مجله پژوهشهای جانوری (مجله زیست شناسی ایران)(علمی)

بررسی تنوع زیستی پرندگان زمستان گذران در زیستگاه های مختلف پارک ملی بوجاق

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه گیلان

2 استادیار گروه محیط زیست دانشکده منابع طبیعی -دانشگاه گیلان

3 دانشیار گروه جنگلداری دانشکده منابع طبیعی دانشگاه گیلان

4 کارشناس سازمان حفاظت محیط زیست استان گیلان

چکیده

سنجش تنوع زیستی پرندگان زمستان گذران، در مطالعات بوم شناسی و مدیریت تالاب‌ها بسیار مهم است. در تحقیق فعلی‌، ۸ راسته از پرندگان زمستان گذران (آبزی،کنار آبزی و کمتر وابسته به آب) متعلق به۱۷ تیره، ۳۹ جنس و ۷۳ گونه در چهار زیستگاه مختلف پارک ملی بوجاق (واقع در استان گیلان) شناسایی و فراوانی‌ آنها بر اساس روش شمارش کل از اواسط دی تا اواسط بهمن ماه شمارش گردید. سپس تنوع زیستی پرندگان با توجه به شاخص‌های تنوع زیستی‌ شامل غنای گونه ای (مارگالف)، شاخص‌های تنوع گونه‌ای(سیمپسون، شانون- وینر و بریلوئین) و یکنواختی (بوزاس- گیبسون) در بخش‌های مختلف پارک ملی بوجاق در بازه زمانی ۳ ساله (1392- 1390) تعیین گردید. نتایج شاخص‌های تنوع زیستی نشان داد که بیشترین غنای گونه‌ای مارگالف و بیشترین تنوع گونه‌ای (مربوط به هر سه شاخص سیمپسون، شانون- وینر و بریلوئین) مربوط به تالاب بوجاق بود که بیانگر شرایط مطلوب در این تالاب است .بر اساس نتایج شاخص‌های تنوع زیستی، دهانه سفیدرود دارای بیشترین یکنواختی گونه‌ای بوزاس- گیبسون بوده است. همچنین نتایج آنالیز واریانس یک طرفه نشان داد که بین بخش‌های مختلف پارک ملی بوجاق از نظر شاخص‌های غنای گونه‌ای مارگالف و شاخص یکنواختی گونه‌ای تفاوت معنی دار وجود دارد ( 05/0 p < ).

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The study of biodiversity of overwintering birds in different parts of Boujagh National Park (Guilan province)

نویسندگان [English]

  • fatemeh kargar 1
  • Rahmat Zarkami 2
  • Javad Torkaman 3
  • Ali Reza Bahri 4

1 university of Guilan

2 Department of Environmental Sciences, Natural Resources Group, University of Guilan

3 Division of the Forestry science, Natural Resources Dept, University of Guilan.

4 EPA expert Guilan

چکیده [English]

Measurement of the biodiversity of overwintering birds is a very important issue in ecology and wetland management. In the present study, 8 orders of overwintering birds (waterfowl, shorebirds and wetland-dependent bird species) belonging to 17 families, 39 genera and 73 species were identified and bird census and survey techniques were calculated based on total counts from mid-Dei to mid-Bahman in the different parts of Boujagh National Park (located in Guilan province). Then the biodiversity of birds was calculated using Margalef's species richness indices, Simpson’s, Shannon-Wiener’s and Brillouin’s diversity indices, Buzas-Gibson’s evenness index during a 3-year study period (1390-1392). Based on the obtained results of biodiversity indices, the highest Margalef's richness and also the highest species diversity (in relation to all three Simpson’s, Shannon-Wiener’s and Brillouin’s diversity species indices) were observed in Boujagh’s wetland indicating the favorable conditions in the given part of wetland. The outcomes also showed that the highest species evenness was obtained at the mouth of Sefidrod River. Based on the results of one-way analyze of variance (ANOVA) test, there were significant differences between different parts of the National Park Boujagh and the Margalef's species richness indices as well as Buzas-Gibson’s evenness index (p < 0.05).

کلیدواژه‌ها [English]

  • biodiversity
  • Overwintering waterfowl
  • shorebirds
  • wetland-dependent birds
  • Boujagh National Park

بررسی تنوع زیستی پرندگان زمستان گذران در زیستگاه‌های مختلف پارک ملی بوجاق

فاطمه کارگر پیشبیجاری1، رحمت زرکامی1*، جواد ترکمن2 و علیرضا فرمانده بحری3 

1 صومعه سرا، دانشگاه گیلان، دانشکده منابع طبیعی، گروه محیط‌زیست 

2 صومعه سرا، دانشگاه گیلان، دانشکده منابع طبیعی، گروه جنگلداری 

3 رشت، سازمان حفاظت محیط‌زیست استان گیلان

تاریخ دریافت: 16/6/95                تاریخ پذیرش: 26/10/95 

چکیده

سنجش تنوع زیستی پرندگان زمستان گذران، در مطالعات بوم‌شناسی و مدیریت تالاب‌ها بسیار مهم است. در تحقیق فعلی‌، ۸ راسته از پرندگان زمستان گذران (آبزی،کنار آبزی و کمتر وابسته به آب) متعلق به۱۷ تیره، ۳۹ جنس و ۷۳ گونه در چهار زیستگاه مختلف پارک ملی بوجاق (واقع در استان گیلان) شناسایی و فراوانی‌ آنها براساس روش شمارش کل از اواسط دی تا اواسط بهمن‌ماه شمارش گردید. سپس تنوع زیستی پرندگان با توجه به شاخص‌های تنوع زیستی‌ شامل غنای گونه‌ای (مارگالف)، شاخص‌های تنوع گونه‌ای (سیمپسون، شانون- وینر و بریلوئین) و یکنواختی (بوزاس- گیبسون) در بخش‌های مختلف پارک ملی بوجاق در بازه زمانی ۳ ساله (1392-1390) تعیین گردید. نتایج شاخص‌های تنوع زیستی نشان داد که بیشترین غنای گونه‌ای مارگالف و بیشترین تنوع گونه‌ای (مربوط به هر سه شاخص سیمپسون، شانون- وینر و بریلوئین) مربوط به تالاب بوجاق بود که بیانگر شرایط مطلوب در این تالاب  است .براساس نتایج شاخص‌های تنوع زیستی، دهانه سفیدرود دارای بیشترین یکنواختی گونه‌ای بوزاس- گیبسون بوده است. همچنین نتایج آنالیز واریانس یک‌طرفه نشان داد که بین بخش‌های مختلف پارک ملی بوجاق ازنظر شاخص‌های غنای گونه‌ای مارگالف و شاخص یکنواختی گونه‌ای تفاوت معنی‌دار وجود دارد (05/0 P <).

واژه‌های کلیدی: تنوع زیستی، پرندگان زمستان گذران آبزی، کنار آبزی، وابسته به آب، پارک ملی بوجاق.

* نویسنده مسئول، تلفن: 01823223024، پست الکترونیکی: rzarkami2002@yahoo.co.uk

مقدمه

 

تنوع زیستی درواقع به‌کل گونه‌های گیاهی و جانوری موجود در یک منطقه اطلاق می‌شود که دارای سطوح مختلف شامل تنوع ژنی، اکوسیستمی و گونه‌ای می‌باشد (15). تنوع گونه‌ای از مهمترین سطوح تنوع زیستی است که دو فاکتور غنای گونه‌ای و یکنواختی گونه‌ای در تعیین آن نقش دارند (1).

محیط‌های آبی از زیستگاه‌های مهم و باارزش برای موجودات زنده و همچنین برای حفظ تنوع زیستی بسیاری از گونه‌های گیاهی و جانوری می‌باشند (28). از بین بوم‌سازگان‌های آبی، تالاب‌ها یکی از مهمترین بوم‌سازگان‌های پر تولید در دنیا محسوب می‌شوند (18) که نقش حیاتی در حفظ آبراهه‌ها، نگهداری مواد غذایی حاصل از دشت‌های غرقابی، کنترل سیلاب، کنترل فرسایش، نگهداری رسوبات رودخانه‌ای و ته‌نشینی گل‌ولای، تولید چوب، جلوگیری از نفوذ آب‌های شور از دریا به خشکی، تثبیت آب‌وهوای محلی و... برعهده دارند (22). علاوه بر موارد گفته شده، تالاب‌ها ازجمله زیستگاه‌های باارزش (6) برای اکثر رده‌های جانوری و گیاهی هستند. ازمیان رده‌های جانوری، پرندگان بطور گسترده‌تری به بوم‌سازگان‌های تالابی، برای تأمین منابع مورد نیاز خود شامل تغذیه، زادآوری، پناهگاه و استراحت و... بصورت روزانه یا فصلی وابسته هستند (32). بطوریکه تغییر در ویژگی‌های اصلی بوم‌سازگان تالابی، پراکنش، تراکم و تنوع پرندگان را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد (23). لذا پرندگان یکی از مهمترین شاخص‌های مطلوبیت زیستگاه‌های تالابی می‌باشند (11 و 20).

اگرچه کشور ایران دارای آب و هوایی خشک و نیمه‌خشک می‌باشد ولی تنوع اقلیمی، دامنه تغییرات ارتفاعی و موقعیت جغرافیایی آن منجر به شکل‌گیری طیف گسترده‌ای از زیستگاه‌ها شده و فون جانوری غنی و متنوعی را در خود جای‌داده است. این کشور بدلیل موقعیت جغرافیایی منحصربه‌فرد خود که در تلاقی سه ناحیه زیست جغرافیایی پالئارتیک، اورینتال و اتیوپا قراردارد، دارای تنوع قابل‌توجهی از حیات‌وحش خصوصاً پرندگان با خاستگاه‌های جغرافیایی متفاوت می‌باشد (14). بدلیل ماهیت فصلی زیستگاه‌های ایران، همچنین موقعیت آن در مسیرهای مهاجرت پرندگان که در بین مناطق زادآوری اوراسیای اصلی و مناطق زمستان گذرانی در شبه‌قاره هند، جنوب غربی آسیا و آفریقا قراردارد، بوم‌سازگان‌های این کشور بویژه تالاب‌های آن، زیستگاه بسیاری از پرندگان مهاجر می‌باشند. اکثر مهاجرت‌ها به ایران در امتداد محور شمال- شمال شرق به جنوب- جنوب غرب، بین زمین‌های زادآوری پالئارتیک و زمین‌های زمستان گذرانی اتیوپی اتفاق می‌افتد (26 و 31). بنابراین کشور ایران، بخصوص تالاب‌های شمال کشور و ازجمله زیستگاه‌های سواحل استان گیلان، به لحاظ موقعیت جغرافیایی و شرایط اقلیمی خاص خود، همه‌ساله سهم بسزایی را در جذب گروه زیادی از پرندگان مهاجر دارند (8).

مطالعات زیادی در خصوص فراوانی و تنوع پرندگان تالابی در زیستگاه‌های آبی بویژه بوم‌سازگان‌های تالابی در داخل و خارج از کشور انجام‌شده است:

بعنوان مثال لامید (25)، بامطالعه‌ی تنوع و غنای گونه‌ای پرندگان جنگلی در 3 منطقه گاتسو (Gatsu)، مریام (Mariam) و اکسبو (Oxbow) متعلق به پناهگاه پرندگان آبزی نیجریه نشان داد که منطقه مریام بیشترین تنوع زیستی را نسبت به سایر ایستگاه‌ها داشت و منطقه گاتسو از بیشترین غنای گونه‌ای نسبت به بقیه ایستگاه‌ها برخوردار بود. نتایج  Bibi و  Ali(21)، در مورد بررسی تنوع گونه‌ای پرندگان در پناهگاه حیات‌وحش تانزانیا نشان داد که بیشترین مقدار شاخص‌های تنوع گونه‌ای (سیمپسون، شانون- وینر)، یکنواختی گونه‌ای و غنای گونه‌ای، در فواصل زمانی 2010 تا 2011 مشاهده شد. تحقیقاتی در خصوص سرشماری نیمه زمستانه پرندگان مهاجر آبزی بازه زمانی‌ ۴ ساله (۱۳۷۸ تا ۱۳۸۲) در تالابهای گیلان، مازندران و گلستان و طبقه بندی ارزشی این تالابها بر اساس معیارهای پرندگان از داده های سرشماری انجام گرفت (۷). نتایج حاصله نشان داد که تالاب انزلی و  تالاب گمیشان، بیشترین ارزش اکولوژیک در بین تالابهای شمال کشور را برای پرندگان آبزی مهاجر زمستان گذران دارا هستند.

بهروزی­راد و همکاران (3)، تنوع و فراوانی جمعیت پرندگان آبزی و کنار آبزی را در تالاب بین‌المللی گمیشان استان گلستان در سال‌های 1390- 1386 مورد مطالعه قراردادند. در بازه زمانی مورد بررسی، بیشترین فراوانی و تنوع پرندگان، مربوط به سال 1386 می‌باشد. براساس یافته‌های این تحقیق، جمعیت پرندگان در طی سال‌های مورد مطالعه روند نزولی داشته است. یوسفی و همکاران (16)، مطالعاتی را در مورد تنوع گونه‌ای پرندگان آبزی، کنار آبزی در زیستگاه‌های پارک ملی بوجاق در طی سال‌های 1388 - 1384 انجام دادند، نتایج این بررسی نشان داد که تنوع پرندگان از شمال به جنوب این پارک کاهش‌یافته است. بهروزی راد و همکاران (2)، تنوع پرندگان آبزی تالاب هورالعظیم را بصورت ماهانه (1387- 1386) بررسی کردند، نتایج مطالعات آن‌ها نشان داد که ماه‌های تیر و مرداد از بیشترین تنوع گونه‌ای برخوردار بوده است. درمورد تنوع و تراکم پرندگان آبزی تالاب بین‌المللی کولاب کیاشهر و دهانه سفیدرود مطالعاتی توسط عاشوری (9)، از فروردین تا اسفند 1387 انجام‌گرفته است، این تحقیق نشان داد که تیره‌های آبچلیکیان، مرغابیان و کاکاییان بیشترین تنوع گونه‌ای را داشتند. از طرفی تالاب کیاشهر نسبت به تالاب دهانه سفیدرود، تنوع و تراکم پایین‌تری داشت. براتی‌ و خلیل پور (19)، به بررسی فراوانی جمعیت و تنوع پرندگان آبزی و کنارآبزی تالاب‌های سواحل جنوبی دریای خزر (گلستان، مازندران و گیلان) پرداختند، جمعیت پرندگان آبزی و کنار آبزی در سال‌های مورد بررسی در استان گیلان روند افزایشی داشته است درحالی‌که در دو استان دیگر نوسانات جمعیتی بخصوصی مشاهده نشد. بطور کلی، محققان به این نتیجه رسیدند که پرندگان تالاب‌های استان مازندران نسبت به پرندگان تالاب‌های استان‌های گیلان و گلستان از فراوانی و تنوع زیستی بیشتری برخوردار بودند.

هرچند مطالعات متعددی در خصوص تنوع زیستی پرندگان آبزی زمستان گذران (12) در ایران صورت گرفته است اما نظر به کاهش شدید جمعیت، تنوع پرندگان آبزی و تخریب بی‌رویه زیستگاه‌های تالابی آنها در سال‌های اخیر، بازهم ضرورت مطالعات بیشتر در این بوم‌سازگان‌های بسیار حیاتی و شکننده احساس می‌‌شود. بخش‌های مختلف تالاب‌ پارک ملی بوجاق ازجمله یکی‌ از این بوم‌سازگان‌های آبی است که در چند سال اخیر دستخوش تغییرات شدیدی شده است. چرای بیش‌ازحد دام، ورود سموم کشاورزی از شالیزار به تالاب، فعالیت‌های صیادی درون تالاب، تخلیه زباله شهری در حاشیه تالاب، ورود فاضلاب‌های شهری، خانگی و سموم کشاورزی و همچنین ساخت پل چوبی ازجمله تهدیدات عمده در بخش‌های مختلف پارک ملی‌ بوجاق است. لذا با توجه به مشکلات اشاره‌شده در این پارک و همچنین نظر به اهمیت زیستگاهی این پارک به جهت زمستان گذرانی پرندگان، هدف این تحقیق مقایسه زیستگاه‌های مختلف این پارک ازنظر تنوع زیستی پرندگان زمستان گذران آبزی، کنار آبزی و کمتر وابسته به آب بوده است.

مواد و روشها

منطقه مورد مطالعه در استان گیلان و در کرانه‌ جنوبی دریای خزر واقع‌شده است.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل 1- موقعیت بخش های مختلف پارک ملی بوجاق در استان گیلان (ایستگاه های نمونه‌برداری با  نشان داده‌شده است.)

 

پارک ملی بوجاق کیاشهر نخستین پارک ملی استان گیلان با مساحتی حدود 3260 هکتار، دارای دو مرز خشکی و دریایی است، مرز خشکی مزارع و باغات جنوب شهرستان‌های کیاشهر و زیباکنار و مرز دریایی دهانه و مصب رودخانه‌های سفیدرود و اشمک را در برمی­گیرند. موقعیت جغرافیایی محدوده مورد بررسی"30 '22 o37 تا "50 َ28 o37 عرض شمالی و"45 '49o 49تا "15'1 o50 طول شرقی می‌باشد. این پارک ملی با داشتن بوم‌سازگان‌های طبیعی، مشتمل بر لاگون کیاشهر، دهانه سفیدرود، تالاب بوجاق و بخشی از سواحل دریای خزر، مکان زیست بسیار مناسبی را برای پرندگان آبزی، کنار آبزی و کمتر وابسته به آب ایجاد می‌کند. تالاب بخش شرقی رودخانه سفیدرود، به لاگون کیاشهر معروف است و تالاب بخش غربی رودخانه سفیدرود، تالاب بوجاق خوانده می‌شود که از رودخانه سفیدرود شروع و تا رودخانه اشمک ادامه دارد. شکل 1 موقعیت پارک ملی بوجاق و بخش‌های مختلف آن شامل لاگون کیاشهر، دهانه سفیدرود، تالاب بوجاق و بخشی از سواحل دریای خزر را در استان گیلان نشان می‌دهد.

در این تحقیق، از اواسط دی‌ماه تا اواسط بهمن‌ماه با استفاده از دوربین دوچشمی و تلسکوپ پرنده‌نگری به سرشماری پرندگان (آبزی و کنار آبزی زمستان گذران و همچنین گونه‌های کمتر وابسته به آب)، در بازه زمانی سه‌ساله (1392-1390) اقدام گردیده است. برای شمارش پرندگان از روش شمارش کل (Total count) استفاده‌شده است. به جهت تعیین تنوع زیستی سالیانه پرندگان مورد تحقیق در بخش‌های مختلف پارک ملی بوجاق از شاخص‌های متداول تنوع زیستی شامل شاخص غنای گونه‌ای مارگالف، شاخص تنوع گونه‌ای سیمپسون، شانون- وینر و بریلوئین، شاخص‌های یکنواختی بوزاس- گیبسون بهره گرفته‌شده است (جدول 1). درنهایت شاخص‌های موردنظر با استفاده از فرمول‌های جدول مربوطه) نرم‌افزار (PAST  (24) اجرا شدند. سپس برای مقایسه میانگین شاخص‌های تنوع زیستی بدست آمده، از روش تجزیه واریانس یک‌طرفه (ANOVA) )نرم‌افزار (SPSS 20 (34) استفاده شد .شایان ذکر است که این کار پس از حصول اطمینان از نرمال بودن داده‌ها و همگنی واریانس‌ها انجام گرفت.

 

 

جدول1- شاخص‌های تنوع زیستی

ردیف

نام شاخص

فرمول

 

1

 

غنای گونه‌ای مارگالف

  

2

تنوع گونه‌ای سیمپسون

 

3

تنوع گونه‌ای شانون- وینر

 

 

4

تنوع گونه‌ای بریلوئین

 

 

5

یکنواختی بوزاس - گیبسون

 

                      S : تعداد گونه‌ها در کل نمونه،N: تعداد افراد کل گونه‌ها،ni  :تعداد افراد گونه iام


نتایج

فهرست تعداد پرندگان شمارش‌شده زیستگاه‌های مختلف پارک ملی بوجاق در دوره سه‌ساله از 1390 تا 1392 براساس 17 تیره، 39جنس و 73 گونه در جدول 2 آورده شده است. تیره مرغابیان با 18 گونه بیشترین تعداد گونه را در منطقه تالاب بوجاق و تیره‌های پلیکانیان، فلامینگویان و هوبرگان کمترین تعداد گونه را در همه بخش‌های مختلف پارک ملی بوجاق، دارا بودند (جدول 2). گونه‌ی خروس کولی از تیره سلیمیان با 21015 قطعه پرنده بیشترین تعداد پرنده را در بخش تالاب بوجاق داشت (جدول 2).

 

جدول 2- فهرست تیره‌ها، گونه‌های پرندگان و تعداد هرگونه در بخش های مختلف پارک ملی بوجاق در بازه زمانی 3 ساله (1392- 1390 ) ( آبزی: * ، کنار آبزی: ** ،  کمتر وابسته به آب : ***)

 

نام تیره

      مناطق

 

    نام گونه

 

وضعیت

 

لاگون کیاشهر

 

دهانه سفیدرود

 

تالاب بوجاق

 

سواحل دریا

 

 

 

کشیمیان

کشیم کوچک

*

3

-

47

-

کشیم گردن سرخ

*

-

-

-

2

کشیم بزرگ

*

-

-

1

460

کشیم شاخ دار

*

-

-

-

1

کشیم گردن سیاه

*

-

1

3

-

پلیکانیان

پلیکان خاکستری

*

1

-

62

-

 

باکلانیان

باکلان کوچک

*

64

93

144

-

باکلان بزرگ

*

39

388

93

1139

 

 

حواصیلیان

حواصیل خاکستری

**

21

16

35

4

اگرت بزرگ

**

21

-

34

3

اگرت کوچک

**

23

10

35

27

گاوچرانک

**

8

-

38

-

حواصیل شب

**

-

-

3

-

 

 

 

 

 

 

 

 

مرغابیان

غاز پیشانی سفید

*

-

-

55

-

غاز خاکستری

*

-

-

314

-

قوی فریاد کش

*

2

-

4723

-

قوی گنگ

*

219

-

394

-

آنقوت

*

-

-

404

-

تنجه

*

1

-

9

-

گیلار

*

-

2

4208

27

اردک ارده ای

*

241

2

8765

75

خوتکا

*

1780

1

13527

53

اردک سرسبز

*

19

281

466

1408

فیلوش

*

-

-

528

-

اردک نوک پهن

*

-

-

3790

-

اردک تاجدار

*

4

-

16

-

اردک سرحنایی

*

-

-

472

-

اردک بلوطی

*

-

-

59

28

اردک سیاه کاکل

*

-

-

119

3

اردک چشم طلایی

*

-

1

1

4

مرگوس سفید

*

-

1

-

-

یلوه ییان

یلوه آبی

**

1

-

-

-

چنگر نوک سرخ

**

11

-

10

-

طاووسک

**

2

-

19

-

چنگر

**

-

-

5216

-

صدف خواریان

صدف خوار

**

-

2

-

 

 

 

سلیمیان

خروس کولی

**

1

-

21015

 

سلیم طلایی اروپایی

**

-

-

2226

-

سلیم خاکستری

**

-

4

219

10

سلیم طوقی

**

57

3

82

16

سلیم کوچک

**

-

-

-

6

 

 

 

 

 

آبچلیکیان

گیلانشاه دم سیاه

**

18

-

4

-

گیلانشاه بزرگ

**

-

-

3

-

آبچلیک خالدار

**

-

-

34

-

آبچلیک پاسرخ

**

108

-

57

-

آبچلیک تالابی

**

4

-

9

-

آبچلیک دودی

**

1

-

3

-

آبچلیک تک زی

**

2

2

14

-

پاشلک معمولی

**

12

8

64

-

پاشلک کوچک

**

2

-

-

-

تلیله کوچک

**

42

-

5

-

تلیله شکم سیاه

**

104

5

1096

65

تلیله سفید

**

5

-

8

1

 

 

 

 

کاکاییان

کاکایی نوک سبز

*

4

82

56

54

کاکایی ارمنی

*

-

3

4

-

کاکایی خزری

*

6

444

199

640

کاکایی سرسیاه بزرگ

*

1

211

128

36

کاکایی سرسیاه

*

70

138

94

301

کاکایی صورتی

*

-

19

-

84

کاکایی کوچک

*

116

-

88

16

پرستویان

پرستو دریایی تیره

*

-

2

1

-

پرستو دریایی بدصدا

*

-

6

-

13

ماهی‌خورک‌ها

ماهی‌خورک کوچک

***

6

 

4

-

فلامینگویان

فلامینگو بزرگ

*

-

-

39

-

 

عقابیان

سنقر تالابی

***

9

3

29

-

سنقر خاکستری

***

-

-

3

-

عقاب دریایی دم‌سفید

***

1

-

2

-

هوبرگان

زنگوله بال

***

-

-

1

-

قوشیان

سارگپه پابلند

***

-

-

2

-

سارگپه معمولی

***

-

-

1

 

شاهینیان

دلیجه

***

-

-

1

-

بالابال

***

-

-

1

-

ترم تای

***

-

-

2

 

 

بیشترین درصد فراوانی متعلق به پرندگان آبزی در سال 1392 می‌باشد، فراوانی پرندگان کمتر وابسته به آب در تمام سال‌های مورد مطالعه نزدیک به یک درصد بوده است (جدول 3).

جدول3- درصد فراوانی پرندگان آبزی،کنارآبزی و کمتر وابسته به آب پارک ملی بوجاق در سال‌های مورد مطالعه (1392-1390)

سال

آبزی

کنارآبزی

کمتر وابسته به آب

1390

73/51

23/48

04/0

1391

70/64

20/35

10/0

1392

10/65

81/34

09/0

در طول دوره سه‌ساله، بیشترین و کمترین جمعیت پرندگان مورد مطالعه متعلق به سال 1390 به ترتیب در بخش‌های تالاب بوجاق با 51874 قطعه پرنده و لاگون کیاشهر با 316 قطعه پرنده بودند. بیشترین تعداد گونه نیز مربوط به تالاب بوجاق در سال 1390 با 49 گونه بوده است و کمترین تعداد گونه در دهانه سفیدرود در سال 1391 مشاهده شد (جدول 4). تالاب بوجاق نسبت به بخش‌های دیگر پارک ملی بوجاق از بیشترین تنوع گونه‌ای پرندگان برخوردار بود (جدول 5).

 

 

جدول 4- تعداد گونه پرنده برآورد شده به تفکیک در بخش های مختلف پارک ملی بوجاق در بازه زمانی 1392- 1390

               سال

منطفه    

1390 

1391 

1392 

تعداد گونه

جمعیت کل پرنده

تعداد گونه

جمعیت کل پرنده

تعداد گونه

جمعیت کل پرنده

لاگون کیاشهر 

16

316

29

1592

24

1121

دهانه سفیدرود 

16

369

12

674

17

635

تالاب بوجاق 

48

25937

47

20286

47

22864

سواحل دریا 

16

1914

21

1155

15

1407

 

جدول 5- مقادیر شاخص‌های تنوع زیستی پرندگان در بخش های مختلف پارک ملی بوجاق در سال‌های 1392-1390

شاخص‌ها

غنای گونه‌ای

 

تنوع گونه‌ای

 

یکنواختی گونه‌ای

مارگالف

 سیمپسون

 شانون- وینر

 بریلوئین

بوزاس-گیبسون

سال/منطقه

90

91

92

90

91

92

90

91

92

90

91

92

90

91

92

لاگون کیاشهر

61/2

80/3

28/3

80/0

69/0

31/0

93/1

84/1

91/0

84/1

81/1

87/0

43/0

22/0

10/0

دهانه سفیدرود

54/2

69/1

48/2

84/0

73/0

79/0

05/2

59/1

90/1

97/1

56/1

86/1

48/0

41/0

40/0

تالاب بوجاق

62/4

60/4

58/4

84/0

82/0

76/0

17/2

06/2

87/1

17/2

05/2

86/1

18/0

17/0

14/0

سواحل دریا

99/1

84/2

93/1

68/0

76/0

58/0

47/1

88/1

40/1

45/1

85/1

38/1

27/0

31/0

27/0

 

 

نتایج حاصل از بررسی شاخص‌های غنا، تنوع و یکنواختی گونه‌ای پرندگان در پارک ملی بوجاق در طی دوره 3 ساله (1392-1390) در جدول 5 ذکرگردیده است. براساس شاخص‌های تنوع زیستی محاسبه‌شده بیشترین غنای گونه‌ای مارگالف، مربوط به تالاب بوجاق در سال1391 (64/4R1 =) در حالیکه کمترین غنا متعلق به دهانه سفیدرود در سال 1391 مشاهده‌شده  است (69/1R1 =). براساس شاخص‌های تنوع گونه‌ای، بیشترین تنوع گونه‌ای سیمپسون، شانون- وینر و بریلوئین، مربوط به تالاب بوجاق در سال 1390  محاسبه‌شده ( 84/0= 1-D، 17/2=H ،17/2=HB) در حالیکه کمترین شاخص‌های سه‌گانه تنوع گونه‌ای مورد مطالعه متعلق به لاگون کیاشهر در سال 1392 است (91/0 =1-D، 31/0= H،87/0=HB). همچنین براساس نتایج این تحقیق بیشترین یکنواختی گونه‌ای بوزاس- گیبسون در دهانه سفیدرود مربوط به سال1390
( 48/0=eH/S) و کمترین یکنواختی بوزاس- گیبسون متعلق به لاگون کیاشهر در سال 1392 بوده است ( 10/0=eH/S).

نتایج آنالیز واریانس یک‌طرفه تفاوت معنی‌داری را ازلحاظ شاخص‌های غنای گونه‌ای مارگالف در بین بخش‌های مختلف پارک ملی بوجاق نشان داد (05/0P<). همچنین از لحاظ شاخص یکنواختی گونه‌ای بوزاس- گیبسون نیز در بین بخش‌های مختلف این پارک، اختلاف معنی‌داری وجود دارد (05/0P<). درحالی‌که از نظر شاخص‌های تنوع گونه‌ای سیمپسون، شانون- وینر و بریلوئین اختلاف معنی‌داری بین مناطق مختلف پارک، مشاهده نشده است (05/0P>) (جدول 6).

 

 

جدول6- آنالیز واریانس یک‌طرفه برای مقایسه میانگین‌های شاخص‌های تنوع زیستی در بخش های مختلف پارک ملی بوجاق در سال‌های 1392-1390 (05/0>P)

 

شاخص‌ها

 شاخص غنای گونه‌ای

                  شاخص‌های تنوع گونه‌ای

                              شاخص یکنواختی

 

مارگالف

سیمپسون

شانون- وینر

بریلوئین

بوزاس- گیبسون

F

92/17

47/1

32/1

56/1

81/4

P

001/0

29/0

33/0

27/0

03/0

 


بحث و نتیجه‌گیری

با توجه به اینکه پرندگان از اجزای زنده بوم‌سازگان تالابی محسوب می‌شوند لذا این دسته از موجودات در مقایسه با سایر رده‌های جانوری شاخص‌های مناسب‌تری برای بررسی وضعیت اکولوژیکی محیط‌زیست خود می‌باشند بطوریکه هم تحت­تأثیر تغییرات زیستگاه قرار می‌گیرند و هم بر آن تأثیر می‌گذارند (4 ،5 و 27). بررسی تنوع زیستی از طریق اطلاعات سرشماری پرندگان تالابی با استفاده از شاخص‌های تنوع، کمیت واحدی است که موجب تسهیل در مقایسه‌ی مناطق مختلف می‌شود ازاین‌رو با کسب اطلاعات مفید و ارزنده در راستای حفاظت گونه‌ها و زیستگاه می‌توان برنامه‌های حفاظتی و مدیریتی مناسبی را در زمینه‌ی وضعیت بوم‌سازگان‌های تالابی انجام داد (13و 17).

براساس نتایجی که در سال‌های مورد مطالعه بدست آمده مشخص‌شده است که تعداد 73 گونه پرنده زمستان گذران (آبزی، کنار آبزی و کمتر وابسته به آب) متعلق به 17 تیره در مناطق مختلف پارک ملی بوجاق شناسایی شدند. در تمام مناطق مورد مطالعه بیشترین تعداد و فراوانی پرندگان متعلق به تیره‌های پرندگان آبزی بوده که می‌تواند به خاطر شرایط زیستگاهی ویژه این پارک باشد. این پارک با دارا بودن تالاب‌هایی با سواحل گلی و زیستگاه‌های متنوع، پوشش پراکنده‌ای از گیاهان برآمده را فراهم می‌کند که می‌تواند منبع غذایی و بوم‌سازگان مناسبی برای بسیاری از پرندگان آبزی باشد. پرندگان کنارآبزی برای اینکه بتوانند براحتی از مواد غذایی و حاشیه‌ی آب‌ها استفاده کنند معمولاً در مناطق مرطوب و کم‌عمق حاشیه تالاب‌ها مشاهده می‌شوند (30)، لذا دارای زیستگاه‌های محدودتری هستند. همچنین تعداد کمی از پرندگان خشکی زی نیز به تالاب‌ها وابستگی شدیدی دارند. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که بخش‌های مورد مطالعه برای گونه‌های پرندگان آبزی، مطلوب‌تر هستند. عاشوری و زلفی نژاد (10) در پارک ملی بوجاق، خلیلی پور و بهروزی راد (6) در تالاب‌های حاشیه جنوبی خزر، نیز به نتایج مشابه این تحقیق دست یافتند.

در میان بخش‌های مورد مطالعه، تالاب بوجاق از بیشترین فراوانی و غنای گونه‌ای پرندگان برخوردار بود. این تالاب بدلیل وجود پاسگاه‌های محیط‌بانی و عدم دسترسی آسان به منطقه نسبت به دیگر بخش‌های پارک، امنیت زیستگاهی بیشتری دارد. کوان و همکاران (29). امنیت زیستگاهی را مهم‌ترین عامل در تعیین غنای گونه‌ای تالاب‌ها می‌دانند. از طرف دیگر این بخش نسبت به بخش‌های دیگر پارک، دارای تنوع زیستگاهی بیشتری نیز می‌باشد. مناسب بودن عمق آب و وجود پوشش گیاهی متراکم‌تر تالاب، عوامل دیگری هستند که غنای گونه‌ای تالاب‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهند (30). مثلاً در پرندگان، تیره مرغابی سانان، تالاب‌های کم‌عمق با پوشش گیاهی مناسب را به محیط‌های باز و آب‌های عمیق ترجیح می‌دهند (33). بنابراین تالاب بوجاق، با داشتن ویژگی‌های مناسب از نظر امنیت زیستگاهی، تنوع زیستگاهی، عمق و پوشش گیاهی، بهترین مکان برای جذب جمعیت زیادی از پرندگان به شمار می‌آید (10). با توجه به جدول 2، بترتیب تیره‌های مرغابی سانان (Anatidae)، کاکاییان (Laridae) و آبچلیکیان (Scolopacidae) بالاترین غنای گونه‌ای را در تمامی مناطق پارک ملی بوجاق داشتند. بنابراین این تیره‌ها از مهم‌ترین پرندگان مهاجر زمستان گذران در این مناطق به شمار می‌آیند. همچنین براساس نتایج این پژوهش، گونه خروس کولی از تیره‌ی سلیمیان نیز، بیشترین تعداد جمعیت را در میان گونه‌های پرندگان دارا می‌باشد که با یافته‌های عاشوری و زلفی نژاد در پارک ملی بوجاق (10) هم‌خوانی دارد. ازآنجایی‌که این‌گونه در کشتزارها، علفزارها و یا مناطقی با پوشش گیاهی کوتاه به تولیدمثل می‌پردازد از میان بخش‌های مختلف پارک ملی بوجاق، تالاب بوجاق با دارا بودن شرایط فوق، بهترین زیستگاه برای فراوانی جمعیت این‌گونه می‌باشد.

از سویی دیگر نتایج تجزیه واریانس یک‌طرفه در خصوص شاخص‌های تنوع زیستی حاکی از این است ،که بین مناطق مختلف مورد مطالعه از نظر غنای گونه‌ای و همچنین یکنواختی گونه‌ای اختلاف معنی‌داری وجود دارد (05/0>P). بررسی شاخص‌های تنوع زیستی در سال‌های مورد مطالعه نشان داد که طبق شاخص غنای گونه‌ای مارگالف، بیشترین غنا مربوط به تالاب بوجاق در سال 1390 و کمترین غنا مربوط به دهانه سفیدرود در سال 1391 است. بنابراین تالاب بوجاق بعنوان زیستگاه پرندگان، ارزش نسبی چشم‌گیرتری را در مقایسه با سایر مناطق دارد. با توجه به شاخص‌های تنوع گونه‌ای سیمپسون، شانون- وینر و بریلوئین، بیشترین تنوع در تالاب بوجاق و کمترین آن در لاگون کیاشهر مشاهده‌شده است. کاهش تنوع در لاگون کیاشهر می‌تواند بعلت فعالیت کاربری‌های متعدد ازجمله احداث پل چوبی در مرکز لاگون، وجود پرده صیادی در حاشیه آن، دسترسی آسان‌تر به این منطقه و عدم وجود زیستگاه مناسب برای تغذیه پرندگان باشد (10). براساس این شاخص‌ها روند تغییرات تنوع گونه‌ای در تالاب بوجاق نسبت به سایر بخش‌ها از روند متعادل‌تری برخوردار می‌باشد. براساس شاخص یکنواختی بوزاس- گیبسون، بیشترینیکنواختی مربوط به دهانه سفیدرود در سال 1390 می‌باشد. در طی سال‌های 1390 تا 1392، همواره دهانه سفیدرود و تالاب بوجاق بترتیب از روند افزایشی و کاهشی در یکنواختی گونه‌ای برخوردار بودند. به نظر می‌رسد که با توجه به نوسانات دریایی، تراکم گیاهی پایین و عمق زیاد آب در دهانه سفیدرود، تعداد گونه‌ها در این منطقه بسیار پایین باشد ولی همین تعداد پرنده نیز براساس ویژگی‌های زیستی منطقه بصورت یکنواخت پخش‌شده‌اند.

سپاسگزاری

بدین‌وسیله از کارشناسان اداره کل حفاظت محیط‌زیست گیلانبدلیل فراهم نمودن اطلاعات مربوط به سرشماری پرندگان آبزی و کنار آبزی استان گیلان تشکر و قدردانی می‌گردد.

1- اجتهادی، ح.، سپهری، ع.، و عکافی، ح.، 1388. روش‌های اندازه‌گیری شاخص‌های تنوع زیستی، انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد، 226 صفحه.
2- بهروزی­راد، ب.، راسخ، ع.، و اشراقیان، ن.، 1389. بررسی روند تغییرات ماهانه تنوع و تراکم و جمعیت پرندگان آبزی تالاب هورالعظیم، فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط‌زیست، شماره 3، صفحات 71-82.
3- بهروزی­راد، ب.، حسن‌زاده، ب.، و قائمی، ر.، 1391. بررسی روند تغییرات، تنوع و فراوانی جمعیت پرندگان آبزی و کنار آبزی تالاب بین‌المللی گمیشان در سال‌های  1386 تا1392. فصلنامه علمی پژوهشی اکوبیولوژی تالاب،  دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز، شماره 13، صفحات 63-73.
4- بهروزی­راد، ب.، و مکتبی، پ.، 1393. شناسایی فون پرندگان جزیره‌ی شادی اهواز در دو فصل زمستان و بهار، مجله پژوهش جانوری (مجله زیست‌شناسی ایران)، شماره 4، صفحات 462-473.
5- حکمتی، ح.، 1373. نقش فضای سبز و اهمیت آن در زندگی انسان، فصلنامه علمی محیط‌زیست، شماره 6- 5، صفحات 26-29. 
6- خلیلی­پور، ا.، و بهروزی راد، ب.، 1386. بررسی تغییرات تنوع و فراوانی پرندگان آبزی وکنارآبزی زمستان گذران در کل تالاب‌های حاشیه جنوبی خزر، فصلنامه علمی محیط‌زیست، شماره 44، صفحات 20- 26.
7- ریاضی، ب.، و میرآرمندهی، ا.، 1387. پرندگان آبزی زمستان گذران در تالاب‌های گیلان، مازندران و گلستان و طبقه‌بندی ارزشی این تالاب‌ها براساس معیارهای پرندگان، مجله محیط‌شناسی، شماره 46، صفحات 89 - 100.
8-  دیانی، ا.، 1376. پرندگان خاورمیانه و خاور نزدیک، انتشارات دانشگاه تهران، 240 صفحه.
9- عاشوری، ع.، 1392. بررسی تنوع و تراکم پرندگان آبزی تالاب بین‌المللی کولاب کیاشهر و دهانه سفیدرود بمنظور مقایسه با معیارهای کنوانسیون رامسر، فصلنامه علمی پژوهشی اکوبیولوژی تالاب، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز، شماره 15، صفحات 62-53.
10- عاشوری، ع.، و زلفی نژاد، ک.، 1380. بررسی سه‌ساله وضعیت پرندگان پارک ملی بوجاق، علوم محیطی،شماره11، صفحات 11-22.
11- عاشوری، ع.، وارسته، ح.، 1393. بررسی تنوع گونه‌ای پرندگان آبزی و کنار آبزی مهاجر زمستان گذران در تالاب بین‌المللی انزلی، فصل‌نامه علمی پژوهشی اکوبیولوژی تالاب، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز، شماره 20، صفحات 66- 55.
12- گلشاهی، ا.، همامی، م.، و خلیلی پور، ا.، 1388. بررسی تنوع گونه‌ای پرندگان آبزی و کنار آبزی زمستان گذران در تالاب‌های آلاگل، آلماگل، آجی­گل و گمیشان، مجله علمی تخصصی تالاب دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز، شماره1، صفحات 18- 32.
13- ملکیان، م.، باقری، ر.، 1394. تأثیر اندازه و شکل مناطق حفاظت‌شده بر غنا و تنوع گونه‌ای پستانداران، مطالعه موردی استان کهگیلویه و بویراحمد، مجله پژوهش‌های جانوری (مجله زیست‌شناسی ایران)، شماره 2، صفحات 233-243.
14- منصوری، ج.، 1387. راهنمای صحرایی پرندگان ایران، انتشارات کتاب فرزانه، 528 صفحه.
15- وهاب زاده، ع.، 1383. مبانی محیط‌زیست، انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد، 344 صفحه.
16- یوسفی، آ.، بهمن پور، ه.، سلاجقه، ب.، و دشتی، س.،1392. شناسایی و بررسی پرندگان در زیستگاه‌های خرد پارک ملی تالاب بوجاق، فصلنامه علمی پژوهشی اکوبیولوژی تالاب دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز، شماره16، صفحات 19-32.
 
17- Amat, J.A. وand Green, A.J., 2010. Waterbirds as bioindicators of environmental conditions, In: Conservation monitoring in freshwater habitats: A practical guide and case studies (ed. Hurford, C., Schneider, M. and Cowx, I.), PP: 45-52. Springer, Dordrecht.
18- Brander, L., and Schuyt, K., 2010. The economic value of the world’s wetland available: TEEBweb.org.
19- Barati, A., and Khalilipoor, O.G., 2006. Changes in abundance and diversity of waders and wintering waterfowl on the southern coast of the Caspian Sea, Waterbirds around the world, Eds: Boere, G.C., Galbraith, C.A. & Stroud, D.A. The Stationery Office, Edinburgh, UK, PP: 368-369.
20- Baldi, A., and Kisbenedek, T., 1999. Species-specific distribution of reed-nesting passerine birds across reed-bed edges: effects of spatial scale and edge type. Acta Zoologica Academiae Scientiarum Hungaricae, 45(2), PP: 97-114.
21- Bibi, F., and Ali, Z., 2013. Measurement of diversity indices of avian communities at Taunsa Barrage Wildlife Sanctuary, Pakistan, The Journal of Animal and Plant Sciences, 23(2), PP: 469-474.
22- Buckton, S., 2007. Managing wetlands for sustainable livelihoods at Koshi Tappu, Danphe, 16(1), PP: 12-13.
23- Fasola, M. and Canova, L., 1991. Colony site selection by eight species of gulls and terns breeding in the Valli di Comacchio (Italy), Italian Journal of Zoology, 58(3), PP: 261-266.
24-  Hammer, Q., 2011. PAlaeontological STatistics (PAST) Natural History Museum, University of Oslo, PP: 221.
25- Lameed, G.A., 2012. Species diversity and richness of wild birds in Dagona-Waterfowl Sanctuary, Nigeria, African Journal of Food, Agriculture, Nutrition and Development, 12(5), PP: 6460-6478.
26- Martins, R.P. and Hirschfeld, E., 1998. Comments on the Limits of the Western Palearctic in Iran and the Arabian Peninsula, Sandgrouse, 20(2), PP: 108-134.
27- Newton, I., 1995. The contribution of some recent research on birds to ecological understanding, Journal of Animal Ecology, 64(6), PP: 675-695.
28- Prasad, S.N., Ramachandra, T.V., Ahalya, N., Sengupta, T., Kumar, A., Tiwari, A.K., Vijayan, V.S, and Vijayan, L., 2002. Conservation of wetlands of India: a review. Tropical Ecology, 43(1), PP: 173-186.
29- Quan, R. Ch., Wen, X. and Yang, X., 2002. Effect of human activities on migratory waterbirds at Lashihai Lake China, Biological Conservation.108, PP: 273–279.
30- Ratti, J.T., Rocklage, A.M., Gindice, J.H., Gartoh, E.O., and Golner, D. P., 2001. Comparison of avian communities on restored and Natural wetland in north and South Dakota, Wildlife Management, 65, PP: 676-684.
31- Scott, D.A., 1989. Birds in Iran, In: Yarshater, E. (ed), Encyclopedia Iranica, 4, PP: 265–272.
32- Torres, R., 1995. Waterfowl community structure of Laguna de Santo Domingo (Cordoba) during and annual cycle. Revista de la Asociacion de Ciencias Naturales del Litoral. Rev. Asoc. Cienc, Nat. Litor. St. Tome, 26(1), PP: 33-40.
33- Weller, M.W., 1999. Wetland birds: habitat resources and conservation implications. Cambridge University Press, PP: 228.
34-https://www.ibm.com/analytics/data-science/ predictive-analytics/spss-statistical-software
مجله پژوهشهای جانوری (مجله زیست شناسی ایران)(علمی)
دوره 30، شماره 3
آذر 1396
صفحه 353-364
  • تاریخ دریافت: 16 شهریور 1395
  • تاریخ بازنگری: 25 آذر 1395
  • تاریخ پذیرش: 26 دی 1395