بررسی روابط بین غنای گونه­ای و پراکنش پستانداران با تیپ­های گیاهی در پناهگاه حیات­وحش شیرکوه

فاطمه السادات سالاری¹، محمد حسین ایران­نژاد پاریزی²، مهدی زارع خورمیزی^3* و بهمن کیانی⁴

¹ ایران، یزد، دانشگاه یزد، گروه مدیریت و حفاظت تنوع زیستی

² ایران، یزد، دانشگاه یزد، دانشکده منابع طبیعی و کویرشناسی، گروه جنگلداری- تنوع زیستی

³ ایران، یزد، اداره کل حفاظت محیط زیست استان یزد

⁴ ایران، یزد، دانشگاه یزد، دانشکده منابع طبیعی و کویرشناسی، گروه جنگلداری و اقتصاد جنگل

تاریخ دریافت: 14/10/1400          تاریخ پذیرش: 08/03/1401

چکیده

زیستگاه یکی از پارامتر­های کلیدی در جهت حفاظت از گونه‌ها است. برای مدیریت زیستگاه­ها اولین قدم، تعیین عوامل مؤثر بر پراکنش گونه‌ها و تنوع گونه ای است .گیاهان بعنوان با ثبات­ترین و مهم­ترین موجودات هر زیستگاه که پناهگاه و غذای موجودات جانوری را تأمین می­کنند، نقش مهمی در چرخه‌های حیات دارند. این پژوهش از طریق بازدیدهای میدانی، مصاحبه و استفاده از آمار موجود از سرشماری حیات­وحش در سال (1400) انجام شد. بخشی از اطلاعات در مورد پستانداران کوچک و نوع تیپ گیاهی منطقه شکار ممنوع شیرکوه از مطالعات قبلی موجود بودند.30 گونه پستاندار و 19 نوع تیپ­ گیاهی در پناهگاه حیات­وحش شیرکوه وجود داشت. بیشترین تعداد پستاندار در تیپ (Artemisia sieberi- Noaeae mucronata- Stipa barbata) دیده شد. تعداد گونه و مقدار شاخص­های غنا در تیپ­ (Artemisia aucheri- Astragalus spp- Stipa barbata) بیشتراز بقیه تیپ­ها بود. نتایج آزمون کروسکال­والیس نشان داد تعداد پستانداران، تعداد گونه و همچنین مقدار شاخص من- هینیک اختلاف معنی­داری در سطح 01/0 درصد و شاخص‌های تنوع گونه­ای و آلاتالو اختلاف معنی­داری در سطح 05/0 درصد با نوع تیپ گیاهی داشتند. الگو­های پراکنش غنای ­گونه‌های جانوری در مقیاس بزرگ تحت­تأثیر عوامل­ محیطی متنوعی قرار می­گیرد و ­در این منطقه نوع تیپ گیاهی، جهت و عرض جغرافیایی یکی از عوامل مهم در میان آن­ها بود. تنوع تیپ­های گیاهی زیاد (19 نوع) باعث غنای زیاد پستانداران منطقه شده بود.

واژه های­کلیدی: مدیریت اکوسیستم، تنوع  گونه­ای، پستانداران، تیپ ­گیاهی، پناهگاه حیات­وحش

* نویسنده مسئول، تلفن: 09132565344 ،  پست الکترونیکی: Zare7002@gmail.com

مقدمه

زیستگاه یکی از پارامتر­های کلیدی در جهت حفاظت از گونه‌ها است [15]. یکی از مهم­ترین عوامل تنوع پستانداران ایران شرایط اقلیمی منحصر به فرد هر منطقه و خرد زیستگاه‌های متنوع در هر منطقه است [11]. اکوسیستم­های کوهستانی معمـولا بعنوان نقاط داغ تنوع ­زیستی شناختـه می شوند که دارای فون و فلور غنی هستند و غالباً تعـداد

گونه‌های بومی زیادی را در خود جای می­دهند [18].

پناهگاه حیات­وحش شیرکوه بخشی از سلسله جبال شیرکوه می­باشد و در سال (1398) با تصویب شورای­ عالی محیط­زیست بعنوان پناهگاه حیات­وحش معرفی شد. این منطقه دارای فون غنی از پستاندارن، پرندگان، خزندگان (شناسایی حدود 200 گونه جانوری) و بندپایان می­باشد. پناهگاه حیات­وحش شیرکوه در قسمتی از سلسله جبال شیرکوه قرار گرفته ­است و از قدیم تاکنون محل امن و مناسبی برای انواع حیوانات­ وحشی بوده است. عوارض محدود­کننده طبیعی مانند پرتگاه‌ها، نقاط بسیار صعب­العبور، مراتع انبوه، وجود ده‌ها چشمه و رودخانه­ی فصلی، مناطق پوشیده از برف در اغلب ماه‌های سال، عدم دسترسی آسان به بعضی مناطق و عوامل دیگر باعث شد تا محل بسیار مناسبی برای زاد و ولد حیات­وحش خصوصاٌ کل و بز و قوچ و میش فراهم گردد [4].

گیاهان بعنوان با ثبات­ترین و مهم­ترین موجودات هر زیستگاه که پناهگاه و غذای موجودات جانوری را تأمین می­کنند، نقش مهمی در چرخه‌های حیات دارند [1]. دامنه اختلاف ارتفاعی بیش از 2500 متری، پستی و بلندی­های فراوان و گوناگون، وجود دره‌های عمیق و ارتفاعات بلند و اراضی تپه­ماهوری مرتفع و شرایط میکروکلیمایی خاص در بخش­هایی از پناهگاه حیات­وحش شیرکوه سبب حضور تنوع بالایی از گونه‌های ­گیاهی و ایجاد رویشگاه‌های گوناگون و قابل توجه در منطقه شده ­است. پناهگاه حیات­وحش شیرکوه شامل تنوع زیادی از پوشش­ گیاهی می­باشد و با تغییر ناگهانی و سریع ارتفاع از سطح دریا، تنوع ­گونه­ای گیاهی به طور شگفت­انگیزی افزایش پیدا می­کند [2].

از جمله مطالعات صورت گرفته در مورد ارتباط جانوران و پستانداران با پوشش گیاهی می­توان به مطالعه پروانه­اول و همکاران در سال (1388) که به بررسی رابطه­ی احتمالی میان تنوع، غنا، یکنواختی و فراوانی گونه­ای سوسماران با نوع پوشش ­گیاهی و میزان تاج ­پوشش پرداختند اشاره کرد [3]، خلیل­آبادی و همکاران در سال (1391) به بررسی تأثیر ساختار پوشش­ گیاهی بر غنا و تنوع­ گونه­ای پرندگان در سیستمی از لکه‌های باغ و درخت­زار در منطقه­ای استپی و نیمه­خشک در مرکز ایران پرداختند [7]. خسروی و بهروزی­راد مطالعه خود را در سال (1393) در مورد مطلوبیت زیستگاه قوچ و میش (Ovis orientalis) و ارتباط آن با پراکنش پوشش ­گیاهی در فصل پاییز در منطقه شکار ­ممنوع کاوه­ده شهرستان فیروزکوه از توابع استان تهران انجام دادند [5]. میرانزاده و همکاران مطالعه خود را در سال (1398) در مورد بررسی ارزش حفاظتی منطقه دامگاهان ­بعنوان کریدور زیستگاهی کل و بز (Capra aegagrus) بین منطقه حفاظت­شده کالمند- بهادران و منطقه شکار­ممنوع شیرکوه انجام دادند [14].  Luke و همکاران در سال (2013) مطالعه خود را بر روی محرک­های مکانی و زمانی پراکنش پستانداران کوچک در یک محیط نیمه­خشک: نقش بارندگی، پوشش­ گیاهی و تاریخچه زندگی در مالی در جنوب­ شرقی استرالیا انجام دادند [19]. Jinhui و همکاران در سال (2021) مطالعه خود را در مورد تجزیه و تحلیل رابطه تنوع حیات­وحش و پارامتر­های پوشش ­گیاهی با سنجش از دور در منطقه موردی سین­کیانگ، چین انجام دادند [17]. طی بررسی مرور منابع مشاهده شد که هیچ گونه مطالعه­ای بر روی بررسی روابط بین غنای­ گونه­ای و پراکنش پستانداران با تیپ­های­ گیاهی پناهگاه حیات­وحش شیرکوه صورت نگرفته بود و تنها مطالعه خطایی و همکاران در سال (1382) در مورد پراکنش حیات­وحش (پرندگان و پستانداران) در منطقه شکار ­ممنوع شیرکوه موجود بود [6]. امروزه بیشترین تخریب­های محیط­زیستی متوجه زیستگاه‌ها می­باشد. باید با روش­هایی زیستگاه‌ها را ارزیابی کرد و در گذر زمان افت کیفیت آن‌ها را به­دست آورد [16]. برای مدیریت  زیستگاه­ها اولین قدم، تعیین عوامل مؤثر بر پراکنش ­گونه‌ها و تنوع­ گونه­ای است [1]. الگو­های پراکنش ­گونه‌های جانوری در مقیاس بزرگ تحت­تأثیر عوامل­ محیطی متنوعی قرار می­گیرد و پوشش ­گیاهی یکی از عوامل مهم در میان آن­ها است [17]. اجتماعات جانوری ‌بتبع تغییر در ساختار ­محیطی و دگرگونی­های انجام شده در پوشش‌ گیاهی دچار نوسانات و افت و خیز­های فراوانی شده­اند [6].

بنابراین هدف این پژوهش بررسی روابط میان غنای ­گونه­ای و پراکنش پستانداران با تیپ­های گیاهی  و تعیین عوامل مؤثر بر پراکنش پستانداران همچون نوع تیپ گیاهی و وسعت پراکندگی این تیپ­ها بوده است. لذا با این پژوهش کمکی به حفظ غنا و تنوع ­جانوری و گیاهی و بازسازی و احیاء گونه­های آسیب دیده، حفاظت از اکوسیستم و ثبات آن­ها و جلوگیری از تخریب زیستگاه و پیش­بینی تغییرات طولانی­مدت پناهگاه حیات­وحش شیرکوه می­باشد.

مواد و روشها

موقعیت منطقه مورد مطالعه: پناهگاه حیات­وحش شیرکوه با مساحتی در حدود 47208 هکتار منطقه­ای کوهستانی بوده و در محدوده جغرافیایی01 54 تا28 54 طول شرقی و29 31 تا 45 31 عرض شمالی در جنوب غربی شهر یزد (مرکز استان) قرار دارد. بخش اعظم این منطقه در حوزه شهرستان تفت و بخش­های کوچکی از آن در حوزه شهرستان­های یزد و مهریز واقع شده­ است (شکل1) [14]. پناهگاه حیات­وحش شیرکوه بلحاظ زمین­شناسی شامل دوران­های زمین­شناسی اول (پالئوزوییک)، دوم (مزوزوئیک)، سوم (سنوزوییک) و کواترنری می­باشد. نوع بافت خاک در پناهگاه حیات­وحش شیرکوه شامل بدون بافت (توده­سنگی)، ماسه­ای و لومی- سیلتی می­باشد. از نظر شرایط اقلیمی و کلیماتولوژی، نیمه­خشک و کوهستانی است. میزان نزولات در ارتفاعات پناهگاه حیات­وحش شیرکوه 300 تا 350 میلی­متر و در دامنه‌ها به 250 میلی­متر می­رسد. میانگین دمای سالیانه 13.4 است. غالباً جهت باد در فصل گرم از شمال و شمال­شرقی و در فصل سرد از جنوب و جنوب­غربی است. وجود منابع آب فراوان و مطمئن نسبت بسایر مناطق استان، از ویژگی­های منطقه شیرکوه محسوب می­شود و تنها منبع پایدار تأمین بخشی از آب حوزه یزد- اردکان و مهریز است. این منطقه دارای فون غنی از پستاندارن، پرندگان، خزندگان (شناسایی حدود 200 گونه جانوری) و بندپایان می­باشد [2].

شکل 1- موقعیت جغرافیایی و وضعیت عمومی پناهگاه حیات­وحش شیرکوه در استان یزد

روش تحقیق: این پژوهش از طریق بازدیدهای میدانی، مصاحبه با صاحب­­نظران (اداره کل حفاظت محیط­زیست)، استفاده از آمار موجود از سرشماری حیات­وحش در فصل بهار و تابستان سال (1400) انجام شد، اطلاعات لازم در مورد موقعیت جغرافیایی، پراکنش و تعداد پستانداران و نوع تیپ­های گیاهی جمع­آوری شد. نقاط حضور پستانداران با مشاهده مستقیم یا مشاهده علایم گونه‌ها مانند رد­پا، سرگین و خار توسط دستگاه GPS ثبت شد. همچنین اطلاعات در مورد فون Rodentia و برخی پستانداران کوچک از مطالعاتی که گروه جونده­شناسی دانشگاه فردوسی مشهد انجام داده بودند استفاده شد [8]. در مجموع 129 نقطه حضور پستاندار بدست آمد و 25 نقطه عدم حضور به طور تصادفی روی نقشه تیپ گیاهی انتخاب شد. اطلاعات در مورد نوع تیپ­های گیاهی از مطالعه ایران نژاد و همکاران (1389) که در منطقه شکار ممنوع شیرکوه انجام شده بود استفاده شد [2] و نوع تیپ گیاهی بخش­های جنوبی پناهگاه حیات­وحش شیرکوه که جزء منطقه شکار ممنوع نبود با بازدید­های میدانی بدست آمد. نقاط حضور و عدم حضور پستاندار در تیپ­های گیاهی مختلف نشان داده شد تا بتوان میزان وابستگی پستانداران را به نوع تیپ گیاهی مشخص کرد. سپس نقشه‌های مورد نیاز با استفاده از نقشه محدوده پناهگاه حیات­وحش شیرکوه و نقشه رقومی ارتفاع که از اداره کل حفاظت محیط­زیست تهیه شد در محیط نرم­افزار 10.4.1 Arc GIS بدست آمد، که شامل نقشه­های (جهت ­جغرافیایی شکل (2)، شیب­ جغرافیایی شکل (3) و پراکنش پستانداران مشاهده شده بر روی نقشه تیپ گیاهی شکل (4)) بودند. تهیه جدول نوع پستانداران، تعداد، موقعیت جغرافیایی، قرارگیری هر پستاندار در (نوع تیپ گیاهی، شیب و جهت جغرافیایی) و محاسبه شاخص­های غنای ­گونه­ای (من- هینیک و مارگالف)، شاخص یکنواختی (هیپ، پیلو و آلاتالو) و شاخص تنوع­ گونه­ای (سیمپسون، شانون- وینر، هیل و مک­آرتور) از نرم­افزار (2016) Excel استفاده شد [13].

شکل 2- نقشه جهت جغرافیایی پناهگاه حیات­­وحش شیرکوه

شکل3- نقشه شیب جغرافیایی پناهگاه حیات­­وحش شیرکوه

شکل4- نقشه پراکنش پستانداران مشاهده شده در تیپ­های گیاهی پناهگاه حیات­وحش شیرکوه

برای تجزیه و تحلیل داده‌ها (بررسی روابط بین غنا و پراکنش پستانداران با نوع تیپ­های گیاهی پناهگاه حیات­وحش شیرکوه) از نرم­افزار 26 SPSS استفاده شد. اساس کار برای تجزیه و تحلیل در نرم افزارSPSS ، مقایسه نقاط­ حضور گونه و عدم حضور گونه، تعداد هر­گونه در تیپ گیاهی و ارتباط با نوع تیپ­های گیاهی و سایر ویژگی­های محیط­زیستی و غنای پستانداران منطقه بود. از متغیر­های مستقل محیط­زیستی که در این پژوهش انتخاب و مورد مطالعه قرار گرفتند، شامل ارتفاع از سطح دریا، درصد شیب، جهات ­جغرافیایی و نوع تیپ‌های ­گیاهی بودند که در این نرم­افزار شدت رابطه و چگونگی ارتباط مشخص شد. با توجه به نرمال­ نبودن توزیع داده‌ها از آزمون کروسکال­والیس برای مقایسه تأثیر تیپ­های گیاهی روی غنا و شاخص­های تنوع زیستی استفاده شد. برای نشان ­دادن ارتباط بین دو متغیر، میزان رابطه و جهت از تحلیل همبستگی، بسته به شکل توزیع و مقیاس متغیر­ها از آزمون­های مختلفی استفاده می­شود. آزمون همبستگی اتا (Eta) زمانی که داده‌های یک متغیر اسمی یا رتبه­ای و دیگری فاصله­ای و نسبتی باشد و از آزمون اسپیرمن زمانی که داده‌های هر دو متغیر رتبه­ای یا فاصله­ای و نسبتی غیر نرمال باشند استفاده می­شود. در اینجا برای بررسی روابط غنا و شاخص­های تنوع و متغیر­های زیستی از این دو آزمون استفاده شد [12].

نتایج

تعداد گونه‌های شناسائی شده پستانداران پناهگاه حیات­وحش شیرکوه بالغ بر 30 گونه متعلق به 7 راسته و 16 تیره است که نسبت به سطح کشور از تنوع قابل­توجهی برخوردار است و این معلول شرایط اقلیمی و جغرافیایی خاص با شرایط زیستی خاص می­باشد (جدول1).

بیشتر گونه‌های پستانداران شناسایی شده در پناهگاه حیات­وحش شیرکوه با توجه به جدول (1) در وضعیت حداقل نگرانی (Lc) قرار داشتند. گونه‌های Otocolobus manul و Hyaena hyaena در وضعیت مورد تهدید (Nt) و گونه Panthera pardux saxicolor در وضعیت خطر انقراض (En) و گونه­های Gazella subguttrosa، Capra aegagrus و Ovis vignei در وضعیت آسیب پذیر (Vu) و دو گونه Mus baghestan yazd و Apodemus avicennicus به علت کمترین مطالعه­ای که روی آن­ها صورت گرفته در وضعیت کمبود داده (Dd) قرار داشتند.

بیشترین فراوانی تیره و گونه پستانداران مربوط به راسته Rodentia با 11 گونه و 5 تیره می­باشد (شکل5: الف). بیشترین گونه­ پستانداران مربوط به تیره Muridae با 6 گونه بود (شکل5: ب). راسته Rodentia با 11 گونه بیشترین فراوانی را داشت و نسبت کل فراوانی گونه‌های پستانداران در پناهگاه حیات­وحش شیرکوه به ­گونه‌های پستاندار کشور ایران معادل 30/16 درصد بود (شکل5: ج). بیشترین تیره پستاندار در پناهگاه حیات­وحش شیرکوه مربوط به راسته Rodentia با 5 تیره و بعد Carnivora با 4 تیره بود. تیره­های پستاندار پناهگاه حیات­وحش شیرکوه معادل 61/51 در­صد از تیره­های پستاندار موجود در کشور ایران بود (شکل5: د).

در پناهگاه حیات­وحش شیرکوه، 19 نوع تیپ­ گیاهی شاخص شناسایی و فهرست شد. نوع تیپ­های­ گیاهی با علائم اختصاری در جدول آورده شد (جدول2).

با توجه به آمار توصیفی جدول (3) بیشترین ثبت­ حضور از پستانداران، در تیپ (درمنه کوهی- گون- استیپا) و کمترین آن در تیپ‌های (انجیر کوهی و درمنه کوهی- استیپا) بود. میانگین تعداد پستانداران در تیپ (درمنه- خارگونی- استیپا) از همه بیشتر و بیشینه تعداد پستاندار مشاهده شده (30 فرد) نیز در همین تیپ بود. پس از آن تیپ‌های (درمنه کوهی- استیپا- گون و انجیر کوهی) قرار داشت.

با توجه به آمار توصیفی جدول (4) بیشترین میانگین تعداد گونه‌های پستاندار در تیپ (درمنه کوهی- گون- استیپا) بوده و بیشینه تعداد پستاندار مشاهده شده (77/2 گونه) نیز در تیپ (درمنه کوهی- استیپا- گون) بود. پس از آن تیپ‌های (درمنه کوهی- استیپا- گون و درمنه- کلاه میرحسن- استیپا) قرار داشت.

جدول 1- گونه‌های پستانداران مشاهده شده در پناهگاه حیات­وحش شیرکوه استان یزد

شکل5- نمودارهای فراوانی گونه‌های پستانداران مشاهده شده در پناهگاه حیات­وحش شیرکوه استان یزد

جدول2- لیست تیپ ­گیاهی پناهگاه حیات­وحش شیرکوه (ایران نژاد و همکاران، 1389)

جدول 3- جدول آمار توصیفی تعداد کل پستانداران در تیپ‌های مختلف گیاهی

جدول 4- جدول آمار توصیفی تعداد گونه‌های پستانداران در تیپ‌های مختلف گیاهی

با توجه به آمار توصیفی جدول (5) بیشترین میانگین شاخص مارگالف در تیپ (درمنه کوهی- گون- استیپا) و کمترین آن در تیپ (انجیر کوهی) بود. بر این اساس می‌توان گفت در تیپ (درمنه کوهی- گون- استیپا) میزان غنای ­گونه­‌ای بیشتر است.

با توجه به آمار توصیفی جدول (6) بیشترین میانگین شاخص من-  هینیک در تیپ (کلاه میرحسن- چوبک- گون و درمنه کوهی- استیپا) برابر با 1 بود. در این دو تیپ تعداد گونه‌ها و فراوانی آنها به نحوی بوده که مثلا یک فرد از یک گونه یا دو فرد از دو گونه و الی آخر ثبت شدند. پس از این دو، تیپ (درمنه کوهی- گون- استیپا) با میانگین 93/0 قرار داشت که باز هم غنای زیاد را نشان داد.

با توجه به نرمال نبودن توزیع داده‌ها از آزمون کروسکال­والیس برای مقایسه تأثیر نوع تیپ­های گیاهی روی داده­های مربوط به پستانداران و شاخص­های غنا استفاده شد. نتایج جدول (7) نشان داد که تعداد پستانداران، تعداد گونه و همچنین مقدار شاخص من- هینیک در تیپ‌های مختلف اختلاف معنی­داری در سطح 01/0 درصد داشت، اما مقدار شاخص مارگالف معنی­دار نبود. لازم به ذکر است که تعداد داده‌های گم شده در مورد شاخص مارگالف زیاد بودند.

جدول 5- آمار توصیفی شاخص مارگالف در تیپ‌های مختلف گیاهی

جدول 6- جدول آمار توصیفی شاخص من- هینیک در تیپ­های مختلف گیاهی

جدول 7- نتایج آزمون کروسکال­والیس برای بررسی تأثیر تیپ ­گیاهی بر شاخص‌های غنا

در جدول (8) آزمون کروسکال­والیس نشان داد که از نظر مقدار شاخص‌های سیمپسون، شانون، هیل، مک­آرتور و آلاتالو اختلاف معنی­داری در سطح 05/0 درصد بین نوع تیپ‌های مختلف گیاهی وجود داشت. البته تعداد داده‌های گم شده در مورد برخی شاخص­ها بسیار زیاد بود که در نتیجه عدم امکان محاسبه مقدار شاخص بود، زیرا این شاخص­ها بیشتر در مورد جوامع گیاهی استفاده می­شود و برای پستانداران که در حال حرکت هستند سخت بود .

جدول8- نتایج آزمون کروسکال­والیس برای بررسی تأثیر تیپ ­گیاهی بر شاخص‌های تنوع و یکنواختی

برای تحلیل همبستگی بین نوع تیپ گیاهی، پستانداران و شاخص­های تنوع زیستی و جهت جغرافیایی، پستانداران و شاخص­های تنوع زیستی در ابتدا از آزمون اتا (Eta) استفاده شد، چون داده تیپ گیاهی و جهت جغرافیایی یک داده اسمی و داده­های دیگر فاصله­ای بودند. آزمون Eta نشان داد که نوع تیپ ­گیاهی 5/58 درصد تغییرات تعداد گونه‌ها، 5/58 درصد تغییرات تعداد کل پستاندار، 37 درصد تغییرات مقدار شاخص مارگالف، 9/48 درصد تغییرات شاخص من- هینیک، 3/51 درصد تغییرات شاخص سیمپسون، 1/36 درصد تغییرات شاخص شانون- وینر، 2/59 درصد تغییرات شاخص پیلو، 2/38 درصد تغییرات شاخص هیل، 40 درصد تغییرات شاخص مک­آرتور و 28 درصد تغییرات شاخص آلاتالو را تعیین می­کند و مابقی تغییرات تحت­تأثیر عوامل دیگر است.

جدول (9) نشان داد که جهت جغرافیایی اثر تعیین­کنندگی مهمی برای مقدار شاخص پیلو (68/0 = ²R) دارد. این اثر برای تعداد گونه‌ها (23/0 = ²R) و تعداد پستانداران
(13/0 = ²R) کم بود.

برای تحلیل همبستگی بین متغیر­های زیستی، پستانداران و شاخص­های تنوع زیستی از آزمون اسپیرمن استفاده شد، چون متغیر­های ما از نوع رتبه ای و غیر نرمال بودند نتایج آزمون همبستگی اسپیرمن در جدول (10) نشان داد که همبستگی معنی‌داری بین طول و عرض­جغرافیایی و همچنین شیب و ارتفاع از سطح دریا با تعداد گونه و تعداد کل پستاندار در نقاط نمونه وجود ندارد.

نتایج آزمون همبستگی در جدول (11) نشان داد که فقط همبستگی معنی­دار و منفی در سطح 05/0 درصد بین عرض­جغرافیایی و مقدار شاخص پیلو وجود دارد (0.46-= r) به این معنی که در عرض­های جغرافیایی کمتر پستانداران پراکنش بیشتری دارند. اما هیچ یک از دیگر روابط با شاخص­ها معنی­دار نبودند.

جدول 9- نتایج ازمون Eta برای بررسی تأثیر­گذاری جهت ­جغرافیایی بر روی تعداد ­گونه، تعداد­ پستاندار و شاخص‌های تنوع، یکنواختی و غنا

جدول 10- نتایج آزمون اسپیرمن برای بررسی همبستگی تعداد ­پستاندار وتعداد ­گونه‌ها با متغیر­های توپوگرافی

جدول 11- نتایج آزمون اسپیرمن برای بررسی همبستگی شاخص‌های غنا، تنوع و یکنواختی با متغیر­های توپوگرافی

بحث و نتیجه­گیری

در پناهگاه حیات وحش شیرکوه در مجموع 30 گونه پستاندار و 19 نوع تیپ گیاهی شاخص شناسایی شد. بیشترین راسته پستانداران مربوط به Rodentia و بعد راسته Carnivora بود. تیپ گیاهی درمنه کوهی- گون – استیپا بیشترین پراکنش در سطح منطقه دارا بود. پراکنش و غنای پستانداران ارتباط مستقیمی با نوع و وسعت پراکنش تیپ گیاهی داشت [5].

اجتماعات ­جانوری به تبع تغییر در ساختار محیطی و دگرگونی­های انجام شده در پوشش ­گیاهی دچار نوسانات و افت و خیز­های فراوانی می­شوند. این امر طبیعی است که تخریب پوشش ­گیاهی تأثیر مستقیم بر زندگی حیات­وحش خواهد داشت چرا که نقش پوشش­ گیاهی صرفاً به مواد ­غذایی محدود نمی­شود و در استتار در برابر سایر جانوران، حفاظت در برابر تغییرات اقلیمی بکار می­رود. مهم­تر از همه اینکه زیستگاه‌های حیات­وحش را معمولا بر اساس شکل گیاهی طبقه­بندی و اسم­گذاری می­کنند و با تغییر ساختار­ گیاهی اجباراٌ ترکیب جانوران منطقه عوض می­شود [6]. برخی از نیازهای فیزیکی نیز توسط پوشش ­گیاهی برای پستانداران رفع می­شود، همچون واکنش پستانداران کوچک که به بارندگی به شدت هست و نوع گیاه مؤثر می­باشد [19].

تنوع گونه‌های جانوری در یک مکان نه­ تنها نشان­دهنده غنا و تغییر گونه‌ها در یک زیستگاه است، بلکه نشان­دهنده رابطه پیچیده بین موجودات و محیط است. الگو­های پراکنش غنای ­گونه‌های جانوری در مقیاس بزرگ تحت­تأثیر عوامل­ محیطی متنوعی قرار می­گیرد و ­در این منطقه نوع تیپ گیاهی، جهت و عرض جغرافیایی یکی از عوامل مهم در میان آن­ها بود [17]. در مطالعه کرمی و همکاران در سال (1395) متغیرهای ارتفاع، میانگین دما و تیپ پوشش گیاهی بیشترین ­تأثیر در پراکنش بالقوه گونه آهوی ایرانی داشتند [10]. در مطالعه رضایی و همکاران در سال (1397) متغیر­های تیپ پوشش گیاهی، فاصله از چشمه و تیپ خاک براساس نتایج حاصل از حساسیت سنجی جک نایف در مدل مکسنت و متغیر­های جهت، مدل رقومی ارتفاع و فاصله تا قنات به ترتیب رتبه نفوذ در شبکه عصبی، به‌عنوان تأثیرگذارترین متغیر­ها بر مدلسازی مطلوبیت زیستگاه گونه کفتار راه راه در نظرگرفته شدند. براساس نتایج حاصل از مدل مکسنت و شبکه­عصبی، مهم‌ترین متغیر مؤثر در لانه­گزینی کفتار در منطقه حفاظت‌شده هفتاد قله اراک، کاربری اراضی منطقه به‌ویژه مرتعداری بود [9].

همانطور که در مطالعات گذشته تنوع پوشش گیاهی در مناطقی با اقلیم خشک باعث تأثیر­پذیری مثبت در غنای پرندگان بود، چون پناهگاه حیات وحش شیرکوه نیز در اقلیم خشک قرار داشت، تنوع تیپ­های گیاهی زیاد (19 نوع) باعث غنای زیاد پستانداران منطقه شده بود [7]. 

اکوسیستم­های کوهستانی معمولا بعنوان نقاط داغ تنوع­ زیستی شناخته می­شوند که دارای فون و فلور غنی هستند و غالباً تعداد گونه‌های بومی زیادی را در خود جای می­دهند [18]. پناهگاه حیات­وحش شیرکوه در قسمتی از سلسله جبال شیرکوه قرار گرفته است و یک اکوسیستم کوهستانی بشمار می­رود، از قدیم تاکنون محل امن و مناسبی برای انواع حیوانات­وحشی بوده است. زنجیره‌های غذایی در پناهگاه حیات­وحش شیرکوه با یکدیگر در ارتباط تنگاتنگ هستند. باید توجه داشت که در زنجیره‌های غذایی اهمیت جانوران صیاد کمتر از جانوران طعمه نبوده و در نهایت هیچ کدام از آن­ها بدون وجود گیاهان که تولید­کنندگان واقعی مواد­ غذایی هستند، قادر به ادامه حیات نخواهند بود. در پناهگاه حیات­وحش شیرکوه با تغییر ناگهانی و سریع ارتفاع از سطح دریا، تنوع ­گونه­ای گیاهی به طور شگفت­انگیزی افزایش پیدا می­کند، همین مورد نیز علتی بر وجود پراکنش پستانداران در ارتفاعات بالا می­باشد [2]، چون تنوع پوشش گیاهی مهم­‌ترین عامل محرک برای توزیع و تنوع پستانداران است [17].

طی مطالعه خطایی و همکاران در سال (1382) که به منظور بررسی فون­ پستانداران و پرندگان انجام شده ­بود [6]، پستانداران این منطقه 16 گونه با 9 خانواده در 5 راسته بودند و بیشترین فراوانی مربوط به تیره Canidae و راسته Carnivora بود، ولی اکنون پستانداران شناسایی شده در پناهگاه حیات­وحش شیرکوه بالغ بر 30 گونه با 16 تیره در 7 راسته بودند و بیشترین فراوانی مربوط به تیره Muridae و راسته Rodentia و بعد راسته Carnivora بود. برخی از گونه‌ها پراکنش یکنواخت و فراوانی قابل توجهی را نشان دادند. نسبت کل فراوانی گونه‌های پستانداران در پناهگاه حیات­وحش شیرکوه به گونه‌های پستاندار کشور ایران معادل 30/16 درصد و فراوانی تیره­های پستانداران پناهگاه حیات­وحش شیرکوه معادل 61/51 در­صد از تیره­های پستاندار موجود در کشور ایران بود. بیشتر گونه‌های پستانداران شناسایی شده در پناهگاه حیات­وحش شیرکوه در وضعیت حداقل نگرانی (Lc) قرار داشتند. گونه‌های Otocolobus manul و Hyaena hyaena در وضعیت مورد تهدید (Nt) و گونه  Panthera pardux saxicolorدر وضعیت خطر انقراض (En) و گونه­های Gazella subguttrosa، Capra aegagrus و Ovis vignei در وضعیت آسیب پذیر (Vu) و دو گونه Mus baghestan yazd و Apodemus avicennicus به علت کمترین مطالعه­ای که روی آن­ها صورت گرفته در وضعیت کمبود داده (Dd) قرار داشتند. در پناهگاه حیات­وحش شیرکوه، 19 نوع تیپ­ گیاهی شاخص شناسایی و فهرست شد. در منطقه تنوع تیپ­های گیاهی زیاد بود. نتایج آمار توصیفی تعداد کل پستانداران در تیپ‌های گیاهی مختلف نشان داد که بیشترین ثبت ­حضور از پستانداران در تیپ (درمنه کوهی- گون- استیپا) و کمترین آن در تیپ‌های (انجیر کوهی و درمنه کوهی -استیپا) وجود داشت. میانگین تعداد پستانداران در تیپ (درمنه- خارگونی- استیپا) از همه بیشتر بود و بیشینه تعداد پستاندار مشاهده شده (30 فرد) نیز در همین تیپ گیاهی بود. پس از آن تیپ‌های (درمنه کوهی– استیپا- گون و انجیر کوهی) قرار داشت. بیشترین میانگین تعداد گونه‌های پستاندار در تیپ (درمنه کوهی- گون- استیپا) بوده و بیشینه تعداد پستاندار مشاهده شده (77/2 گونه) نیز در تیپ (درمنه کوهی- استیپا- گون) بود. پس از آن تیپ‌های (درمنه کوهی- استیپا- گون و درمنه- کلاه میرحسن- استیپا) قرار داشت. از نظر غنای گونه­ای پستانداران بیشترین میانگین شاخص مارگالف در تیپ (درمنه کوهی- گون- استیپا) و بیشترین میانگین شاخص من- هینیک در تیپ (کلاه میرحسن- چوبک- گون و درمنه کوهی- استیپا) برابر با 1 بود. پس از این دو، تیپ (درمنه کوهی- گون- استیپا) با میانگین 0.93 قرار داشت که باز هم غنای زیاد را نشان داد. نتایج آزمون کروسکال­والیس نشان داد که تعداد پستانداران، تعداد گونه و همچنین مقدار شاخص من- هینیک اختلاف معنی­داری در سطح 01/0 درصد و مقدار شاخص‌های سیمپسون، شانون، هیل، مک­آرتور و آلاتالو اختلاف معنی­داری در سطح 05/0 درصد در تیپ‌های مختلف گیاهی وجود داشت بدین معنی که نوع تیپ­های گیاهی غنای گونه­ای، تعداد گونه­ها و نحوه پراکنش و توزیع پستانداران را تعیین می­کند و نوع تیپ­های گیاهی برای پستانداران مهم است، اما مقدار شاخص مارگالف معنی­دار نبود چون برای بسیاری از داده­ها این شاخص تعریف نشده بود، تعداد داده‌های گم شده در مورد برخی شاخص­ها بسیار زیاد بود در نتیجه عدم امکان محاسبه مقدار برخی شاخص­ها و در نتیجه عدم معنی­داری شد. آزمون همبستگی اتا مشخص کرد که نوع تیپ گیاهی اثر تعیین کنندگی زیادی روی شاخص پیلو داشت و این اثر روی شاخص­های تنوع گونه­ای آلاتالو و شانون- وینر کم بود. همچنین این آزمون نشان داد جهت جغرافیایی اثر تعیین‌ کنندگی مهمی برای مقدار شاخص پیلو (68/0 = ²R) دارد، این اثر برای تعداد گونه‌ها (23/0 = ²R) و تعداد پستانداران (13/0 = ²R) کم بود، در نتیجه نوع تیپ گیاهی نحوه توزیع، پراکنش و غنای پستانداران را تعیین می­کند و جهت جغرافیایی فقط روی نحوه توزیع و پراکنش پستانداران تأثیر می­گذارد و روی غنا تأثیری ندارد. نتایج آزمون همبستگی اسپیرمن نشان داد که همبستگی معنی‌داری بین طول و عرض­جغرافیایی و همچنین شیب و ارتفاع از سطح دریا با تعداد گونه و تعداد کل پستاندار در نقاط نمونه وجود نداشت یعنی تعداد پستانداران و گونه­ها به متغیر­های محیط زیستی واکنشی نداشتند و فقط همبستگی معنی­دار و منفی بین عرض­جغرافیایی و مقدار شاخص پیلو وجود داشت (0.46-= r) یعنی پراکنش و توزیع پستانداران در عرض­های جغرافیایی پایین­تر بیشتر بود. بنابراین نوع تیپ ­گیاهی و وسعت پراکنش تیپ ­گیاهی، جهت جغرافیایی و عرض جغرافیایی در این منطقه مشخص کننده غنا و نحوه توزیع و پراکنش پستانداران بود. از آنجا که بیشتر سطح پناهگاه را تیپ (درمنه­کوهی-گون- استیپا) پوشانده بود بیشترین ثبت­ حضور، بیشترین میانگین تعداد گونه‌های پستاندار، بیشترین میانگین شاخص غنای مارگالف و من- هینیک در این تیپ ثبت شد، ­بعلاوه ممکن است ویژگی­های فنولوژی پوشش ­گیاهی این تیپ جاذب الگوی پراکنش پستانداران باشد. نتایج این پژوهش فقط بر مبنای رابطه بین متغیر­های غنا، تنوع و یکنواختی و پراکنش پستانداران با تیپ­های­ گیاهی و پارامتر­های­زیستی (شیب، جهت و ارتفاع ) به­دست آمد بنابراین امکان دارد علاوه بر موارد فوق، مواردی دیگری چون تاج پوشش گیاه، فاصله از منابع آبی، خصوصیات آب و خاک و اقلیم زیستگاه، فاصله ازسکونت­گاه‌ها و جاده نیز بر غنا، تنوع و یکنواختی گونه‌های پستانداران و تیپ ­گیاهی تأثیر داشته باشند، لذا مطالعات بیشتر در این خصوص توصیه می­شود، کاشت و احیاء گونه­های آسیب دیده و پایش مداوم پستانداران نیز توصیه می­شود. گیاهان ­دارویی و خوراکی زیستگاه که منبع تغذیه­ای برای پستانداران منطقه هستند با توجه به ظرفیت برد منطقه برداشت شود.

قدردانی

از  اداره  کل  محیط­زیست  استان  یزد  و  اداره  محیط­زیست شهرستان تفت و محیط­بان منطقه پناهگاه حیات­وحش شیرکوه، مهندس علی­اکبر شیر­یزدانی،  مهندس مهدی علیان، مهندس سجاد آذرنوش و خانم آرزو پورچیت­ساز و کلیه  مسئولین،  کارشناسان که  در  همراهی  و  همکاری  برای  شناسایی پستانداران و تیپ­های گیاهی  از  هیچ  یاری کوتاهی  نکردند، کمال  قدر­دانی  دارم.