نوع مقاله : مقاله پژوهشی
چکیده
در مطالعه حاضر دو فاکتور سن و رشد سیاه ماهی Capoeta damascina در رودخانه دالکی استان بوشهر واقع در جنوب ایران مورد بررسی قرار گرفت. پنج کلاس سنی از صفر تا چهار سال برای نرها و ماده ها بدست آمد. بیشتر فراوانی طولی متعلق به کلاس های طولی 11-13 و 15-17 سانتیمتر بترتیب برای نرها و ماده ها بود. دامنه طولی بین 72 تا 224 میلی متر و دامنه وزنی بین 9/4 تا 226 گرم بود. همچنین دامنه ضریب چاقی بین 68/0 تا 36/1 بود. تعداد مادهها از نرها بیشتر بود (1 به 55/1). روابط معنیداری بین طول و وزن در مادهها (0.965= R2، 10.895-lnX 2.895=lnY) و نرها (0.959= R2، 10.895-lnX 2.836=lnY) بدست آمد. طول بیشینه برای این ماهی40 سانتی متر محاسبه شد. در نهایت ساختار جمعیت در این رودخانه با سایر ماهیان مطالعه شده در دیگر زیستگاهها مقایسه و دلایل احتمالی تفاوتها مورد بررسی قرار گرفت.
کلیدواژهها
عنوان مقاله [English]
Age and growth of Capoeta damascina (Valenciennes in cuvier and valenciennes 1842) in Daleki River of Boushehr province
چکیده [English]
In the present study, age and growth of (Capoeta damascina) in Daleki-Hele River in Boshehr province, the south part of Iran was studied. Five age classes, ranged from 0+ to 4+ years, were determined for males and females. The most frequent size classes belong to 11-13 cm and 15-17 cm for males and females, respectively. The length ranged from 72 to 224 mm and total weight ranged from 4.9 to 226 gr. Also, the condition factor ranged from 0.68 to 1.36. The females were dominant over males (1:1.55). Significant relationships were found between total length with weight for females (lnY=2.895 lnX-10.895, R2=0.965) and males (lnY=2.836 lnX-10.895, R2=0.959). The possible reasons for different age and growth condition of Capoeta damascina with other studied areas are discussed.
کلیدواژهها [English]
بررسی سن و رشد سیاه ماهی Capoeta damascina (Valenciennes in cuvier and valenciennes 1842) در رودخانه دالکی استان بوشهر
آذر میدخت خیراندیش1، اصغرعبدلی1،* و لیلا عبدلی2
1 تهران، دانشگاه شهیدبهشتی، پژوهشکده علوم محیطی، گروه تنوع زیستی و مدیریت اکوسیستم ها
2 بندرعباس، دانشگاه هرمزگان، دانشکده علوم کشاورزی و منابع طبیعی، گروه شیلات
تاریخ دریافت: 25/1/89 تاریخ پذیرش: 22/1/91
چکیده
در مطالعه حاضر دو فاکتور سن و رشد سیاه ماهی Capoeta damascina در رودخانه دالکی استان بوشهر واقع در جنوب ایران مورد بررسی قرار گرفت. پنج کلاس سنی از صفر تا چهار سال برای نرها و ماده ها بدست آمد. بیشتر فراوانی طولی متعلق به کلاس های طولی 11-13 و 15-17 سانتیمتر بترتیب برای نرها و ماده ها بود. دامنه طولی بین 72 تا 224 میلی متر و دامنه وزنی بین 9/4 تا 226 گرم بود. همچنین دامنه ضریب چاقی بین 68/0 تا 36/1 بود. تعداد مادهها از نرها بیشتر بود (1 به 55/1). روابط معنیداری بین طول و وزن در مادهها (0.965= R2، 10.895-lnX 2.895=lnY) و نرها (0.959= R2، 10.895-lnX 2.836=lnY) بدست آمد. طول بیشینه برای این ماهی40 سانتی متر محاسبه شد. در نهایت ساختار جمعیت در این رودخانه با سایر ماهیان مطالعه شده در دیگر زیستگاهها مقایسه و دلایل احتمالی تفاوتها مورد بررسی قرار گرفت.
واژه های کلیدی: سیاه ماهی، بوشهر، سن، رشد
* نویسنده مسئول، تلفن: 09123977258 ، پست الکترونیکی: asabdoli@yahoo.com
مقدمه
حدود 40 درصد از ماهیان در آبهای شیرین بسر می برند، ولی در بسیاری از مناطق جهان و از جمله ایران تاکنون اقدام در خور و شایستهای برای مطالعات گسترده، شناسایی و حفاظت از آنها به عمل نیامده است. حدود 140 گونه ماهی در آبهای داخلی ایران وجود دارد. بسیاری از آنها دارای ارزش صید اقتصادی (اندازه برخی از آنها به بیش از یکمتر هم میرسد)، صید ورزشی، زیبایی شناختی، کنترل زیست شناختی و حفاظتی می باشند. با این وسعت تنوع زیستی ماهیان آبهای داخلی ایران بطور کامل مورد بررسی قرار نگرفته است بطوری که خصوصیات زیست شناختی، بوم شناختی و پراکنش اغلب آنها بخوبی مشخص نشده است (1).
سیاه ماهیان متعلق به رده ماهیان استخوانی حقیقی(Teleostei)، راسته کپور شکلان(Cypriniformes)، خانواده کپور ماهیان (Cyprinidae) و جنس سیاه ماهی (Capoeta) می باشند. جنس سیاه ماهی دارای20 گونه در جنوب غربی آسیا است که 7 گونه آن از ایران گزارش شده است. نسب این جنس از ماهیان دقیقاً معلوم نیست ولی احتمالاً با Barbus/Aulopyge و یا Cyprinion در اروپا یا آسیای جنوبی یا شرقی دارای خویشاوندی می باشد (12، 18، 23، 26). تعیین سن ماهیان از مهمترین مواردی است که در مطالعات زیست شناسی ماهیان بکار گرفته میشود. در ایران مطالعات تعیین سن بر روی ماهیان دریایی و آب شیرین از طریق فلس، اتولیت، ستون مهره، خار باله پشتی و مخرجی صورت می گیرد. بدون در نظر گرفتن سن بسیاری از مطالعات از قبیل رشد، مقایسه طول و وزن ماهیان با یکدیگر و تعیین فاکتور وضعیت و..... بی معنی خواهد بود. مقایسه میزان رشد ماهیان در منابع آبی متفاوت ممکن است تا حدودی در تشخیص شرایط محیطی خوب و یا نا مطلوب بمنظور بکارگیری مکانهای مناسب جهت پرورش مفید باشد (5).
در این میان گونه(Valenciennes in cuvier and valenciennes 1842) Capoeta damascina دارای بیشترین پراکنش در ایران می باشد. این ماهی از فلسطین، لبنان، سوریه، ترکیه تا ایران گزارش شده است. در حوضه دجله از رودخانه هایی مثل رگاب در کردستان، سیلاخور نزدیک بروجرد، جراحی، مارون، کارون، کوهرنگ، بازوفت، در تمام حوضه کرخه و دز، خراسان و دریاچه زریوار گزارش شده است. همچنین در اصفهان از زاینده رود نیزگزارش گردیده است. گزارشهایی نیز از حضور این ماهی در جاجرم، بالادست رودخانه کال شور، کرج، شور، ابهر، قره سو، قمرود، کر، دریاچه مهارلو، زهره و شاخههای خیر آباد، مند و شاخههای شور آن، یزد، لوت، هرمزگان، حوضه هامون جازموریان در دست می باشد (10، 13،14، 17، 24، 29،30 و 31).
جنس سیاه ماهی به لحاظ تعداد و پراکنش یکی از فراوان ترین ماهی ها در حوضههای مختلف ایران میباشد و علیرغم ارزشهای اقتصادی که این گونه دارد (هم بعنوان صید ورزشی و هم به لحاظ اقتصادی) تاکنون مطالعات محدودی در زمینه بیولوژی و اکولوژی برخی از گونههای این جنس انجام گرفته است (1 و 5) بهمین منظور در این مطالعه این گونه ماهی در نظر گرفته شد. هدف از انجام این تحقیق بررسی و تعیین سن و رشد گونه مورد نظر در رودخانه محل مطالعه می باشد.
بررسی های انجام گرفته همچنین نشان میدهد که این گونه در رودخانههای حوضه جنوب کشور نیز به تعداد زیادی وجود دارد و در این راستا در این مقاله سن و رشد سیاه ماهی در رودخانه دالکی استان بوشهر مورد مطالعه قرار گرفته است.
مواد و روشها
نمونهها از هفت ایستگاه در طول رودخانههای دالکی و حله در سال 1387 صید گردید (شکل 1). در مجموع 92 قطعه سیاه ماهی صید شد که از این تعداد 36 قطعه نر و 56 قطعه ماده بودند. بعلت کمبود تعداد نمونهها در ایستگاهها، امکان مقایسه بین ایستگاهها نبود. در نتیجه، دادهها بصورت یکجا در نظر گرفته شدند. نمونهها بوسیله تور گوشگیر با اندازه های چشمه مختلف صید گردیدند و پس از صید در فرمالین 10 درصد فیکس شده و سپس به آزمایشگاه منتقل شدند. پس از انتقال نمونهها به آزمایشگاه، جهت اندازهگیری طول از تخته زیست سنجی با دقت 1 میلیمتر و برای اندازه گیری وزن از ترازوی دیجیتالی با دقت 01/0 گرم استفاده شد. برای تعیین سن ماهیان تعداد 10 تا 15 عدد فلس از سمت چپ بدن برداشته شد. بمنظور آماده سازی، فلسها در محلول پتاس 5 درصد شستشو شدند و سپس بین دو لام قرار گرفته و بمنظور تعیین سن، حلقههای سالیانه با کمک لوپ شمارش گردیدند.
برای محاسبه ضریب چاقی از فرمول (11):
Condition Factor= (W/ (TL3))*100
وزن (W) بر حسب گرم و طول کل (TL) بر حسب سانتی متر استفاده گردید.
برای محاسبه رابطه طول و وزن فرمول (11):
Ln (W) = ln(a)+bln(TL)
استفاده گردید.
همچنین برای محاسبه رشد لحظه ای بین سنین مختلف نیزاز فرمول زیر استفاده گردید (11):
G= (logwt+1-logwt)/∆t
شکل 1- موقعیت جغرافیایی ایستگاههای مورد مطالعه در رودخانه های دالکی و حله بوشهر
برای تعیین حداکثر رشد از معادله برتالانفی بشرح زیر استفاده گردید:
L(t)=L(∞)[1-EXP-k( t-t0 )]
L(t)= طول ماهی در سن L(∞)،t = میانگین طول مسن ترین ماهی، k= ضریب رشد، t= سن ماهی، t0= سن فرضی ماهی در طول صفر.
محاسبات با استفاده از نرم افزار آماری SPSS نسخه 14 انجام شد و برای رسم نمودارها از نرم افزار Excel استفاده گردید.
نتایج
در مجموع 92 قطعه سیاه ماهی صید شد که از این تعداد 36 قطعه نر و 56 قطعه ماده بودند. طبق نتایج بدست آمده ماهیان مورد مطالعه در پنج گروه صفر تا پنج سال سن داشتند. دامنه طولی در ماهیان ماده بین 2/7 تا 9/25 سانتی متر، دامنه وزنی بین 9/4 تا 226 گرم و ضریب چاقی بین 68/0 تا 36/1 بود. همچنین در ماهیان نر دامنه طولی بین 7/7 تا 4/22 سانتی متر، دامنه وزنی بین 8/5 تا 8/128 گرم و ضریب چاقی بین 96/0 تا 91/1 بود (جدول های 1و2). میزان طول بیشینه برای این ماهیان 40 سانتیمتر محاسبه گردید.
جدول 1 - میانگین و انحراف میانگین طول و وزن و ضریب چاقی ماهیان ماده در سنین مختلف
ضریب چاقی |
وزن کل(گرم) |
طول کل(سانتی متر) |
تعداد |
سن (سال) |
1/0±2/1 |
35/2±25/7 |
1/2±4/8 |
3 |
+0 |
04/0±14/1 |
1±4/16 |
27/0±2/11 |
7 |
+1 |
02/0±06/1 |
2±2/29 |
3/0±9/13 |
15 |
+2 |
02/0±08/1 |
4/2±9/48 |
3/0±5/16 |
28 |
+3 |
1/0±2/1 |
7/58±3/167 |
3/2±7/23 |
3 |
+4 |
02/0±09/1 |
2/4±9/41 |
04/0±1/15 |
56 |
میانگین کل ماهیان ماده |
جدول2 - میانگین و انحراف میانگین طول و وزن و ضریب چاقی ماهیان نر در سنین مختلف
ضریب چاقی |
وزن کل(گرم) |
طول کل(سانتی متر) |
تعداد |
سن (سال) |
06/0±2/1 |
4/2±2/8 |
1±7/8 |
3 |
+0 |
05/0±18/1 |
02/1±9/18 |
2/0±7/11 |
7 |
+1 |
015/0±01/1 |
4/3±5/31 |
3/0±1/14 |
12 |
+2 |
03/0±01/1 |
7/2±7/43 |
4/0±8/15 |
11 |
+3 |
4/0±5/1 |
5/16±3/112 |
7/2±8/19 |
3 |
+4 |
03/0±14/1 |
9/3±40 |
47/0±1/14 |
36 |
میانگین کل ماهیان نر |
جدول 3- ضریب رشد سیاه ماهی به تفکیک جنس در منطقه مورد مطالعه
ضریب رشد کل |
ضریب رشد ماده |
ضریب رشد نر |
سن |
36/0 |
36/0 |
35/0 |
+1-+0 |
23/0 |
22/0 |
25/0 |
+2-+1 |
19/0 |
14/0 |
22/0 |
+3-+2 |
47/0 |
41/0 |
53/0 |
+4-+3 |
همچنین، رابطه معنیداری بین طول و وزن سیاه ماهی در هر دو جنس نر و ماده مشاهده گردید (نمودارهای1و2).در بین ماهیان ماده بیشترین فراوانی طولی در دامنه 15 تا 17 سانتیمتر مشاهده گردید. همچنین در بین ماهیان نر بیشترین فراوانی طولی در دامنه 13 تا 15 سانتیمتر مشاهده گردید (نمودارهای 3 و 4). بیشترین میزان ضریب رشد بین ماهیان سه تا چهار سال مشاهده شد (جدول 3).
بحث
طبق نتایج بدست آمده در تحقیق حاضر سیاه ماهیان مطالعه شده دارای یک طیف سنی بین صفر تا چهار سال بودند. این نتایج با نتایج بدست آمده توسط حاتمی (1377) و سیفی (1369) در رودخانه های تیل آباد و تالار دارای مشابهت میباشد. ولی دارای تفاوتهایی با تحقیقات انجام گرفته توسط اسکندری (1377) و عبدلی و همکاران (2008) در نهر مادرسو پارک ملی گلستان و یاسالق می باشد بطوری که در نهر مادرسو ماهیانی تا سن ده سال صید گردید (جدول 4). همچنین در رودخانه های اردن تا اندازه 50 سانتیمتر (27) و نیز در رودخانه بشار(سرچشمه کارون) تا اندازه 430 میلیمتر گزارش شده است(5).
جدول4- خلاصه ای از تحقیقات انجام شده در مورد سیاه ماهیان
میانگین طول (میلی متر) |
میانگین وزن (گرم) |
نسبت جنسی ماده به نر |
دامنه سنی |
محل تحقیق |
نام محقق |
7/87 |
6/13 |
1: 375/0 |
-- |
رودخانه چالوس |
عبدلی (1373) |
2/123 |
3/26 |
1: 397/0 |
-- |
سردآبرود |
عبدلی (1373) |
105 |
28/20 |
-- |
-- |
زرین گل |
جواهری (1377) |
9/85 |
37/11 |
1: 76/1 |
4-0 |
تیل آباد |
حاتمی (1377) |
105 |
4/20 |
-- |
-- |
تالار |
مصطفوی (1377) |
22/172 |
38/74 |
1: 63/1 |
10-0 |
نهر مادر سو |
اسکندری (1377) |
36/152 |
74/47 |
-- |
4-2 |
تالار |
سیفی (1369) |
9/98 |
17/13 |
1: 54/0 |
3-0 |
یاسالق |
Abdoli et al (2008) |
147 |
6/39 |
1:555/1 |
4-0 |
------ |
مطالعه حاضر |
نمودار 1 – رابطه طول و وزن در ماهیان ماده ( lnY=2.895 lnX-10.895, R2=0.965)
نمودار2 – رابطه طول و وزن در ماهیان نر( lnY=2.836 lnX-10.895, R2=0.959)
نمودار3- فراوانی طولی ماهیان ماده
اینگونه تفاوتهای مشاهده شده در طبیعت را نمیتوان فقط با یک عامل توجیه نمود (25). تفاوتهای مشاهده شده در اندازه و ساختار سنی را می توان با استفاده از عواملی مثل تفاوت در ویژگیهای زیستگاهی هر رودخانه (میزان آب، غذا، دما و تنوع گونه های ماهی) و میزان حفاظت (فشار صیادی و....) از رودخانه مورد بحث قرار داد.
نمودار 4 - فراوانی طولی ماهیان نر
در ماهیان، مطالعات زیادی ارتباط بین اندازه ماهی با ویژگیهای زیستگاهی را نشان داده است برای مثال، در ماهی گامبوزیا Gambusia affinis (Baird and Girard, 1853) نشان داده شد که میزان آب موجود در زیستگاه اندازه بدن را تحت تاثیر قرار می دهد (32 و 33). در مثالی دیگر Jonsson و همکاران (2001) با مطالعه قزل آلای خال قرمز در 17 رودخانه در نروژ به این نتیجه رسیدند که در رودخانه هایی که میزان آب بیشتری دارند، میانگین سن و طول ماهیان افزایش می یابد. همچنین آنها گزارش نمودند که در رودخانه های پرآب تر ماهیان در سنین و اندازه های بزرگتری به بلوغ می رسند. این موضوع منطقی بنظر می رسد که در رودخانه های کوچکتر با آب کمتر بعلت محدودیت زیستگاهی و خطرات ناشی از خشکسالی های احتمالی که می تواند باعث حذف قسمتهایی از زیستگاه شود، ماهیان در اندازه ها وسنین پایین تری به بلوغ جنسی برسند تا با تولید مثل زود هنگام مانع از بین رفتن نسل خود شوند.
از طرفی در رودخانه های بزرگ تر منابع غذایی نسبت به رودخانه های کوچکتر بیشتر و پایدارتر است (21) و میزان در دسترس بودن غذا می تواند میزان رشد ماهیان را تحت الشعاع قرار دهد (16). برای مثال، اندازه بدن در چار قطبی (Linnaeus, 1758) Salvelinus alpinus که در زیستگاههایی با میزان مختلف فراوانی غذا رشد کرده بودند، متفاوت بود (19).
تفاوت در میزان دما در زیستگاههای مختلف میتواند یکی دیگر از عواملی باشد که موجب ایجاد تفاوت در اندازه و ساختار سنی ماهیان مورد مطالعه شود (9). تحقیقات در مورد قزل آلای خال قرمز نشان داد که دماهای مختلف ناشی از عرضهای جغرافیایی مختلف میتواند اندازه این ماهی را تحت تاثیر قرار دهد (20و28).
مسئله مهم دیگری که سن و رشد ماهیان را تحت تاثیر قرار می دهد، میزان فشار صیادی در زیستگاه مورد نظر است. در جمعیتهایی که تحت فشار صیادی قرار دارند معمولاً تعداد افراد جمعیت کاهش مییابد (11). معمولاً ماهیان بزرگتر بیشتر بوسیله ابزار صیادی انتخابی صید شده و از جمعیت حذف میگردند و در نتیجه فقط ماهیانی که کوچک تر هستند به کمک اندازه کوچک خود میتوانند بقا پیدا نمایند. تحقیقات این نکته را به اثبات رسانده که این موضوع میتواند باعث کاهش میانگین سن و طول افراد جمعیت شود و به عبارت دیگر در این جمعیتها ماهیان مجبور هستند برای جبران تعداد افراد از دست رفته جمعیت، گرایش جمعیت در جهت تولید ماهیان با سنین و اندازههای کوچکتر میباشد (15و34).
یکی دیگر از عللی که میتواند، باعث تفاوت در سن و رشد سیاه ماهی در رودخانههای مختلف شود سطح حفاظتی مناطق مورد بررسی می باشد. بطور مثال بیشترین دامنه سنی در سیاه ماهیان مطالعه شده در نهر مادر سو واقع در پارک ملی گلستان مشاهده گردید (1). باتوجه به اینکه نهر مادر سو در منطقه ای با سطح حفاظتی بالا قرار گرفته است مشاهده یک دامنه سنی گسترده (صفر تا 10سال) در آن کاملاً ممکن بنظر میرسد. همچنین طبق مطالعات انجام گرفته در رودخانه حویق در استان گیلان (3) این گونه ماهی دارای فراوانی 63.16 درصد در بین ماهیان صید شده را داشته است.
اگرچه مطالعات اندکی بر روی ماهیان رودخانه دالکی صورت گرفته است (2) اما می توان این نتیجهگیری را کرد که افزایش حفاظت از مناطق و همچنین تلاش در جهت افزایش فرهنگ حفاظت از محیط زیست در بین مردم بومی می تواند باعث حفظ این گونه و بهرهبرداری پایدار از آن گردد.