ارزیابی ذخیره و تولید ماهی تالاب شادگان در استان خوزستان

سید احمد رضا هاشمی^* و غلامرضا اسکندری

اهواز، پژوهشکده آبزی پروری جنوب کشور

تاریخ دریافت: 23/10/88             تاریخ پذیرش: 12/2/90

چکیده

ارزیابی ذخیره و تولید ماهی در تالاب شادگان از آبان 1386 تا مهر 1387 مورد بررسی قرار گرفت و هفت ایستگاه استقرار صیاد ونمونه برداری فصلی از تالاب شادگان شامل صراخیه، ماهشهر، رگبه، خروسی، کانال، عطیش  و جاده آبادان  به عنوان ایستگاههای نمونه‌برداری انتخاب گردید. در مدت اجرای تحقیق بیش از دو هزار ماهی صید و جهت تعیین توده زنده از روش تخلیه ای استفاده گردید. فصل بهار (61/249 کیلوگرم بر هکتار) و فصل زمستان (9/157کیلوگرم بر هکتار) بیشترین و کمترین میزان توده زنده ماهی در تالاب شادگان محاسبه گردید. ماهی کپور معمولی بیشترین و ماهی شمسک کمترین میزان توده زنده و ماهی حمری بیشترین و ماهی شمسک کمترین میزان تولید ماهی را به خود اختصاص دادند. میانگین توده زنده ماهی70/197 (سال/هکتار/ کیلوگرم)  و میانگین تولید ماهی در تالاب شادگان41/130 (سال/هکتار/ کیلوگرم) بدست آمد.

واژه های کلیدی : ارزیابی ذخایر،تالاب شادگان، تولید ماهی

* نویسنده مسئول، تلفن: 09177055568 ، پست الکترونیکی: Seyedahmad83@yahoo.com 

مقدمه

تالابها به صورت معنی داری از گونه ها و جمعیتهای حیات وحش حمایت می کنند. از دست رفتن سرزمینهای تالابی اثر فاجعه آمیزی بر روی حیات وحش و تنوع زیستی دارد و دارای اثرات منطقه ای و بین المللی مهمی هستند. کارشناسان حیات وحش معتقدندکه تخریب تالابها باعث انقراض جهانی گونه های بومی که به طور کامل به این زیستگاههای ویژه وابسته هستند، می گردد(17 (.

تالابها در جهان حدود 7 تا 9 میلیون کیلو متر مربع (4تا 6 درصد سطح کره زمین) را در بر می گیرند(14). تالابهای ایران حدود 1853762 هکتار بوده و در بین تالابهای خاور میانه حدود 25درصد را  شامل می شود (3 ).  طبق آمار جهانی ارزش اقتصادی تالابها 4/3 بیلیون دلار در سال و در آسیا 8/1 بیلیون دلار برآورد شده است(15).  گونه های زیادی از ماهیان در تالابها زیست کرده و بسیاری از آنها دارای ارزش  بالای اقتصادی می باشند. در سال 1990 فائو برآورد نمود، حدود60 درصد از صید آبهای داخلی عراق(23500 تن) مربوط به تالابها است(17). برآوردها نشان میدهد که 40 درصد صید میگوی کویت از تالاب منشاء می گیرد(17). بسیاری از گونه های با ارزش در عراق به طور عمده در تالاب تخم ریزی می نمایند، که از جمله می توان به گربه ماهیهای  triostegus  Silurus، glanius  ,Silurus حلوا سفید Pampus argenteus و  صبور Tenualosa ilisha  اشاره نمود(17). همچنین مهاجرت میگوی سفیدMetapenaeus affinis بین خلیج فارس و مناطق آزاد گاهی در تالاب نیز وجود دارد (7). بنابر این تالابها می توانند بر روی صید سواحل در شمال خلیج فارس دارای اثرات مهمی باشند (17).

مرمضی در سال 1375 به پایش جامع تالاب شادگان پرداخت و وضعیت ماهی شناسی و ویژگیهای ریست شناسی آن را تشریح نمود(5). انصاری وهمکاران در سالهای 1379 و 1387 با استفاده از روش لسلی و دیلوری به بررسی ماهیان و ارزیابی ذخایر و وضعیت صید وصیادی تالاب شادگان پرداختند (1 و 2). لطفی و همکاران در سال 1381 فعالیت انسانی و اثرات آن بر تالاب شادگان و همچنین تنوع ووضعیت صید وصیادی تالاب شادگان را مورد ارزیابی و توجه قرار داده اند (6).

احتمالاً تالاب شادگان با تالاب هور العظیم در مرز ایران و عراق متصل بوده و بخشی از تالاب وسیع بین النهرین را شکل می داده است(17). این تالاب بزرگترین تالاب ایران و سی و چهارمین تالاب از 1201 تالاب ثبت شده در فهرست قرارداد رامسر بوده و دارای تنوع زیستی بالا می باشد(6). منابع تأمین کننده جریان آب تالاب از رودخانه های جراحی و کارون و نیز طریق جزر و مد خلیج فارس می باشد، که متأسفانه پس از طریق احداث سد مخزنی مارون و توسعه آبیاری در دشتهای بالادست دچار تغییرات گوناگونی از نظر دبی آب شده است (6).

رشد روزافزون جمعیت جهان و نیاز جوامع انسانی به منابع غذایی، استفاده از منابع آبهای داخلی را از اهمیت ویژه ای برخودار نموده و برنامه ریزیهای اصولی جهت بهره برداری بهینه از این منابع در اکثر کشورها از اولویت خاصی برخوردار می باشد. چنانچه آبهای داخلی نیز مانند دریاها در معرض صید بی رویه قرار گیرند، بسیاری از گونه های با ارزش موجود در آنها با خطر مواجه خواهند شد(19). شناخت درست و ارزیابی اصولی و چگونگی تغییر تالاب، امکان مدیریت صحیح را مقدور می سازد. در واقع با شناخت و درک بهتر تالاب، مدیریت اصولی آن امکان پذیر است.  هدف این تحقیق تهیه اطلاعاتی در مورد ارزیابی ذخیره و تولید ماهی و چگونگی تغییر جمعیت ماهیان تالاب شادگان در این منبع آبی است.

مواد و روشها

تالاب شادگان در انتهای جنوب غربی ایران و در جنوب استان خوزستان قرار داشته و از شمال به اهواز، از غرب به جاده آبادان - اهواز ، از جنوب به رودخانه بهمنشیر و خلیج فارس و از شرق به خور موسی محدود گردیده است. این تالاب با وسعتی متجاوز از 537700 هکتار وسیع ترین تالاب ایران و از نظر مساحت حدود 34 درصد تالابهای ایران را در معاهده رامسر تشکیل می دهد (این وسعت در سالهای آبی متفاوت تغییر می کند). براساس مصوبه شورای عالی محیط زیست حدود ۳۲۷۷۶۵ هکتار آن به عنوان پناهگاه حیات وحش اعلام گردیده است (6). 

هفت محل ایستگاههای استقرار صیاد و نمونه برداری فصلی از تالاب شادگان شامل صراخیه، ماهشهر، رگبه،  خروسی، کانال، عطیش وجاده آبادان به عنوان ایستگاههای نمونه‌برداری انتخاب گردید(شکل 1). موقعیت جغرافیایی ایستگاههای یاد شده در جدول 1 آورده شده است. نمونه برداری در 7 ایستگاه یاد شده از تالاب شادگان در چهار فصل انجام گردید و در هر فصل پنج محل مد نظر بودند. نمونه برداری به وسیله تور گوشگیر ثابت با چشمه 45 میلی متری انجام گرفت و نمونه ها پس از صیددرون  یخدان حاوی پودر یخ قرار گرفته و به آزمایشگاه منتقل گردیدند. سپس در آزمایشگاه برای اندازه گیری از خط ‌کش بیومتری بادقت 1 میلی متری  و برای اندازه گیری وزن  از ترازوی با دقت 01/0 گرم استفاده شد.

جدول1 : موقعیت ایستگاههای نمونه برداری در تالاب شادگان

شکل 1: موقعیت ایستگاههای نمونه برداری در تالاب شادگان

شکل2 : نمودار میزان کل توده زنده ماهی در تالاب شادگان در فصول مختلف

جدول 2 : گونه، تعداد، دامنه طولی، میانگین طولی، دامنه وزنی و میانگین وزنی ماهیان صید شده در تالاب شادگان

جدول3 : میزان توده زنده ماهی( کیلو گرم به ازای هکتار) در ایستگاههای مختلف تالاب شادگان

برآورد توده زنده و تولید ماهی در تالاب شادگان: جهت برآورد توده زنده از روش تهی سازی(Depletion methods) استفاده شد. روش تهی سازی براساس درصد خالی شدن وکاهش ذخیره ماهی در یک محل محصور بنا شده است و معمولاً در مناطق محدود و مجزا به کار می رود (13). یکی از مدلهای که بر این اساس استوار است، مدل لسلی ((Leslie  model می باشد.

این مدل بر اساس محاصره بخشی از اکوسیستم و صید متوالی آبزیان در ناحیه محصور شده استوار است. در این روش میزان فعالیت صید در واحد تلاش صیادی(CPUE_t) و فراوانی تجمعی صید در زمان  t( ∑C_t )رگرسیون گرفته می‌شود (13).

N_t = N∞ - q∑C_t

N_t= CPUE_t/q

q = ضریب قابلیت صید

N∞ = حداکثرتعداد ماهی موجود (براساس رگرسیون صید به ازای تلاش صیادی با صید تجمعی حاصل می گردد)

N_t = تعداد ماهی موجود در زمان

با جایگزینی مقادیر N_t در فرمول بالا نتیجه به صورت زیر حاصل می شود:

CPUE_t = qN∞ - q∑C_t

N_t= - (a/b)

q = - (b)

a و b =  عرض از مبدأ وشیب منحنی

از این روش برای برآورد میزان توده زنده گونه های مختلف ماهی در تالاب ( به ازای هکتار)، متوسط میزان توده زنده ماهی براساس فصل ( به ازای هکتار) و برآورد کل  توده زنده ماهی در تالاب شادگان استفاده شد.  با استفاده از اطلاعات به دست آمده، میزان توده زنده ابتدا در منطقه محصور شده و سپس با توجه به مساحت محصور شده،  میزان توده زنده در هر هکتار برای هر فصل و در نهایت برای کل تالاب شادگان مورد بررسی قرار گرفت. مساحت محصور شده در واقع طول و عرض تور گوشگیری است  که در یک منطقه از تالاب گسترده می شود. در این تحقیق میزان مساحت محصور 1000 متر مربع در فصول مختلف و در هر ایستگاه بود. میزان تلاش صیادی در هر ایستگاه به مدت پنج روز انجام گرفت و برای هر فصل این کار تکرار گردید. میزان مساحت قابل زیست برای ماهی در کل تالاب شادگان با کمک داده های ماهواره ای 56000 هکتار در نظر گرفته شد. برآورد میزان تولید از طریق فرمول  LogP =0.32 + 0.94LogB_t- 0.17LogW_max محاسبه شد.  W_maxحداکثر وزن ماهی بر حسب گرم و B_t میزان توده زنده ماهی برحسب کیلو گرم به ازای هکتار می باشد (9).

نتایج

در طول اجرای پروژه از آبان 1386 تا مهر 1387 در مجموع بیش از دو هزار ماهی مختلف بیو متری گردید.  به طور کلی 15 گونه ماهی را شامل می گردید که از میان آنها گونه کپور و ماهی شمسک، بیشترین وکمترین میزان صید طی فعالیت صیادی انجام شده را به خود اختصاص دادند. ماهی اسبله و ماهی شمسک بیشترین و کمترین میانگین طول و میانگین وزنی را به ترتیب دارا بودند(جدول2).

توده زنده گونه های ماهی در فصول مختلف متفاوت بود.  بیشترین و کمترین تولید ماهی در فصل تابستان مربوط به گونه های حمری و شمسک، در فصل پاییز مربوط به گونه های کپورو دوده ، در فصل بهار مربوط به گونه های کپورو شیربت، در فصل زمستان مربوط به گونه های کپورو شیربت و در چهار فصل بطور کلی بیشترین و کمترین میانگین توده زنده ماهی در تالاب شادگان مربوط به گونه کپور و شمسک بود. ماهی کپور و ماهی شمسک بیشترین و کمترین درصد فراوانی و ماهی حمری و ماهی شمسک بیشترین و کمترین میزان تولید در تالاب شادگان را دارا بودند(جدول 4).

بررسی صید ماهی در ایستگاههای موجود تالاب شادگان نشان دهنده آن است که بیشترین و کمترین میزان توده زنده ماهی فصل زمستان مربوط به ایستگاه خروسی و ایستگاه صراخیه، فصل بهار مربوط به ایستگاه خروسی و ایستگاه عطیش، فصل تابستان مربوط به ایستگاه رگبه و ایستگاه ماهشهر ودر فصل پاییز مربوط به ایستگاه خروسی و ایستگاه رگبه  بودند(جدول 3).

کل توده زنده ماهی بر حسب کیلو گرم به ازای هکتار برای فصول مختلف سال برآورد گردید. بیشترین و کمترین میانگین توده زنده ماهیان تالاب شادگان در فصل بهاروزمستان بوده و میانگین چهار فصل 77/197کیلو گرم به ازای هکتار بود (شکل2).

کل تولید ماهی در تالاب شادگان از مجموع تولید گونه های مختلف ماهی محاسبه گردید. میزان متوسط آن41/130 (کیلو گرم به ازای هکتار) در سال برآورد گردید. بیشترین وکمترین  میزان تولید ماهی نیز  مربوط به گونه های حمری و شمسک بوده است.

بحث ونتیجه گیری

در این تحقیق، توده زنده ماهی در فصل بهار 61/249(کیلو گرم به ازای هکتار) و در فصل تابستان 95/216(کیلو گرم به ازای هکتار) و میانگین این دو فصل28/233 (کیلو گرم به ازای هکتار) به دست آمد.

میانگین توده زنده ماهی در بهارسال 1375 و سال 1379 (با استفاده از روش لسلی ) به ترتیب 2/70 و 7/109 کیلوگرم بر هکتار و در تابستان سال 1375 و سال 1379 به ترتیب 5/186 و 4/269 کیلوگرم بر هکتار محاسبه گردیده است (1 و 5). در فصل بهار سال 1387 ـ 1386 نسبت به سال 1379 ـ 1378 و سال 1375 ـ 1374 شاهد افزایش توده زنده در واحد هکتار و در فصل تابستان سال 1387 ـ 1386 نسبت به سال 1379 ـ 1378 کاهش و نسبت به سال 1375 ـ 1374بود که افزایش توده زنده درواحد هکتاررا نشان می دهد (جدول5). به نظر می رسد، تغییرات عناصر غذایی تالاب (3و 4) از فاکتورهای مؤثری می باشند که به طبع، بیو ماس را تحت تأثیر قرار داده است. همچنین میانگین توده زنده ماهی دو فصل (تابستان وبهار) درسال 1387-1386 روندافزایشی نسبت به سال 1379-1387 و سال 1375 ـ 1374 را نشان می دهد. لازم به ذکر است از روش تخلیه سازی برای برآورد توده زنده ماهی در سالهای فوق الذکر استفاده شده است.

بر اساس این تحقیق بیشترین میزان توده زنده ماهی در فصل بهار به دست آمد. می توان گفت: مناسب شدن وضعیت آب و حرارت تالاب و ورود عناصر غذایی بر اثر جریان رودخانه دلیل این امر بوده و همچنین بیشترین تولیدات  فیتو پلانکتونی، فیتو بنتوز تالاب در زمان بهار دیده می شود (3 و 4).

میزان کل توده زنده ماهی درکل تالاب شادگان ( با احتساب 56000 هکتار مساحت قابل زیست برای ماهی) حدود 11071200 کیلوگرم(حدود 11 هزارتن) در سال تخمین زده شد.  در سال 1374 توده زنده ماهی تالاب شادگان حدود 15 هزار تن و در سال 1379 حدود 22 هزار تن بود در حالی که سال 1374 و 1379 مساحت قابل زیست برای ماهی 120 هزار هکتار در نظر گرفته شده بود(1و5). در اکوسیستمی که محیط و عوامل محیطی( خشکسالی، ورود آلاینده ها، کم آبی و دخالت انسان) نوسانات شدیدی داشته باشد، انرژی کمتری صرف فعالیتهای زیستی شده و در نتیجه توده زنده پایین می آید (3 ).

برای تخمین ذخیره ماهیان موجود در اکوسیستمهای آبی مختلف روشهای متنوعی به کار برده می شود، که در هر اکوسیستم (زیست‌بوم) روش متناسب با شرایط زیست‌محیطی و نوع آبزی آنها انتخاب می‌شود(12). فراوانی جمعیتهای ماهی در رودخانه، دریاچه با منشاء رودخانه ای و مخازن به صورت گسترده از سالی به سال دیگر تغییر می کند و فراوانی نسبی گونه های مختلف در جمعیتها نیز متفاوت است . این تغییرات تحت تأثیر نوسانات بارندگی و سیلابها قرار می گیرد. با افزایش سطح ومدت جریان سیلاب، تخم ریزی، رشدو بقاء ماهیان بهبود می یابد. همبستگی مثبتی بین سیلابی شدن و میزان صید در سال بعدی وجود دارد (18و19).

با استفاده از قانون برداشت 15 درصد از توده زنده در آبهای داخلی (9)، می توان میزان برداشت مجاز ماهی در تالاب شادگان را حدود (year/g/m² 95/2)year   Kg/ha/55/29 برآورد نمود. با محاسبه فوق از حدود 11 هزار تن توده زنده ماهی تالاب شادگان حدود 1660 تن از مقادیر فوق قابل برداشت است. میزان صید ماهی در تالاب شادگان 3738 تن در سال 1387 برآورد شده است(2)،  از این رو می توان گفت اضافه برداشت از ماهیان تالاب مشهود است. برای رسیدن به بهره برداری بهینه بایستی میزان بهره برداری ازتالاب کاهش یابد و بهترین راه برای کاهش میزان بهره ‌برداری ، کاهش میزان فعالیت صیادی و کاهش مجوز صید است، یعنی کاهش ورودی به مجموعه صیادی است، تا بتوان  خروجی آن یعنی  صید را کنترل نمود(12).

ایستگاههای خروسی و رگبه در فصول مختلف میزان بالایی از توده زنده ماهی را دارا بوده و  با حرکت به قسمتهای بالایی و پایینی تالاب میزان توده زنده ماهی کاهش می یابد. به نظر می رسد ورود رودخانه جراحی از سمت شرق تالاب و قرار گرفتن ایستگاههای خروسی و رگبه در نزدیکی دهانه رودخانه و ورود عناصر غذایی باعث افزایش تولیدات فیتو پلانکتونی و فیتو بنتوزی(3) و در نتیجه افزایش توده زنده ماهی در این نقاط می گردد. ایستگاه رگبه، تنوع بالای فیتو پلانکتونی به علت ثبات شرایط اکولوژیکی را در طول سال داراست(4و3). همچنین وجود میزان بالای ماکروبنتوز (به خصوص لارو شیرونومیده) در ایستگاه رگبه و عطیش می تواند از عوامل افزایش دهنده توده زنده ماهی باشد، زیرا اکثر گونه های عمده ماهی تالاب شادگان را گونه های کفزی تشکیل می دهد (3).

جدول 6: مقایسه توده زنده گونه های ماهی (کیلوگرم بر هکتار) در سالهای مختلف تالاب شادگان

جدول 7 : مقایسه میزان تولید سایر منابع آبهای داخلی با تالاب شادگان

با بررسی فراوانی گونه ها تغییر گونه ای در تالاب شادگان نسبت به سال  1375ـ 1374  نیز درحال رخ دادن است(5). با توجه به داده های سال 1387 ـ 1386 توده زنده گونه های بنی، حمری، اوشین، بیاح، شیربت، اسبله در حال افزایش و گونه های شلج، برزم و کپور در حال کاهش یافتن است(جدول6). به نظر می رسد، همراه با تغییرات شرایط فیزیکی شیمیایی و اکولوژیک تالاب(3و4)، تنوع وتراکم گونه ها در حال تغییر است. گونه های با ارزش بیشترواندازه بزرگتری چون برزم وکپور در حال کاهش و گونه های با ارزش کمتر و اندازه کوچکتری چون بیاح، حمری، اوشین و اسبله در حال افزایش است. افزایش صید در سالهای متمادی می تواند گونه های با طول بالا و طول عمر زیاد را کاهش و گونه های با طول کمتر و طول عمر کم را جایگزین نماید.  

از بین گونه های غیر بومی کپور معمولی بیشترین میزان توده زنده را داشته که به نظر می آید توانسته است خود را با شرایط تالاب شادگان در فصول مختلف سازگار سازد. از میان گونه های بومی ماهی حمری بیشترین و ماهی شلج کمترین توده زنده را داشتند. به طور کلی گونه های کپور، حمری، بنی، شیربت و اوشین بیش از 70 درصد توده زنده گونه های تالاب شادگان را شامل میشوند.

درفصل پاییز همزمان با افزایش ورودی آب شیرین به تالاب، گسترش گونه های رودخانه ای مانند شیربت ، حیف نان و برزم سبب  افزایش تنوع گونه ای تالاب گردیده و در فصل تابستان و اوایل پاییز (قبل از بارندگی) با افزایش شوری، ورود گونه های دریایی مانندشمسک ،صبورو شانک  به تالاب سبب افزایش تنوع گونه ای گردیدند(1و5). گونه های رودخانه ای معمولاً برای تغذیه و گونه های دریایی جهت تخم ریزی و گذراندن مراحل لاروی وارد تالاب شادگان می شوند(5).

 میزان توده زنده و تولید ماهی در تالاب شادگان به ترتیب  (year/g/m² 77/19 )year  Kg/ha/7/197 و (year/g/m²04/13)year   Kg/ha/41/130 به دست آمد. تولید ماهی در محیطهای آبی مختلف،  متفاوت می باشد. میزان تولید در دشتهای سیلابی year   Kg/ha/ 8/8-7/54 و در مخازن آبی year   Kg/ha/30-300 ودر دریاچه year   Kg/ha/10-59 و در تالاب year   Kg/ha/40-49 متغیر است. این تغییرات در جدول 7 نشان داده است (8، 9، 11 و 18). با مقایسه اعداد فوق، می توان گفت: میزان تولید ماهی تالاب شادگان از بسیاری از آبهای داخلی دیگر بیشتر بوده و جزء مناطق با توان تولید بالا محسوب می شود.