده آبزی‌پروری آبهای داخلی، بندر انزلی، صفحات 5-2.
  28. عبدالملکی، ش.، 1385. بررسی روند تغییرات ذخایر ماهی سفید دریای خزر (ایران)،  مجله علمی شیلات ایران، سال پانزدهم، شما،ره 2، صفحات 87 - 99.
  29. عبدالملکی، ش.، و غنی­نژاد، د.، 1386. ارزیابی ذخایر ماهی سفید در سواحل ایرانی دریای خزر در سال 83-1382. مجله علمی شیلات ایران، شماره 1، صفحات 114-103.
  30. عبداللهی، م.، و ایمان پور، م.ر.، 1393. اثر زمان مهاجرت تولیدمثلی روی برخی خصوصیات زیست‌شناختی تخمک و تخم ماهی سفید Rtilus frisii kutum kamenskii 1901. مجله پژوهش‌های جانوری (مجله زیست‌شناسی ایران)، دوره 27، شماره 1، صفحات 88-80.
  31. عقیلی، ک.، محمدی، ف.، 1390. بررسی میزان صید، ترکیب سنی و طولی ماهی سفید در خلیج گرگان، مجله علوم زیستی واحد لاهیجان، سال پنجم، شماره چهارم، جلد اول، صفحات 98-89.
  32. عمادی، ح.، 1356. ماهی سفید و وضعیت گذشته و کنونی آن در آب‌های شمال ایران، سازمان تحقیقات شیلات ایران- بندر انزلی، صفحه 75.
  33. غنی­نژاد، د.، 1375. ارزیابی ماهیان استخوانی و اقتصادی دریای خزر در سال 1374 تا 1375مرکز تحقیقات شیلات گیلان، بندرانزلی، صفحه 74.  
  34. غنی­نژاد، د.، 1376. ارزیابی ماهیان استخوانی و اقتصادی دریای مازندران، شرکت سهامی شیلات ایران، تهران، صفحه  74.
  35.  غنی­نژاد، د.، مقیم، م.، و عبدالملکی، ش.، 1377. ارزیابی ذخایر ماهیان استخوانی دریای خزر در سال 77-1376. مرکز تحقیقات شیلاتی استان گیلان، بندر انزلی،  صفحه 74.
  36. غنی­نژاد، د.، مقیم، م.، و عبدالملکی، ش.، 1379. ارزیابی ذخایر ماهیان استخوانی دریای خزر در سال 79-1378. مرکز تحقیقات شیلاتی استان گیلان، بندر انزلی، صفحه 149. 
  37. غنی­نژاد، د.، مقیم، م.، و عبدالملکی، ش.، 1380. ارزیابی ذخایر ماهیان استخوانی دریای خزر در سال 80-1389. انتشارات موسسه تحقیقات شیلات ایران، صفحه 98.
  38. غنی­نژاد، د.، 1383. ارزیابی ذخایر ماهیان استخوانی دریای خزر در سال 83-1382. تحقیقات شیلات ایران، صفحه 173.
  39. غنی­نژاد، د.، 1387. تعیین پتانسیل صید ماهیان استخوانی و بهره‌برداری از آن در دریای خزر، 58 ص.  
  40.  فضلی، ح.، دریانبرد، غ.، پورغلام، ر.، عبدالملکی، ش.، بندانی، ع.، و صفوی، ا.، 1391. بررسی کیفی وضعیت ذخایر ماهی سفید(Rutilus frisii kutum Kamensky, 1901)  در دریای خزر طی سالهای1390، مجله علمی شیلات ایران، سال 21، شماره64، صفحات 35-1.
  41.  قاسم­اف، س.، 1372. دریای خزر، ترجمه عادلی، مرکز تحقیقات شیلات انزلی، صفحه 56.
  42. قلی­اف، ذ.م.، 1997. کپور ماهیان و سوف ماهیان حوزه جنوبی و میانی دریای خزر( ساختار جمعیت‌ها، اکولوژی، پراکنش و تدابیری جهت بازسازی ذخایر)، ترجمه یونس عادلی، 1377. مرکز تحقیقات شیلاتی استان گیلان، بندر انزلی. صفحه 44.
  43. کازانچف، ای. ان.، 1981. ماهیان دریای خزر و حوزه آبریز آن، ترجمه ابوالقاسم شریعتی، 1371. شرکت سهامی شیلات ایران، صفحه 171.
  44.  کریم­زاده، ق.، و محمدی، م.، 1392. مدیریت صید و بهره‌برداری آبزیان به زبان ساده و کاربردی، پرتو واقعه. چاپ اول، صفحات 12-1.
  45. کیابی، ب.، قائمی، ر.، و عبدلی، ا.، 1378. اکوسیستم‌های تالابی و رودخانه‌ای استان گلستان، اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان گلستان، صفحه 182.
  46. گلشاهی، ک.، و مرادنژاد، ح.، 1387. روند مهاجرت و وضعیت تکثیر ماهی سفید در رودخانه گهرباران (استان مازندران)، مجله شیلات، سال دوم، شماره چهارم، صفحات 6-1.    
  47.  موسوی، م.، 1384. گزارشی در مورد تکثیر و پرورش ماهی سفید، شرکت سهامی شیلات ایران، صفحه 59.
  48.  نوعی، م.، و غنی­نژاد، د.، 1370. ارزیابی ذخایر ماهیان دریای خزر در سال 70-1369، مرکز تحقیقات شیلاتی استان گیلان، بندرانزلی، صفحه 89.
  49. وثوقی، غ.، و مستجیر، ب.، 1371. ماهیان آبهای شیرین، انتشارات تهران، صفحات 229-227.
  50.  یلقی، س.، قربانی، ر.، و عقیلی، م.، 1389. ارزیابی سودآوری تعاونی­های صید پره ماهیان استخوانی مستقر در جنوب شرقی دریای خزر، محدوده استان گلستان در سال 1385-1384. مجله شیلات، دانشگاه آزاد اسلامی، سال چهارم، شماره چهارم، صفحات 42-36.
    1. Afraei Bandpei, A., Mansor, M., Abdolmalaki, S.h., Keymaram, F., Mohamad Isa, M., and anbaz, A., 2010. Age and growth of kutum (Rutilus frisii kutum, Kamensky, 1901) in southern Caspian Sea. International Aquatic Research. 2, PP: 25-33.
    2. Anderson, R.O., and Neumann, R.M., 1996. Length, weight, and associated structural indices. Fisheries Techniques, 2nd ed, PP: 447–482.
    3. Bagenal, T.B., 1978. Methods for assessment of fish production in freshwater. Black well Scientific Publications. Oxford. UK, 365p.
    4. Berg, L.S., 1946. Freshwater fishes of the U.S.S.R. and adjacent countries. Israel Program for Scientific Translation, Jerusalem, Vol. ll, 430 PP.
    5. Berg, L.S., 1965. Freshwater fishes of the U.S.S.R. and adjacent countries. 4th Edition, Israel Program for Scientific Translations Ltd., (Russian version published in 1949), Jerusalem. 510 p.    
    6. Biswas, S.P., 1993. Manual of methods in fish biology. South Asian publishers PVT Ltd. New Delhi: 157p. 
    7. Coad, B.W., 1980. Environmental change and its impact on the freshwater fishes of Iran. Biological Conservation. Vol. 19, PP: 51-80.
    8. Coad, 1995. Freshwater fishes of Iran. Species Account- Cyprinidae- Rutilus. http://www.biancoad.com
    9. Froese, R., 2004. Keep it simple: Three indicators to deal with overfishing. Fish and Fisheries, 5, PP: 86–91.   
    10. Gulland, J.A., 1983. Fish stock assessment. A manual of basic methods. FAO/Wiley series on food and agriculture, PP: 223-227.
    11. Jennings, S., and Reynolds, J.d., 2000. Impact of fishing on diversity: from pattern to process. In: The effect of fishing on non-target species and habitat. (ed. M.J. Kaiser and S.J. Groot). Blackwell science, Oxford. PP: 235-250.
    12. Jorjani, M., 2001. Investigation of age, growth and reproduction of Rutilus frisii kutum in Gorganrood River estuary, Caspian Sea. Abstract of The first symposium of teleosts in Caspian Sea, Anzali port, PP: 43-44.  
    13. Keivany, y., Zare, p., and Kalteh, k., 2012. Age, Growth and Reproduction of the Female Kutum, Rutilus kutum (Kamensky, 1901) (Teleostei: Cyprinidae), in Gorgan-Rud Estuary, Northern Iran. Research in Zoology, 2(3), PP: 7-14.
    14. King, M., 1995. Fisheries biology, assessment and management. Fishing News Books340 p.
    15. Laevastu, T, 1965. Manual of methods in fisheries biology, section 4- Research on fish stocks.Food and Agriculture Organization of the United Nations, Manuals in Fisheries science, 1965, 210 p.
    16. Patimar, r., 2008. Some Biological Aspects of the Sharpnose Mullet Liza saliens (Risso, 1810) in Gorgan Bay-Miankaleh Wildlife Refuge (the Southeast Caspian Sea). Journal of Fisheries and Aquatic Sciences, PP: 225-232.
    17. Pullen, J.S.H., 1997. Protection marine biodiversity and integrated coastal zone management. In: marine biodiversity, pattern and process (eds. R.F.G Ormond J.D. Gage and M.V. Angel). Cambridge university press, PP: 394-427.  
    18. Roberts, C.M., 1995. Rapid build-up of fish biomass in a Caribbean marine reserve. Journal of Conservation Biology. 9(4), 815 p. 

مجله پژوهشهای جانوری (مجله زیست شناسی ایران)(علمی)
دوره 29، شماره 4
اسفند 1395
صفحه 380-399
  • تاریخ دریافت: 20 آبان 1394
  • تاریخ بازنگری: 06 اسفند 1394
  • تاریخ پذیرش: 13 اردیبهشت 1395