مجله پژوهشهای جانوری (مجله زیست شناسی ایران)(علمی)
تاثیر اندازه و شکل مناطق حفاظت شده بر غنا و تنوع گونه ای پستانداران، مطالعه موردی استان کهگیلویه و بویراحمد
نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی اصفهان، دانشکده منابع طبیعی، گروه محیط زیست
2 دانشگاه صنعتی اصفهان، دانشکده منابع طبیعی، گروه محیط زیست
چکیده
پارامترهای متعدد سیمای سرزمین بر غنا و تنوع گونهای مناطق حفاظت شده اثر می گذارند که باید در طراحی و انتخاب مناطق جهت حفاظت از گونه ها مورد توجه قرار گیرند. در این پژوهش تاثیر دو پارامتر حاشیه و اندازه منطقه حفاظت شده بر تنوع و غنای گونه ای شش منطقه حفاظت شده استان کهگیلویه و بویر احمد شامل دنا، خئیز و سرخ، دنای شرقی، خامین، دیل و تنگ سولک بررسی شد. در مجموع تعداد 20 گونه پستاندار بزرگ جثه در این مناطق مشاهده و ثبت شد. بیشترین مقدار غنا (65/19) و تنوع گونه ای (64/1) در منطقه حفاظت شده دنا و کم ترین مقدار غنا (45/9) و تنوع گونه ای (79/0) در منطقه تنگ سولک به دست آمد. تجزیه داده‌ها با استفاده از رگرسیون خطی بیانگر تأثیرپذیری مثبت غنا و تنوع گونهای پستانداران از مساحت منطقه حفاظت شده و تاثیرپذیری منفی این پارامترها از شکل منطقه (نسبت محیط به مساحت) میباشد. با توجه به روند تخریب زیستگاهها و محدود شدن حفاظت از تنوع زیستی به مناطق چهارگانه، جلوگیری از کاهش نسبت محیط به مساحت و تلاش در افزایش وسعت مناطق میتواند در راستای مدیریت بهتر و حفاظت از تنوع زیستی استان کهگیلویه و بویر احمد ثمربخش باشد.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
The influence of size and shape of protected areas on species diversity and richness of mammals, a case study on Kohgiluyeh & Boyer Ahmad Protected Areas
نویسندگان [English]
- Mansooreh malekian 1
- raheleh bagheri 2
چکیده [English]
Landscape parameters influencing species diversity and richness are important factors for selecting and designing parks and protected areas. The current study investigates the influence of area size and shape on mammal species richness and diversity of six Kohgiluyeh & Boyer Ahmad Protected Areas including, Dena, Khayyz and Sorkh, Eastern Dena, Khamyn, Daele and Solak. Overall 20 mammal species were recorded in the region. The maximum values of species diversity (1.64) and richness (19.65) belonged to Dena Protected Area and the minimum values of species diversity (0.79) and richness (9.45) obtained for Solak Protected Area. Linear regression analysis revealed the positive effect of area and negative effect of shape (the ratio of perimeter to area) on mammal species richness and diversity. Due to the increasing habitat destructions which has restricted the conservation of biodiversity to protected areas, it is necessary to prevent further reduction of perimeter to area ratio with an effort to increase area size. This might help to better manage and protect the biodiversity of Kohgiluyeh & Boyer Ahmad province.
کلیدواژه‌ها [English]
- biodiversity
- Shannon-Wiener index
- Rarified species richness
- Protected Areas
- Edge effect
تاثیر اندازه و شکل مناطق حفاظت شده بر غنا و تنوع گونه ای پستانداران، مطالعه موردی استان کهگیلویه و بویراحمد
منصوره ملکیان* و راحله باقری
اصفهان، دانشگاه صنعتی اصفهان، دانشکده منابع طبیعی، گروه محیط زیست
تاریخ دریافت: 7/1/92 تاریخ پذیرش: 19/10/92
چکیده
پارامترهای متعدد سیمای سرزمین بر غنا و تنوع گونهای مناطق حفاظت شده اثر می گذارند که باید در طراحی و انتخاب مناطق جهت حفاظت از گونه ها مورد توجه قرار گیرند. در این پژوهش تاثیر دو پارامتر حاشیه و اندازه منطقه حفاظت شده بر تنوع و غنای گونه ای شش منطقه حفاظت شده استان کهگیلویه و بویر احمد شامل دنا، خئیز و سرخ، دنای شرقی، خامین، دیل و تنگ سولک بررسی شد. در مجموع تعداد 20 گونه پستاندار بزرگ جثه در این مناطق مشاهده و ثبت شد. بیشترین مقدار غنا (65/19) و تنوع گونه ای (64/1) در منطقه حفاظت شده دنا و کم ترین مقدار غنا (45/9) و تنوع گونه ای (79/0) در منطقه تنگ سولک بدست آمد. تجزیه داده‌ها با استفاده از رگرسیون خطی بیانگر تأثیرپذیری مثبت غنا و تنوع گونهای پستانداران از مساحت منطقه حفاظت شده و تاثیرپذیری منفی این پارامترها از شکل منطقه (نسبت محیط به مساحت) میباشد. با توجه به روند تخریب زیستگاهها و محدود شدن حفاظت از تنوع زیستی به مناطق چهارگانه، جلوگیری از کاهش نسبت محیط به مساحت و تلاش در افزایش وسعت مناطق میتواند در راستای مدیریت بهتر و حفاظت از تنوع زیستی استان کهگیلویه و بویر احمد ثمربخش باشد.
واژه های کلیدی: تنوع زیستی، مناطق حفاظت شده، غنای گونه ای همگن، نمایه شانون وینر، اثر حاشیه
* نویسنده مسئول، تلفن: 03133911024 ، پست الکترونیکی: mmalekian@cc.iut.ac.ir
مقدمه
مناطق حفاظت شده اراضی وسیع با ارزش حفاظتی زیادند که با هدف حفظ و احیای رویشگاه‌های گیاهی و زیستگاه‌های جانوری انتخاب می‌شوند. این مناطق محیط‌های مناسبی برای اجرای برنامه‌های آموزشی، گردشگری و پژوهشهای زیست محیطی بشمار می‌آیند که انجام این فعالیت‌ها متناسب با توان هر منطقه و براساس طرح جامع مدیریت مناطق، مجاز است (16).
تبدیل و تخریب زیستگاه های طبیعی و تغییر کاربری اراضی پیرامونی مناطق حفاظت شده به سکونت گاه های انسانی، زمین های کشاورزی، صنایع و غیره سبب شده است که مناطق حفاظت شده بصورت جزایری در آیند که در خارج از آن ها شرایط برای زیست گونه ها نامناسب می باشد. با محصور شدن و انزوای مناطق حفاظت شده، امکان انتشار و مهاجرت گونه ها کاهش یافته و نرخ انقراض گونه ها افزایش می یابد (21). بنابراین در انتخاب و طراحی مناطق حفاظت شده باید علاوه بر هدف اولیه احداث، نظیر حفظ تنوع گونه ای یا حفاظت از اکوسیستم یا گونه های ویژه و منحصربفرد، به پارامترهای سیمای سرزمین و اهمیت این پارامترها در بقای درازمدت گونه ها توجه شود. اندازه، شکل، درجه انزوا و ارتباط با سایر مناطق، مکمل بودن و تکرارپذیری از مواردی است که در طرح ریزی و انتخاب مناطق باید مورد توجه قرار گیرد (11).
امروزه نظریه جغرافیایی جزیره (22) در طراحی پارک ها و مناطق حفاظت شده مورد استفاده قرار می گیرد (12, 21, 27). براساس این نظریه، هرچه بر وسعت یک پارک افزوده شود تعداد گونه ها افزایش و احتمال انقراض گونه ها کاهش می یابد. در مناطق کوچک و محصور امکان انتشار و استقرار گونه های جدید بخاطر وجود موانع کاهش می یابد و نرخ انقراض گونه ها با کاهش وسعت منطقه افزایش می یابد. بنابراین مناطق بزرگ تر در طراحی مناطق حفاظت شده مزیت نسبی دارند (14, 18, 26). مطالعات انجام شده در زمینه رابطه بین وسعت منطقه و غنای گونه ای موئد این مطلب است که با افزایش مساحت منطقه، غنای گونه ای افزایش می یابد. بعنوان مثال در پارک های ملی غرب آمریکای شمالی (23)، پارک های تانزانیا (24) و پارک های ملی کانادا (26) بین اندازه منطقه و تنوع گونه ای رابطه مثبت مشاهده شد و با نرخ انقراض پستانداران رابطه منفی وجود داشت.
شکل منطقه حفاطت شده باید بگونه ای باشد که تماس با محیط خارج و تأثیر آشفتگی های بیرونی منطقه (فعالیت های انسانی) به حداقل برسد. حاشیه مرز منطقه با محیط خارج است که بصورت نسبت محیط به مساحت محاسبه می شود. در حاشیه بطورمعمول تأثیر باد و نور خورشید شدید تر است و لذا خرد اقلیم حاصل در حاشیه با مرکز یک زیستگاه متفاوت است و بدین ترتیب گونه های زیادی قادر به زیستن در آن نیستند (29).
در بین گونه های حیات وحش، پستانداران بزرگ جثه بواسطه نیاز های زیستگاهی ویژه ( قلمرو وسیع، نرخ زادآوری کم و تراکم اندک) به اندازه زیستگاه و اثر حاشیه حساس ترند. اثر حاشیه بر گونه های پستانداران بویژه گوشتخواران مطالعه شده است. مطالعه اثر حاشیه بر رودک (Meles meles) نشان داد که تراکم جمعیت این گونه در مناطق بزرگ تر که از زیستگاه درونی بیشتری برخوردارند سه برابر بیشتر از مناطق کوچک است. در زیستگاه های کوچک شکار غیرقانونی و کشته شدن در جاده ها بر جمعیت رودک تاثیر زیادی داشته و در نتیجه احتمال انقراض این گونه بدلیل اثر حاشیه بیشتر است (25). در مطالعه دیگر اثر حاشیه بر پلنگ (Panthera pardos) در آفریقای جنوبی مطالعه شد و نشان داد که جمعیت پلنگ در حاشیه مناطق حفاظت شده نسبت به مناطق درونی زیستگاه کم تر است و در خارج از منطقه حفاظت شده به حداقل می رسد. پلنگ هایی که بواسطه کوچک بودن منطقه حفاظت شده بخش زیادی از زمان را در حاشیه یا خارج از مناطق حفاظت شده سپری کردند احتمال مرگ و میر بالاتری داشته و بین زمان صرف شده در حاشیه منطقه و خارج از آن و نرخ بقا همبستگی منفی مشاهده شد (9).
با وجود اهمیت وسعت و شکل زیستگاه (اثر حاشیه) بر تنوع زیستی، مطالعات اندکی در این زمینه در ایران انجام گرفته است و مطالعات انجام شده نیز محدود به پرندگان می باشد (3, 8).
استان کهگیلویه و بویر احمد با مساحت 16264 کیلومتر مربع سرزمینی بطورکامل کوهستانی و مرتفع می باشد که در جنوب غربی ایران واقع شده است. حدود یک سوم از مساحت استان را ناهمواری ها تشکیل داده است و80 درصد مساحت آن جنگل و مرتع می باشد. این استان بواسطه تنوع زیستگاهی کم نظیر، از غنای گونه ای قابل توجهی برخوردار است. شش منطقه حفاظت شده در این استان احداث شده است که گونه های متعدد موجود را مورد حفاظت قانونی قرار می دهد (4). هدف از این مطالعه، مقایسه غنا و تنوع گونه ای پستانداران مناطق حفاظت شده استان کهگیلویه و بویر احمد و بررسی اثر اندازه و شکل مناطق بر این تنوع می باشد. استفاده از نمایه های غنا و تنوع گونه ای رسیدن به کمیتی واحد جهت مقایسه مناطق را تسهیل می کند. از این راه میتوان اطلاعات ارزنده ای در راستای حفاظت گونه ها و زیستگاه بدست آورد که با توجه به موقعیت حفاظتی مناطق مورد مطالعه نتایج این بررسی میتواند در راستای مدیریت بهتر سیمای سرزمین و حفاظت از تنوع زیستی استان کهگیلویه و بویر احمد مورد استفاده قرار گیرد.
مواد و روشها
منطقه مورد مطالعه: جهت انجام این پژوهش 6 منطقه حفاظت شده استان کهگیلویه و بویر احمد انتخاب شد (شکل1). مناطق مذکور با شکل و مساحت های متفاوت هستند و می توان رابطه دو پارامتر مساحت منطقه و اثر حاشیه را بر غنا و تنوع گونه ای ارزیابی کرد. مناطق مورد مطالعه شامل منطقه حفاظت شده دنا، منطقه حفاظت شده خئیز و سرخ، منطقه حفاظت شده دنای شرقی، منطقه حفاظت شده خامین، منطقه حفاظت شده دیل و منطقه حفاظت شده تنگ سولک هستند که در اختصاصات این مناطق در جدول 1 خلاصه شده است.
شکل 1- نقشه استان کهگیلویه و بویر احمد و مناطق حفاظت شده مورد مطالعه. کد اختصاص یافته به هر منطقه بر اساس شماره مناطق در آخرین نقشه ارائه شده از سوی سازمان حفاظت محیط زیست برای مناطق تحت حفاظت می باشد.
جدول 1- ویژگی ها و اختصاصات مناطق مورد مطالعه در استان کهگیلویه و بویراحمد (4).
|
منطقه حفاظت شده |
مساحت (هکتار) |
اختصاصات |
|
دنا |
93660 |
منطقه ای کوهستانی با قله هایی بلند و دره های عمیق و وجود رودها و چشمه های متعدد که تنوع زیستگاهی کم نظیری را پدید آورده است. |
|
خئیز و سرخ |
32332 |
منطقه ای تپه ماهوری، کوهستانی و صخره ای که در محدوده گرمسیری استان واقع است. |
|
دنای شرقی |
28792 |
منطقه ای کوهستانی، متشکل از قلل مرتفع، دره های عمیق و چشمه های متعدد که در تامین آب رودخانه های مهمی چون بشار نقش مهمی دارد. |
|
خامین |
25586 |
منطقه ای کوهستانی و جنگلی متشکل از ارتفاعات و صخره های صعب العبور با چشم انداز های زیبا که در بخش گرمسیری استان قرار دارد. |
|
دیل |
10374 |
منطقه ای تقریباً کوهستانی که در بخش گرمسیری استان واقع شده است. |
|
تنگ سولک |
2428 |
منطقه ای کوهستانی که دارای دره های متعدد و چشمه های حائز اهمیتی است. از جمله دلایل حفاظت از این منطقه وجود درخت نادر زربین می باشد. |
شناسایی و شمارش پستانداران: ابتدا هر یک از مناطق مورد مطالعه به زیستگاه هایی نظیر دشتی، تپهماهوری، کوهستانی، جنگلی و رودخانه ای، تقسیمبندی شد. هر یک از تیپ های زیستگاهی به تعدادی کوادرات با مساحت مساوی تقسیم شده و در هر کوادرات اقدام به حضور گونههای پستاندار و یا آثار آن ها شد. عملیات میدانی مطالعه در بهار و تابستان 1388 انجام گرفت و همه نقاط مشاهده مستقیم یا مشاهده علایم گونهها توسط دستگاه GPS ثبت شد. برای شناسایی و شمارش برخی از گونهها نظیر بز وحشی از روش مشاهده بوسیله تلسکوپ X 60 و دوربین دوچشمی 30 × 8 استفاده شد. برخی دیگر از گونهها مانند خرگوش، خارپشت و رودک با چشم غیر مسلح در منطقه دیده شدند. با توجه به الگوی فعالیت روزانه گونهها بیشتر مشاهدات در اواخر روز و هنگام غروب آفتاب انجام گرفت. با وجود این گونههایی نظیر خرگوش، خارپشت، روباه معمولی و رودک در سایر اوقات شبانهروز مشاهده شدند. با توجه به اینکه مشاهده مستقیم برخی از پستانداران بویژه گوشتخواران با امکانات موجود ممکن نبود، برای شناسایی حیاتوحش از نمایهها نیز استفاده شد. ردپا و یا سایر نمایههای بجا مانده از رودک، روباه، گرگ، قوچ و میش و شنگ معمولی در طول بررسی چندین بار ثبت شد. بمنظور تکمیل اطلاعات بدست آمده، از آمار سرشماری حیات وحش و از اطلاعات مردم محلی و محیطبانان نیز استفاده شد.
در فرایند نمونه گیری در طی این پژوهش سعی بر این بود که تمامی شرایط از قبیل تعداد بازدید از هر منطقه، مدت و زمان نمونه برداری، اندازه کوادرات ها و میزان پیمایش در هر منطقه یکسان باشد، با وجود این غنای گونه ای مشاهده شده با استفاده از روش Rarefaction همگن شد. داده ها پس از همگن شدن از نظر نرمال بودن توزیع فراوانی و وجود رابطه خطی رگرسیونی و داده های خارج از روند با استفاده از نرم افزار SPSS نسخه 16 ارزیابی شدند.
تجزیه و تحلیل داده ها: دادههای جمع آوری شده در نرمافزار اکسل وارد شد و برای ترسیم نمودار های مورد نیاز مورد استفاده قرا رگرفت. برای محاسبه و استانداردسازی غنای گونه ای پستانداران از روش Rarefaction و در قالب معادله (1) بهره گرفته شد (15).
(1)
که در آن E() تعداد گونههای مورد انتظار در نمونه تصادفی از n فرد (غنای گونهای استاندارد شده)،S تعداد گونههای موجود در کل واحدهای نمونه‌گیری، Ni تعداد افراد گونه‌ی i در واحدهای نمونه‌گیری، N تعداد کل افراد موجود در واحدهای نمونه‌گیری و n اندازه نمونه ای (n = 50 ) که برای استاندارد سازی انتخاب شده است.
تنوع گونهای با استفاده از نمایه شانون- وینر که رایج ترین راه برای اندازهگیری تنوع میباشد و با استفاده از معادله 2 محاسبه شد.
(2)
در این معادله H' نمایه تنوع شانون- وینر، S تعداد گونه در نمونه، Pi نسبت تعداد گونه iام به تعداد کل گونهها هستند
بمنظور بررسی ارتباط بین ویژگی های مناطق حفاظت شده با تعداد و تنوع گونه های پستاندار مشاهده شده محیط و مساحت منطقه با استفاده از نقشه های موجود از محدوده منطقه و روی هم گذاری با تصاویر ماهواره ای در گوگل ارتس محاسبه شد. نسبت محیط به مساحت بعنوان شاخصی از میزان تاثیرپذیری منطقه از محیط پیرامونی (اثر حاشیه) در نظر گرفته شد. برای بررسی ارتباط میان غنا و تنوع گونهای پستانداران و پارامترهای مساحت و شکل منطقه از رگرسیون خطی ساده استفاده شد. نرمال بودن داده‌ها بعنوان پیش فرض رگرسیون آزمون شد و همچنین وجود یا عدم وجود داده های خارج از روند با استفاده از فاصله کوک داده‌ها مورد بررسی قرار گرفت (13). هیچ داده‌ی خارج از روندی در آزمون رگرسیون میان غنای گونهای و مساحت منطقه و همچنین تنوع گونهای پستانداران و شکل منطقه وجود نداشت. رابطه بین غنای گونه ای همگن شده با مساحت و نسبت محیط به مساحت با استفاده از تحلیل همبستگی بین متغیرها محاسبه شد.
نتایج
براساس عملیات میدانی صورت گرفته، در طول مدت بررسی 20 گونه پستاندار در مناطق حفاظت شده مورد مطالعه شناسایی شد (جدول 2). بیشترین پستانداران شناسایی شده در منظقه دنا (19 گونه) و کمترین تعداد گونه پستاندار مشاهده شده از منطقه حفاظت شده تنگ سولک (10 گونه) می باشد. غنای گونه ای همگن شده در مناطق مذکور بین 65/19 و 45/9 بدست آمد (جدول 2).
راسته خفاش ها نیز در مناطق مذکور مشاهده شدند اما بدلیل محدودیت امکانات مورد نیاز مطالعه نشد. علاوه بر این گونه های خانواده موش ها (نظیر جرد و دوپا) در مناطق حفاظت شده مورد مطالعه مشاهده شد که بدلیل نیاز به حجم زیاد تله گذاری، صید و شناسایی این گونه ها انجام نشد. گربه پالاس در منطقه دنا توسط محیط بانان مشاهده شده که در دوره انجام این مطالعه مشاهده نشد. سیاه گوش (Lynx lynx) و گربه جنگلی (Felis chaus) هم از منطقه دنا و دنای شرقی گزارش شده اند (5, 19) اما در عملیات میداتی مشاهده نشد. گوزن زرد ایرانی در این استان بطور طبیعی وجود ندارد اما حضور آن با توجه به زیستگاه های مناسب در زاگرس محتمل است. در حال حاضر جمعیتی با هدف معرفی مجدد در محوطه ای در منطقه دنا نگهداری می شود.
تنوع گونه ای مناطق مورد مطالعه با استفاده از نمایه شانون- وینر محاسبه شد. نمایه مورد نظر در منطقه دنا بیش ترین (64/1) و در منطقه تنگ سولک کم ترین مقدار (79/0) بود (جدول2). بررسی همبستگی بین مساحت مناطق مورد بررسی با غنای گونه ای (R2=0.68 , p=0.001) و تنوع گونه ای (R2=0.57 , p=0.001) مثبت و معنی دار بود و تاثیر حاشیه بر غنای گونه ای (R2=0.54 , p=0.002) و تنوع گونه ای (R2=0.71 , p=0.001) منفی بود (شکل2).
جدول 2- تعداد گونه، غنای گونه ای، نمایه تنوع گونه ای شانون-وینر و گونه های پستاندار مشاهده شده در هر یک از مناطق حفاظت شده استان کهگیلویه و بویراحمد
|
نام منطقه |
تعداد گونه |
غنای گونه ای |
نمایه شانون-وینر |
گونه های مشاهده شده |
|
دنا |
19 |
65/19 |
64/1 |
بز وحشی Capra aegagrus، گراز Sus scorfa سنجاب ایرانی ،Sciurus anomalus، روباه معمولی Vulpes vulpes، شغالCanis aureus، گرگ Canis lupus، پلنگsaxicolor Panthera pardus، خرگوش Lepus capensis، سمور Martes martes، تشی Hystrix indica، خرس قهوه ای arctos Ursus، خارپشت Hemiechinus hypomelas، شنگ معمولی Lutra lutra، راسو Mustela nivalis، رودک Meles meles، گوزن زرد Dama mesopotamica، گربه وحشی Felis silvestris، کاراکال (Caracal caracal)،کفتار راه راه Hyaena hyaena |
|
دنای شرقی |
16 |
54/17 |
45/1 |
خرس قهوه ای arctos Ursus، گرگ Canis lupus، روباه معمولی Vulpes vulpes، شغال Canis aureus، خرگوش Lepus capensis، تشیHystrix indicas گربه وحشی Felis silvestris، گراز Sus scorfa سنجاب ایرانی Sciurus anomalus کل وبز Capra aegagrus، پلنگ Panthera pardus saxicolor، خارپشت Hemiechinus hypomelas، شنگ معمولی Lutra lutra، راسو Mustela nivalis، رودک Meles meles، کفتار راه راه Hyaena hyaena |
|
خئیز و سرخ |
14 |
25/15 |
21/1 |
بز وحشی Capra aegagrus، تشی Hystrix indica، روباه معمولی Vulpes vulpes، سمور Martes martes، گرگ Canis lupus، خارپشت Hemiechinus hypomelas، شغال Canis aureus، کفتار راه راه Hyaena hyaena، گراز Sus scorfa، قوچ و میش Ovis orientalis، خرس قهوه ای arctos Ursus، گربه وحشی Felis silvestris، تشیHystrix indicas ، رودک Meles meles |
|
خامین |
12 |
84/11 |
09/1 |
بز وحشی Capra aegagrus، گراز Sus scorfa، روباه معمولی Vulpes vulpes، شغال Canis aureus، گرگ Canis lupus، سنجاب ایرانی ،Sciurus anomalus، خرگوش Lepus capensis، تشی Hystrix indica، خرس قهوه ای arctos Ursus ، خارپشت Hemiechinus hypomelas، سمور Martes martes، ، قوچ و میش Ovis orientalis |
|
دیل |
12 |
08/11 |
95/0 |
بز وحشی Capra aegagrus ،گراز Sus scorfa، روباه معمولی Vulpes vulpes، شغال Canis aureus، گرگ Canis lupus، خرگوش Lepus capensis، تشی Hystrix indicas، خارپشت Hemiechinus hypomelas، سنجاب ایرانی ،Sciurus anomalus ، قوچ و میش Ovis orientalis، کفتار راه راه Hyaena hyaena، خرس قهوه ای arctos Ursus |
|
تنگ سولک |
10 |
45/9 |
79/0 |
بز وحشی Capra aegagrus گراز Sus scorfa روباه Vulpes vulpes شغال Canis aureus گرگ Canis lupus خرگوش Lepus capensis تشی Hystrix indicas خارپشت Hemiechinus hypomelas، کفتار راه راه Hyaena hyaena ، سنجاب ایرانی ،Sciurus anomalus |
شکل 2 - همبستگی بین مساحت منطقه و غنای گونه ای(الف)، مساحت منطقه و تنوع گونه ای (ب)، اثر حاشیه (نسبت محیط به مساحت) و غنای گونه ای (ج)، اثر حاشیه و تنوع گونه ای (د).
بحث و نتیجهگیری
تا کنون مطالعه جامعی از فون پستانداران مناطق حفاظت شده استان کهگیلویه و بویر احمد صورت نگرفته است و مطالعه ای که روی فون پستاندار منطقه زاگرس مرکزی انجام گرفت فقط منطقه حفاظت شده دنا را در بر می گیرد (6). البته هدف از مطالعه حاضر شناسایی و گزارش فون پستانداران مناطق مذکور نبوده بلکه بررسی تاثیرپذیری تنوع و غنای گونه ای از اندازه و شکل منطقه حفاظت شده می باشد که پارامترهای مهمی در انتخاب و طراحی مناطق حفاطت شده بوده و باید مورد توجه قرار گیرند.
تعداد گونه های پستاندار مشاهده شده 20 گونه بود که بیش ترین تعداد گونه در منطقه دنا و کم ترین تعداد گونه در منطقه تنگ سولک ثبت شد.
برخی از گونه های مشاهده شده در مناطق حفاظت شده استان کهگیلویه و بویر احمد طبق مقررات داخلی ایران (بند (ت) ماده 3 قانون شکار و صید) در فهرست گونه های حمایت شده قرار دارند که مشتمل بر پلنگ، کاراکال، خرس قهوه ای و گوزن زرد ایرانی می باشند. در سطح بین المللی تعداد گونه های پستاندار تهدید شده در ایران 16 گونه می باشد که در بین گونه هایی که در این مطالعه شناسایی شده اند دو گونه پستاندار شامل بز وحشی (Capra aegagrus) و قوچ و میش (Ovis orientalis) در رده آسیب پذیر (VU) و 1 گونه (گوزن زرد) و یک زیرگونه (پلنگ ایرانی) در رده در حال انقراض (EN) قرار دارند. دو گونه کفتار راه راه (Hyaena hyaena) و شنگ (Lutra lutra) نیز در فهرست قرمز گونه های تهدید شده در رده نزدیک به تهدید (NT) قرار دارند. سنجاب ایرانی گونه شاخص جنگل های زاگرس است که تخریب زیستگاه و شکار بی رویه آن را در آستانه نابودی قرار داده است اما بدلیل گستره پراکنش وسیع در مقیاس جهانی در رده حداقل نگرانی (LC) قرار گرفته است (17).
عوامل متعددی تنوع زیستی مناطق حفاظت شده استان کهگیلویه و بویر احمد را تهدید می کند که عمده ترین این عوامل تهدید عبارتند از افزایش جمعیت، چرای بیش از حد دام، تخریب مراتع و قطع جنگل و تبدیل آن ها به اراضی کشاورزی، جاده سازی، فراهم نبودن زمینه های اشتغال برای جوانان و گرایش آنان به کشاورزی سنتی در اراضی نامناسب، جمع آوری گیاهان دارویی و خوراکی، شکار غیرمجاز و عدم مدیریت جامع در بهره برداری از منابع طبیعی استان. احداث جاده و وجود معادن زیرزمینی از جمله چاه های نفت در منطقه خئیز و سرخ بر زیستگاه ها و حیات وحش منطقه تاثیر منفی دارد. کمبود نیرو و امکانات حفاظتی و تجهیزات مورد نیاز در مناطق چهارگانه تحت حفاظت سازمان حفاظت محیط زیست نیز مزید بر علت است. بعنوان مثال در آتش سوزی هایی که در این مناطق اتفاق می افتد بعلت کوهستانی و صعب العبور بودن، مهار آتش با تأخیر مواجه می شود که منجر به از دست رفتن منابع طبیعی و جنگل های استان می شود و محیط زیست استان جهت مهار آتش در این مناطق نیاز به بالگرد دارد.
نتایج حاصل از بررسی تاثیر پذیری غنای گونهای پستانداران از پارامترهای مساحت و شکل مناطق حفاظت شده مورد مطالعه نشان داد که این تأثیرپذیری در خصوص مساحت منطقه مثبت و در ارتباط با حاشیه منفی است. محققان مختلف نشان دادند که اندازه زیستگاه پارامتر مناسبی برای پیش گویی غنای گونهای پستانداران ساکن آن میباشد. بر اساس این یافته‌ها غنای گونهای پستانداران بطور معنی‌داری با توجه به مساحت منطقه و نه بر اساس درجه انزوا یا پیچیدگی سیمای سرزمین قابل پیش بینی است (18, 20, 23-24). افزایش غنای گونهای با افزایش مساحت منطقه را میتوان به امکان وجود زیستگاه مطلوب تر و تامین نیاز گونهای در منطقه‌های با مساحت بیشتر مرتبط دانست که در مطالعات دیگر نیز در مورد پستانداران تأئید شده است (10, 14, 20).
درمجموع نتایج بدست آمده در خصوص رابطه غنای گونهای پستانداران و مساحت مناطق مورد بررسی بیانگر اهمیت انتخاب مناطق بزرگ تر نسبت به منطقه های کوچک تر است. این در حالی است که غنای گونهای از همبستگی‌منفی با نسبت محیط به مساحت برخوردار است. چنین نتیجه‌ای موید مطلوبیت مناطق با شکل دایره‌ای است که حداقل نسبت محیط به مساحت را دارا می باشند. محققان همچنین نشان داد که شکل قطعه مشخصه مهمی است که بطورمستقیم با غنای گونه ای و تراکم جمعیت گونه های پستانداران در ارتباط می باشد و بر بقای درازمدت آن ها تاثیر می گذارد (25, 28).
درخصوص ارتباط تنوع گونهای پستانداران و پارامترهای مساحت و شکل منطقه، در مجموع روابط بدست آمده معنی‌دار بوده و مشابه روابط غنا با پارامترهای مذکور میباشد. بدین معنی که تنوع گونهای پستانداران نیز همانند غنای گونهای با افزایش مساحت منطقه افزایش و با افزایش نسبت محیط به مساحت، کاهش می‌یابد. این امر ارجحیت منطقه بزرگ تر و با حاشیه کمتر را در طراحی پارک ها و مناطق حفاظت شده بمنظور حفظ تنوع گونه های پستاندار تأیید می کند. تنوع گونه ای مشتمل بر دو جزء تعداد گونه ها و یکنواختی (فراوانی نسبی افراد هر گونه) است. با افزایش وسعت یک منطقه امکان وجود و دسترسی به زیستگاه مطلوب افزایش می یابد و نیازهای گونه ها بهتر تأمین می شود در نتیجه تعداد گونه ها و فراوانی جمعیت هر گونه تأثیر می پذیرد. ضریب این وابستگی برای تنوع گونهای کمتر از غنای گونهای است و در مجموع مؤید تأثیر پذیری کمتر تنوع گونهای پستانداران از پارامترهای فیزیکی منطقه در مقایسه با غنای گونهای است. این مسئله میتواند بعلت وجود گونههای نادر در منطقه باشد که بعلت فراوانی کم موجب افزایش غنای گونهای این مناطق می‌شود در حالی که تنوع گونهای پستانداران بدلیل لحاظ فاکتور فراوانی نسبی گونه تفاوت چندانی نمی‌کند.
راهکار مدیریتی قابل اقتباس از نتایج بدست آمده این است که افزایش وسعت و کاهش حاشیه منجر به افزایش زیستگاه های درونی منطقه می شود و در نتیجه به امنیت بیشتر این مناطق برای گونه های درون زیستگاه کمک می کند. از گونه های مهم و در معرض خطر انقراض در منطقه پلنگ ایرانی است که نسبت به شرایط زیستگاه حساس بوده و آشیان بوم شناختی باریکی دارد (7). این گونه بدلیل توسعه های انسانی در مناطق پایین دست که بخشی از زیستگاه این گونه را اشغال کرده است به مناطق مرتفع رانده شده است و کمتر قابل مشاهده است. انتخاب زیستگاه های جدید و توسعه مناطق فعلی بر اساس ارزیابی مطلوبیت زیستگاه پلنگ (7) نظیر اطراف منطقه حفاظت شده دنا و دنای شرقی می تواند به بهبود وضعیت این گونه ارزشمند منطقه و کشور کمک نماید.
بر اساس مشاهدات انجام شده در مناطق مورد مطالعه به نظر میرسد که عوامل توپوگرافی از جمله اختلاف ارتفاع یکی از عوامل مهم اثرگذار بر فراوانی، تنوع و ترکیب گونهای باشد که لازم است در مطالعات آتی مورد بررسی قرار گیرد. مطالعات نشان داده است که با افزایش ارتفاع از غنای و تنوع گونه ای کاسته می شود. به عنوان مثال در جنگل های چالوس بیشترین غنای گونه های گیاهی در ارتقاع پایین و کمترین مقدار غنا در بالاترین طبقه ارتفاعی مشاهده شد (2). محاسبه شاخصهای تنوع و غنای گونه ای در سوسماران در منطقه سبزوار نیز نشان داد که بین تغییرات ارتفاع و تنوع گونه ای رابطه منفی وجود دارد (1).
بررسی اثر سایر پارامتر های سیمای سرزمین نظیر درجه انزوا، نوع کاربری اراضی و ناهمگنی زیستگاه در مطالعات آتی مورد توجه قرار گیرد. علاوه بر این احداث کریدور برای ایجاد ارتباط بین مناطق حفاظت شده فعلی و کاهش اثرات حاصل از انزوا پیشنهاد می شود که از طریق تحلیل های مختلف (نظیر تحلیل گپ) می توان مناطق مناسب در شبکه مناطق حفاظت شده استان را شناسایی و با انتخاب مناطق جدید یا احداث کریدورهای ارتباطی احتمال بقای گونه ها در درازمدت را افزایش داد.
(علمی)', './data/animal/coversheet/381459748016.jpg'))
دوره 28، شماره 2 - شماره پیاپی 2
تیر 1394صفحه 233-243
- تاریخ دریافت: 07 فروردین 1392
- تاریخ بازنگری: 07 دی 1392
- تاریخ پذیرش: 19 دی 1392