بررسی شاخص های رشد و تغذیه گل آذین ماهی (Atherina boyeri caspia Eichwald, 1838 ) در سواحل جنوب شرقی دریای خزر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 هیات علمی دانشگاه مازندران

2 دانشجوی کارشناسی ارشد،گروه زیست شناسی دریا، علوم دریایی دانشگاه مازندران

3 هیات علمی پژوهشکده اکولوژی دریای خزر

چکیده

هدف از این پژوهش مطالعه بررسی برخی از شاخصهای بیولوژیکی ماهی گل آذین خزری در سواحل جنوب شرقی دریای خزر ( بین گهر باران ساری و نیروگاه نکا) واقع در آبهای استان مازندران است. بدین منظور، بعضی از ویژگیهای زیست شناسی از قبیل سن، جنسیت، نسبت جنسی، پارامترهای رشد و تغذیه مورد بررسی قرار گرفت. میانگین (±انحراف معیار) طول کل و وزن ماهیان بترتیب 21/1±48/8 سانتیمتر و 48/1±81/3 گرم بوده است. رابطه طول و وزن با معادله 866/2TL008/0W=، الگوی رشد آلومتری منفی را برای این ماهی در این منطقه نشان داد. معادله رشد وان برتالانفی برای کل ماهیان ](61/1+t)27/0-[1-e7/134Lt= محاسبه شد. نسبت جنسی نر به ماده 85:1/1 بود، که تفاوت معنی داری از لحاظ آماری در آنها دیده شد (001/0 ;P<61/20X2=). شاخص گناد جنسی (GSI) با افزایش سن، کاهش یافته و اوج منحنی آن در اسفند ماه دیده شد. فاکتور وضعیت (CF) با افزایش سن، کاهش یافت و اوج منحنی آن در ماه اردیبهشت دیده شد. در میان شاخص های تغذی

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Characteristics of biological influence on the growth and feed index of the sand smelt fish (Atherina boyeri caspia Eichwald, 1838) on the southeast coast of the Caspian Sea

نویسندگان [English]

  • hasan taghavi 1
  • abolghasem amri 2
  • hasan fazli 3

کلیدواژه‌ها [English]

  • The sand smelt of fish
  • Southeast coast of the Caspian Sea
  • Age
  • Sexuality
  • Growth and Food parameters

بررسی شاخص های رشد و تغذیه گل آذین ماهی (Atherina boyeri Risso, 1810) در سواحل جنوب شرقی دریای خزر

حسن تقوی1*، ابولقاسم امری صاحبی1 و حسن فضلی2

1 بابلسر، دانشگاه مازندران، دانشکده علوم دریایی، گروه زیست شناسی دریا 

2 ساری، پژوهشکده اکولوژی دریای خزر

تاریخ دریافت: 20/2/94                تاریخ پذیرش: 11/12/94

چکیده

هدف از این پژوهش مطالعه بررسی برخی از شاخصهای بیولوژیکی ماهی گل آذین خزری در سواحل جنوب شرقی دریای خزر (بین گهر باران ساری و نیروگاه نکا) واقع در آبهای استان مازندران است. بدین منظور، بعضی از ویژگیهای زیست شناسی از قبیل سن، جنسیت، نسبت جنسی، پارامترهای رشد و تغذیه مورد بررسی قرار گرفت. میانگین (±انحراف معیار) طول کل و وزن ماهیان بترتیب 21/1±48/8 سانتیمتر و 48/1±81/3 گرم بوده است. رابطه طول و وزن با معادله866/2TL008/0W=، الگوی رشد آلومتری منفی را برای این ماهی در این منطقه نشان داد.  معادله رشد وان برتالانفی برای کل ماهیان ](61/1+t)27/0-[1-e7/134Lt= محاسبه شد. نسبت جنسی نر به ماده 85:1/1 بود، که تفاوت معنی داری از لحاظ آماری در آنها دیده شد (001/0 ;P<61/20X2=). شاخص گناد جنسی (GSI) با افزایش سن، کاهش یافته و اوج منحنی آن در اسفند ماه دیده شد. فاکتور وضعیت (CF) با افزایش سن، کاهش یافت و اوج منحنی آن در ماه اردیبهشت دیده شد. در میان شاخص های تغذیه ای، شاخص طول نسبی لوله گوارش (RLG)، تهی بودن معده (VI) و شدت تغذیه (IF) مورد بررسی قرار گرفت. براین اساس، شاخص RLG با میانگین (±انحراف معیار) 06/0±46/0 نشان از گوشتخواری، شاخص VI با 45 درصد خالی بودن معده، نشان دهنده وضعیت بین نسبتاً پرخور تا متوسط خوری و همچنین شاخص IF با میانگین (± انحراف معیار) 21/221±535 حد مطلوب تغذیه این ماهی برای این منطقه را نشان می داد.  

واژه های کلیدی: گل آذین ماهی، سواحل جنوب شرقی دریای خزر، سن، جنسیت، پارامترهای رشد و تغذیه

* نویسنده مسئول، تلفن:01125342497 ، پست الکترونیکی: taghavi25@yahoo.com

مقدمه 

 

در دریای خزر حدود 123 گونه و زیر گونه از ماهیان مختلف زیست می کنند، به ­طوریکه حوضه جنوبی آن تاکنون با در نظر گرفتن ماهیان غیر بومی دارای 53 جنس و 79 گونه می­باشد که متعلق به 18 خانواده و 10 راسته است (6). در بین ماهیان این دریاچه‌ی بزرگ، خانواده­های کپور ماهیان(24 جنس و31 گونه) و گاو ماهیان(6 جنس و 13 گونه) متنوع­ترین خانواده ماهیان دریای خزر هستند. از طرفی تعدادی از خانواده ها نظیر گل آذین ماهیان، سوزن ماهیان و اردک ماهیان فقط دارای یک جنس و یک گونه می باشند(9).

از نکات منحصر به فرد دریای خزر، درجه بالای بومی­گرایی آن می­باشد(17).  بر اساس تحقیقی که بر روی گل آذین ماهی در دریای آرال انجام شد، این گونه از گونه های غیر بومی گزارش شده و برای اولین بار توسط مقامات شوروی سابق در سال 54-1953 از دریای سیاه به دریای خزر و دیگر مناطق مجاور آن انتقال داده شد (27). این ماهی معمولاً در مناطق نیمه گرمسیری، با دمای C°20، عرض و طول جغرافیایی 53 درجه شمالی تا 20 درجه شمالی و 18 درجه غربی تا 42 درجه شرقی، از عمق یک متری آب تا مجاورت بستر دیده می شود (22). در تابستان و بهار به نزدیک ساحل می آید و در آبهای ساحلی و مصبی شامل تالاب ها، مرداب ها و مناطق  ساحلی محصور شده مستقر می شوند. همچنین این ماهیان بدلیل نزدیک به بستر (Demersal) و مهاجر بودن، قادر به تحمل دامنه وسیع شوری و دما هستند، بدین جهت در تمام قسمتهای دریایی و مصب رودخانه ها پراکنش دارند (22).

حداکثر طول کل آنها تا 20 سانتیمتر در 4 سالگی است. در یک و دو سالگی بالغ می شوند و در دمای 10 تا 12 درجه آب تخمریزی می کنند. همچنین نسبت نر و ماده ماهی گل آذین بیشتر اوقات 1:1 است (22).

از نظر نوع تغذیه گل آذین خزری در سواحل جنوبی دریای خزر از ناجورپایان، قطعات گیاهی، لارو سنجاقک­ها، سوسک ها، نرئیس، پاروپایان و شیرونومیده تغذیه می­کنند. این گونه توسط سایر جانوران نظیر بسیاری از ماهیان شامل ماهیان خاویاری و جنس- های Silurus، Sander، Alosa، Huso، Acipenser و گاو ماهیان و نیز فک دریای خزر مورد تغذیه قرار می گیرند(34). هدف از این مطالعه، بررسی خصوصیات رشد و تغذیه ای ماهی گل آذین در زنجیره غذایی دریای خزر می باشد. 

مواد و روشها

این مطالعه در محدوده جنوب شرقی دریای خزر(بین گهر باران ساری و نیروگاه نکا) واقع در آبهای استان مازندران (36 درجه شمالی در 49 دقیقه 76/53 ثانیه و 53 درجه شرقی در 15 دقیقه 76/8 ثانیه) صورت گرفته است. بدین منظور 231 قطعه گل آذین ماهی را بطور تصادفی طی پنج مرحله در ماههای آذر، دی و اسفند1392 و اردیبهشت و شهریور1393 توسط تور پره ریز چشمه (با چشمه 8 میلیمتر) به طول 100 متر و ارتفاع 6 مترنمونه گیری گرفته شد. جهت بررسی خصوصیات زیستی، نمونه ها بطور تصادفی انتخاب شدند. نمونه ها توسط ظروف پلاستیکی حاوی فرمالین 10 درصد به آزمایشگاه منتقل شدند. در آزمایشگاه ابتدا طول (کل و روده) و وزن (کل، گناد و محتوای داخلی بدن) ماهی بترتیب توسط تخته زیست سنجی و کولیس با دقت 1 میلیمتر و ترازوی دیجیتال با دقت 01/0 گرم اندازه گیری شدند (12). با استفاده شکل ظاهری گناد و استریومیکروسکوپ (لوپ) جنسیت نمونه ها تعیین شد. برای مقایسه نسبتهای جنسی از آزمون مربع کای (χ2) استفاده شد. برای تعیین سن نیز از اتولیت استفاده شد(12).

جهت تجزیه و تحلیل شاخص های رشد از رابطه طول و وزن (رگرسیون نمایی) از فرمول استفاده شد که،=W میانگین وزن (گرم)، = aعدد ثابت رگرسیون،= L میانگین طول (میلیمتر) و = b شیب رگرسیون است(32).

به منظور بررسی شاخص الگوی رشد از معادله   بکار گرفته شد که =SDlnX انحراف معیار لگاریتم طبیعی طول، = SDlnY انحراف معیار لگاریتم طبیعی وزن، = bشیب خط رگرسیونی، = rضریب همبستگی بین طول و وزن و = n تعداد نمونه می باشد (32).

جهت بررسی رشد لحظه ای(Instant of Growth) از فرمول استفاده شد که =W(t+1) میانگین وزن ماهی (t+1) ساله، =W(t) میانگین وزن ماهی t ساله،t Δ= اختلاف سنی ماهی t ساله و t+1 ساله است (26).

معادله رشد وون- برتالانفی با فرمول،  که =Lt طول ماهی در سن t و واحد آن برحسب واحد طول است، =Lطول بینهایت یا حداکثر طول است که ماهی در صورت امکان رشد نامتناهی می تواند داشته باشد، =Kضریب رشد ماهی یا شیب منحنی رشد و واحد آن سال است، =t0سنی که طول آبزی صفر و واحد آن سال می باشد (15).

برای محاسبه شاخص عملکرد رشد از فرمول  بکار برده شد (29).

در فاکتور وضعیت (CF= Condition of Factor) از فرمول استفاده می شود (3).

در تعیین شاخص غده جنسی (GSI)، از100 استفاده گردید که =WG وزن گناد و =WTوزن کل است (12).

 شاخص طول نسبی گوارش (RLG= Relative Length Gastrointestinal) از معادله  استفاده شد، بنابراین 1>RLG باشد، ماهی گوشتخوار و اگر 1 

شدت تغذیه (IF= Index of Fullness) از فرمول IF=  محاسبه شد که=IF  شدت تغذیه، =W وزن ماهی(گرم)،=w  وزن محتویات روده (گرم) است، این فرمول نشان می دهد که آیا ماهی از تغذیه خوبی برخوردار بوده است یا خیر. بنابراین در صورتیکه IF بین مقادیر 400 تا 900 قرار گیرد، نشانگر تغذیه خوب ماهیان خواهد بود (35).

تمامی داده ها توسط نرم افزارهای FiSAT،Excel 2007  و SPSS 19 مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند.

نتایج

دامنه طولی نمونه ها بین 5 تا 13 سانتی متر بوده و بیشترین میزان فراوانی آن بین 8 تا 9 سانتی متر مشخص شد که بالای 40 درصد را شامل می شود (شکل 1).

 

 

شکل1- نمایش فراوانی گروه طولی نر و ماده ماهی گل آذین (93-1392)

 

میانگین (انحراف معیار±) طول کل و وزن نمونه ها بترتیب 21/1±48/8 سانتیمتر و 48/1±81/3 گرم محاسبه شد. همچنین بین طول کل و وزن بدن ماهی گل آذین، همبستگی معنی داری نیز وجود دارد (01/0>;P درصد همبستگی=**961/0). میانگین(±انحراف معیار) طول کل در دو جنس نر و ماده بترتیب 09/1±26/8 و 25/1±59/8 سانتیمتر بود (جدول1) که از لحاظ آماری تفاوت معنی داری بین آنها مشاهده نشد (05/0, P>95/1t-test= )، اما بین میانگین وزن دو جنس نر و ماده از لحاظ آماری تفاوت معنی داری دیده شد (05/0,P< 24/2t-test= ) .

بیشترین میانگین (انحراف معیار±) طول و وزن (بترتیب 89/0±31/9 سانتیمتر و 32/1±62/4 گرم) در ماه آذر و کمترین مقدار (بترتیب 28/1±53/7 سانتیمتر و 51/1±65/2) در دی ماه بود، همچنین بین میانگین طول و وزن در ماههای مختلف نمونه برداری از لحاظ آماری تفاوت معنی داری وجود داشت(طول کل: 8/22F=، ANOVA، 001/0>P و وزن: 3/17F=، ANOVA، 001/0>P) (جدول2).

 

 

جدول1- میانگین(±انحراف معیار) طول کل (سانتیمتر) و وزن (گرم) ماهی گل آذین (93-1392)

فاکتور مورد بررسی

انحراف معیار± میانگین

بیشینه

کمینه

تعداد

طول

21/1±48/8

31/12

31/5

231

وزن

48/1±81/3

97/8

81/0

231

طول ماده ها

25/1±59/8

31/12

31/5

150

طول نرها

09/1±26/8

61/11

81/5

81

وزن ماده ها

56/1±96/3

97/8

81/0

150

وزن نرها

29/1±51/3

32/8

09/1

81

 

جدول2- میانگین(±انحراف معیار) طول کل (سانتیمتر)، وزن (گرم) در ماههای نمونه برداری (93-1392)

موارد قابل بررسی

آذر 92

دی 92

اسفند 92

اردیبهشت 93

شهریور 93

میانگین طول کل

89/0±31/9c

28/1±53/7a

76/0±27/8b

16/1±38/8b

86/0±11/9c

بیشینه(کمینه) طول کل

51/11(81/7)

61/11(31/5)

91/10(31/5)

31/12(91/6)

31/11(81/7)

میانگین وزن

32/1±62/4c

51/1±65/2a

92/0±61/3b

46/1±88/3bc

21/1±53/4c

بیشینه(کمینه) وزن

88/7(03/3)

32/8(81/0)

81/6(99/0)

97/8(07/2)

11/8(11/3)

درصد (تعداد) فراوانی

8/24(57)

7/21(50)

7/21(50)

7/21(50)

10(24)

 

 

 

نسبت جنسی نر: ماده بصورت 1 : 85/1 بود و نشان از برتری تعداد ماده ها دارد، که از لحاظ آماری تفاوت معنی داری مشاهده شد (001/0 ;P<61/20X2=). براساس ماههای نمونه برداری، بیشترین فراوانی نسبی در ماده ها و در ماه آذر بود (جدول3). همچنین براساس گروه سنی، بیشترین فراوانی نسبی را در ماده ها و در سن 3 سالگی دارا می باشد (جدول4).

 

 

 

جدول3- نسبت جنسی گل آذین ماهی براساس ماههای نمونه برداری (93-1392)

ماههای نمونه برداری

فراوانی تعداد

نر : ماده

X2

P

نر

ماده

آذرa

14

43

1: 07/3

75/14

001/0

دیa

21

29

1: 38/1

28/1

258/0

اسفندa

16

34

1: 12/2

48/6

011/0

اردیبهشتa

22

28

1: 27/1

72/0

396/0

شهریورa

8

16

2:1

67/2

102/0

جدول4- نسبت جنسی گل آذین ماهی براساس گروه سنی (93-1392)

گروه سنی

فراوانی تعداد

نر : ماده

X2

P

نر

ماده

1a

19

30

1: 58/1

47/2

116/0

2a

45

79

1: 75/1

32/9

002/0

3a

12

27

1: 25/2

77/5

016/0

4a

15

14

07/1:1

26/4

039/0

کل

81

150

1: 85/1

41/109

001/0

 

 

میانگین(±انحراف معیار) شاخص گنادی (GSI) بین دو جنس نر و ماده بترتیب 01/1±26/2 و 37/2±59/3 می باشد که از لحاظ آماری اختلاف معنی داری دارند (001/0 ; P<81/4t-test=).

همچنین بین میانگین شاخص گنادی  در ماه های مختلف از لحاظ آماری تفاوت معنی داری مشاهده شد (22/204 ,ANOVA ;F=001/0>P). بیشترین میانگین شاخص گنادی در ماه اسفند بود (شکل2).

 

شکل2- نمودار شاخص گناد (GSI) در پنج ماه نمونه برداری ماهی گل آذین (93-1392)

بین میانگین شاخص گنادی در  سنین مختلف نیز از نظر آماری اختلاف معنی داری مشاهده شده است (13/10,ANOVA ;F=001/0>P). بیشترین میانگین GSI در سن 1 سالگی بود و با افزایش سن بر میزان GSI کاسته شد. در واقع سن اول نسبت به دوم و همچنین به بعد، از شرایط رشد گناد بهتری برخوردار است و چون دارای طول عمر کوتاهی است، در نتیجه زود به سن افت رشد جنسی می رسد (شکل3).

 

شکل3- نمودار شاخص گناد (GSI) در 4 گروه سنی ماهی گل آذین (93-1392)

در حالت کلی، رگرسیون نمایی بین طول با وزن بدن ماهی از روش 866/2TL008/0W=(941/0R2=) بدست آمد و از لحاظ آماری تفاوت معنی داری بین طول و وزن مشاهده شد (001/0P<) (شکل4). رابطه طول و وزن بر اساس جنسیت، رابطه طول با وزن در جنس ماده 850/2TL008/0W= (942/0R2=) و در جنس نر 890/2TL007/0W= (914/0R2=) می باشد. براساس فرمول پائولی در جنس های نر و ماده، t محاسباتی بترتیب برابر 04/31 و 37/51 که بیشتر از t جدول(32/2) بود. بنابراین هر دو جنس دارای الگوی رشد غیر همسان (آلومتریک) منفی می باشند.

میانگین (±انحراف معیار) فاکتور وضعیت (CF) بین دو جنس نر و ماده بترتیب 07/0± 59/0 و 06/0± 6/0 می‍باشد که از لحاظ آماری تفاوت معنی داری نداشت (05/0 ; P>03/0t-test= ).

 

شکل4- رابطه نسبی طول و وزن (رگرسیون نمایی) نر و ماده ماهی گل آذین (93-1392)

براساس ماههای نمونه برداری در این فاکتور از لحاظ آماری تفاوت معنی داری مشاهده شد (22/204,ANOVA F= 001/0>P) که این اختلاف در ماههای اسفند و اردیبهشت بود. بیشترین میانگین فاکتور وضعیت (CF) نیز در ماه اردیبهشت دیده شد (جدول5). براساس گروههای سنی نیز در این فاکتور از لحاظ آماری تفاوت معنی داری داشت (86/6,ANOVA ;F= 001/0P<) که این اختلاف را در سن 4 سالگی نشان می دهد. بیشترین میانگین فاکتور وضعیت (CF) در سن 2 سالگی بود، در واقع با افزایش سن بر میزان CF کاسته می شود(جدول 6).

 

جدول5- میانگین (±انحراف معیار) طول کل (سانتیمتر)، وزن (گرم) و فاکتور وضعیت در ماههای نمونه برداری (93-1392)

فاکتور مورد بررسی

آذر

دی

اسفند

اردیبهشت

شهریور

 

فاکتور وضعیت

06/0±56/0b

05/0±56/0b

05/0±62/0a

06/0±64/0a

03/0±59/0b

فاکتور وضعیت نر

05/0±52/0

06/0±57/0

04/0±61/0

05/0±65/0

03/0±59/0

فاکتور وضعیت ماده

05/0±58/0

04/0±56/0

05/0±63/0

07/0±63/0

04/0±59/0

کمینه فاکتور وضعیت

39/0

49/0

5/0

48/0

55/0

بیشینه فاکتور وضعیت

7/0

72/0

72/0

78/0

65/0

                 

 

جدول6- میانگین(±انحراف معیار) طول کل (سانتیمتر)، وزن (گرم) و فاکتور وضعیت براساس گروه سنی (93-1392)

فاکتور مورد بررسی

1

2

3

4

فاکتور وضعیت

07/0±6/0b

05/0±61/0b

06/0±58/0a,b

06/0±54/0a

فاکتور وضعیت جنس نر

07/0±59/0

06/0±61/0

07/0±56/0

06/0±55/0

فاکتور وضعیت جنس ماده

07/0±6/0

05/0±6/0

05/0±59/0

06/0±54/0

کمینه فاکتور وضعیت

49/0

5/0

4/0

39/0

بیشینه فاکتور وضعیت

78/0

73/0

7/0

62/0

 

رشد لحظه ای ماهی گل آذین بترتیب در G1 (بین دو و یک سالگی) بمیزان 58/0، G2 (بین سه و دو سالگی) 34/0 و G3 (بین چهار و سه سالگی) 31/0 می باشد. بنابراین، حداکثر رشد لحظه ای ماهی گل آذین در یک و دو سالگی است و با افزایش سن روند رشد کاهش دارد. همچنین فرمول رشد وان برتالانفی و شاخص عملکرد رشد نشان می دهد که با افزایش سن، میانگین طول و وزن نیز افزایش می یابد، که میانگین(±انحراف معیار) طول و وزن بترتیب در یک سالگی 7/0±9/6 و 68/0±04/2، دو سالگی 4/0±4/8 و 55/0±65/3، سه سالگی 5/0±5/9 و 83/0±5، همچنین در چهار سالگی 7/0±8/10 و 17/1±9/6 می باشد، که از لحاظ آماری تفاوت معنی داری مشاهده شده است(طول کل: 29/320;ANOVA ;F= 001/0P< و وزن: 21/272;ANOVA ;F=  001/0P<) (جدول7). ماهیان 2 ساله بترتیب با میانگین(±انحراف معیار) طول و وزن 4/0±4/8 و 55/0±65/3 بیشترین رشد را در گروههای سنی مختلف دارا بودند و این روند با افزایش سن سیر نزولی دارد.

 

جدول7- میانگین(±انحراف معیار) طول کل (سانتیمتر)، وزن (گرم) براساس گروه سنی (93-1392)

فاکتور مورد بررسی

1

2

3

4

میانگین طول کل

7/0±9/6a

4/0±4/8b

5/0±5/9c

7/0±8/10d

بیشینه(کمینه) طول کل

7/8 (3/5)

3/9 (5/7)

5/10 (9/7)

3/12 (8/8)

میانگین وزن

68/0±04/2a

55/0±65/3b

83/0±5c

17/1±9/6d

بیشینه (کمینه) وزن

23/3 (81/0)

19/5 (39/2)

47/6 (12/3)

97/8 (25/4)

درصد (تعداد) فراوانی

3/21(49)

7/54(124)

5/16(39)

5/7(19)

 

معادله رشد وان برتالانفی در گل آذین ماهی ](61/1+t)27/0-[1-e7/134Lt= محاسبه شد. بنابراین پارامترهای رشد یعنی: (t0) در 61/1- در سال، (K) 27/0 در سال و (L)  7/134 میلی مترمی باشد (شکل5). براساس عملکرد رشد (ǿ) نیز با توجه به ضریب رشد و طول بینهایت (L) بدست آمده، 49/8 می باشد.

 

شکل5- رشد طولی گل آذین ماهی براساس فرمول رشد وان برتالانفی (93-1392)

در این تحقیق، شاخص RLG با دامنه 18/0 تا 63/0 و میانگین(±انحراف معیار) 07/0±46/0، نشان از وضعیت گوشتخواری این ماهی در دریای خزر دارد. میانگین(±انحراف معیار) این شاخص بین دو جنس نر و ماده بترتیب 07/0±46/0 و 06/0±46/0 می باشد و از نظر آماری تفاوت معنی داری بین دو جنس وجود ندارد (05/0<; P71/0t-test= ). براساس گروه سنی، این شاخص دارای تفاوت معنی داری از لحاظ آماری نداشت(85/5 ,ANOVA ;F= 05/0P>) (جدول8). براساس ماههای نمونه برداری نیز این شاخص دارای تفاوت معنی داری از لحاظ آماری بود (65/7 ;ANOVA ;F= 001/0P<). این  اختلاف در ماه اردیبهشت خود را نشان می دهد (شکل6).

میانگین(±انحراف معیار) شدت تغذیه (IF) با میزان 21/221±535، نشان دهنده وضعیت خوب این ماهی در این منطقه برای کسب غذا دارد. میانگین(±انحراف معیار) این شاخص بین دو جنس نر و ماده بترتیب 81/232±83/481 و 81/206±14/570 می باشد و از نظر آماری نیز بین دو جنس تفاوت معنی داری وجود دارد(05/0 ; P<75/2t-test= ). براساس گروه سنی، این شاخص دارای تفاوت معنی داری از لحاظ آماری است(45/16 ;ANOVA ;F=001/0P<)(جدول8). براساس ماههای نمونه برداری نیز، میانگین این شاخص دارای تفاوت معنی داری از لحاظ آماری بود (68/17;ANOVA ;F= 001/0P<) (شکل7).

 

 

جدول8- میانگین(±انحراف معیار) طول نسبی روده (RLG) و شدت تغذیه (IF) برحسب گروههای سنی (93-1392)

گروههای سنی

IF

RLG

فراوانی درصد

فراوانی تعداد

1

01/180± 8/366a

04/0±48/0b

7/26

49

2

52/201± 9/580b

07/0±46/0b

3/55

105

3

24/208± 9/611b

08/0±44/0ab

12

24

4

79/219± 5/656b

05/0±4/0a

6

13

کل

06/0± 535

07/0±46/0

100

191

 

 

شکل6- طول نسبی روده(RLG) براساس ماههای نمونه برداری در ماهی گل آذین (93-1392)

 

شکل7- شدت تغذیه(IF) براساس ماههای نمونه برداری در ماهی گل آذین (93-1392)

بحث

گل آذین ماهی برای بهره برداری تجاری در حوضه جنوبی دریای خزر اهمیت ندارد. در نتیجه به نظر می رسد شرایط زیست محیطی در این حوضه از عوامل اصلی موثر بر پارامترهای حیات در این ماهی باشد(26).

حداکثر طول و سن مشاهده شده در تحقیق با نتایج حاصل از پژوهش هندرسون و بامبر به طول حداکثر 8/12 سانتیمتر و سن +4 سال واقع در کانال انگلیس همخوانی دارد (20). اما در طرفی دیگر با نتایج تحقیق پومبو در سن 1 و 2 سالگی و طول بمراتب کمتر در سواحل دریای مدیترانه تفاوت داشت (33). از مشاهدات دیگر این تحقیق، حداکثرنمونه های مشاهده شده بین 1 و 2 سال سن بودند، که جمعیت آنها عمدتاً جوان بود. نسبت کمی از نمونه ها +4 سال سن داشتند که با مشاهدات سایر نتایج هم راستا بود(20)؛ (28)؛ (14).  

در منطقه مطالعه شده، نسبت جنسی نر و ماده براساس تعداد نمونه بررسی شده و داده های آماری بنفع ماده ها می باشد، احتمالا دلیل آن بعنوان یک پی آمد در میزان بقای بالاتر، طول عمر بیشتر و یا استقامت بیشتر ماده ها به تنوع زیست محیطی است. حتی با وجود این، فرناندز- دلگادوو با همکارانش و همچنین کریچ، انحراف غیر معنی داری از برابری در نسبت بین نرها و ماده های این گونه در رودخانه گوادال (اسپانیا) و کانال بریستول (جنوب ولز) گزارش کردند(16)؛ (18). غلبه ماده ها در برخی از جمعیتهای این گونه نیز گزارش شده است (13)؛ (23)؛ (25).

اوج منحنی غده جنسی مشاهده شده، برای هر دو جنس نر و ماده در اسفند ماه بود. در صورتی که در سایر مناطق از یک دوره اوج 4 ماهه تولید مثلی گزارش می کند، که دلیل آن را می توان به شرایط تالابی مطالعه شده سایر مناطق نسبت به شرایط دریایی این مطالعه دانست(16)؛ (18). در تحقیق حاضر با افزایش روند رشد، بر رشد غده جنسی نیز افزوده می شود، که در گزارش تارکان و همکارانش نیز به این ایده نظر مثبتی دارد(37).

در رابطه بین طول و وزن (رگرسیون نمایی)، شیب خط رگرسیون (b) بین دو جنس نر و مادهکمتر از 3 محاسبه شد که نشان از الگوی رشد آلومتریک منفی را دارد. الگوی رشد منفی ممکن است بدلیل این واقعیت باشد که نمونه های نر و ماده در شرایط سخت محیطی قرار داشتند و در نتیجه با کاهش وزن روبرو شدند. این نتایج با گزارش گون و بن- توویا که جمعیت گل آذین ماهی را در تالاب Bardawil واقع در ساحلSinai از دریای مدیترانه مطالعه نموده است، همخوانی دارد (19). از طرفی نتایج حاصل از این پژوهش با نتایج دیگران که رشد آلومتری مثبت (بیشتر از 3) برآورد شده است اختلاف دارد، که این اختلاف می تواند به موقعیت جغرافیایی و شرایط زیست محیطی مربوط به ماهی گل آذین باشد (24)؛ (25)؛ (23)؛ (13)؛ (16)؛ (31)؛ (18)؛ (11). براساس گزارش نیکولسکی، تغییرات در مقدار شیب رگرسیون (b) بین جمعیتها را می توان به واکنش گونه ها در زیستگاه های مختلف نسبت داد (30). باقری و همکارانش در بررسی سن و رشد ماهی کاراس به ارتباط افزایش طول و وزن با شیب خط رگرسیون (b) بالاتر از 3 پی بردند (2).

در تحقیق حاضر، اوج منحنی فاکتور وضعیت (CF) جنس نر ماهی گل آذین، در ماههای اسفند تا اردیبهشت بود، که علت آن زمان اوج رسیدگی اسپرم می باشد. اما در جنس ماده گل آذین ماهی، افزایش فاکتور وضعیت در ماه اسفند انجام شد که دلیل آن نیز اوج رسیدگی تخمک بود. براساس تحقیقات انجام شده، چندین فاکتور روی نرخ رشد ماهیان از جمله مقدار و نوع مواد غذایی، نوع مهاجرت و میزان درجه حرارت تاثیر دارند (21). همچنین در تحقیق باقری و همکاران بر روی سن و رشد ماهی کاراس، به رابطه مستقیم بین افزایش طول و وزن و همچنین فاکتور وضعیت با شرایط محیطی مساعد پی بردند (2).

طول محاسبه شده (L) نمونه ها از فرمول رشد وان برتالانفی، بیشتر از حداکثر طول کل نمونه های مشاهده شده ماهی گل آذین بود. مقایسه k و L از جمعیت های مختلف در توزیع  محدوده وسیعی از گل آذین ماهی نشان می دهد که الگوهای رشد تا حد زیادی به این پارامترها بستگی دارد(جدول9). این تفاوت هاممکن است به عنوان ویژگی های بیولوژیکی گل آذین ماهی در زیستگاه های مختلف در نظر گرفته شده باشد، بطوریکه نشان از ارتباط بین نرخ رشد (K) و حداکثر اندازه (L) دارد. نمونه تحقیقی که پاتیمار و همکارانش در منطقه تالاب گمیشان واقع در حاشیه جنوب شرقی دریای خزر انجام دادند، نشان از بیشتر بودن طول حداکثر نسبت به تحقیق حاضر دارد. همچنین شاخص عملکرد رشد (ǿ) بعنوان یک ابزار مفید برای مقایسه منحنی رشد درون‌جمعیتی یا بین‌جمعیتی در نظر گرفته می شود(36)؛ (37). محدوده محاسبات شاخص عملکرد رشد (ǿ)گل آذین ماهی توسط نویسندگان در دیگر مناطق بین23/8 تا 50/9  بدست آمد (جدول9)، که  شاخص حاصل از این پژوهش نیز در این محدوده می باشد. در مقایسه با نمونه تحقیقی که پاتیمار و همکارانش (1388) در منطقه تالاب گمیشان در حاشیه جنوب شرقی دریای خزر انجام دادند، نشان از عملکرد رشد به مراتب بالاتر (87/8ǿ=) این گونه نسبت به نمونه تحقیق حاضر (49/8ǿ=) در نیروگاه نکا واقع در حاشیه جنوب شرقی دریای خزر می دهد که این تفاوت را می توان به شرایط مطلوبتر محیطی تالاب از منطقه مورد مطالعه نسبت داد (4).

داده های حاصل از بررسی شاخصهای تغذیه ای در این ماهیان حاکی از این امر است که این ماهیان با میانگین طول نسبی روده (RLG) 06/0±46/0 و براساس آنچه که در منابع عنوان شده، جزء ماهیان گوشتخوار محسوب می شوند(3). با توجه به مقدار بدست آمده برای شاخص تهی بودن معده (VI) ماهیان بررسی شده نسبتاً پرخور (45 درصد) بوده اند که نشانه شرایط خوب تغذیه ای برای این ماهی می باشد. میانگین شدت تغذیه (IF) محاسبه شده در این ماهیان معادل 06/0±535 است که براساس آنچه که در منابع آمده است، در کل این ماهیان از تغذیه مطلوبی برخوردار هستند، زیرا بدلیل گسترده بودن حرکت در ستون آب از هر موجودی در منطقه خود استفاده می کند و آن را به یک شکارچی فرصت طلب تبدیل کرده است(36). در تحقیق عباسی و همکارش بر روی رژیم غذایی ماهی پوزانوک خزری از شدت تغذیه نامناسبی در تغذیه این گونه برخوردار بود و دلیل آن را به تغییرات پلانکتونی دریای خزر در سالهای اخیر بعد از ورود شانه دار غیر بومی (Mnemiopsis leidyi) نسبت دادند (5). همچنین در طی یکسری تحقیقاتی که باقری و همکارش روی این گونه مهاجم انجام دادند، پی به زئوپلانکتون خوار بودن آن بردند و این گونه مهاجم را رقیب جدی گونه ماهی پوزانوک خزری در کسب تغذیه دانستند (1).

بررسی شدت تغذیه در فصول مختلف نیز حاکی از این امر است که این ماهیان بالاترین میزان شدت تغذیه را در ماه اسفند و قبل از شروع دوره تخمریزی دارند (حداقل تغذیه در تولید مثل)، کمترین میزان شدت تغذیه نیز در آذر ماه مشاهده شده است. در تحقیق علوی یگانه و همکاراش بر روی رژیم غذایی گاو ماهی شنی خزری به آغاز فصل بهار و مهاجرت این گونه در مناطق کم عمق ساحلی برای کسب غذا اشاره می کند که باعث افزایش شدت تغذیه آنها شده و نیز با فرا رسیدن دوره تولید مثلی و بروز رفتار لانه سازی و حفاظت از قلمرو بر شدت تغذیه آنها کاسته می شود. همچنین رابطه مستقیمی بین شدت تغذیه و شاخص غده جنسی (GSI) وجود دارد (7).

در نتیجه گیری کلی می توان گفت که گل آذین ماهی در طی تحقیق های قبلی که در تالابها از شرایط رشد خوبی برخوردار بود، در داخل دریای خزر نیز دارای رشد خوبی می باشد و در کسب غذا از محدودیتی برخوردار نیست. در واقع این ماهی در شرایط سخت محیطی، دارای رفتار رقابتی است و از کمترین امکانات حداکثر بهره را می برد.

 

جدول9- مقایسه پارامترهای رشد (طول بینهایت (L∞)، ضریب رشد (K)، سن شروع رشد (t0) و شاخص عملکرد رشد (ǿ) گل آذین ماهی (Atherina boyeri) مطالعه شده با مطالعات دیگر نویسندگان(b=براساس طول استاندارد، a=براساس طول کل)

(ǿ)

t0

(سال)

K

(سال)

L∞

(میلیمتر)

جنس

منطقه مطالعاتی

نویسنده

49/9

-

7/0

138

کلی

مرداب Bardawil در سینای

Gon and Ben-Tuvia (1983)b

55/8

-

93/2

42

کلی

کانال آبی در انگلیس

Henderson and Bamber (1987)a

-

-

-

92

کلی

مرداب Aberthaw در جنوب ولز

Creech (1992)b

23/8

46/0-

67/0

97/74

نر

مردابMesolongi  و Etolikon در غرب یونان

Leonardos and Sinis (2000)a

66/8

65/0-

81/0

58/84

ماده

58/8

40/0-

42/0

40/112

کلی

دریاچه Trichonis در غرب یونان

Leonardos (2001)a

72/8

45/0-

91/0

90/81

نر

مرداب ساحلی Mar Menor در جنوب شرقی شبه جزیره ایبری

Andreu-Soler et al. (2003)a

66/8

65/0-

81/0

58/84

ماده

16/9

19/0-

97/0

14/99

نر

مصبی از رودخانه Mala Neretva در میانه شرقی آدریاتیک- کرواسی

Bartulovic et al. (2004)a

50/9

006/0-

19/1

77/105

ماده

36/9

64/1-

26/0

09/128

نر

سیستم مصبی Vistonis در شمال یونان

Koutrakis et al. (2004)a

40/8

90/1-

16/0

54/166

ماده

35/8

97/0-

37/0

77/106

نر

ساحل انزلی در جنوب غربی دریای خزر

aقربانعلی دوست و همکاران (1382)

44/8

55/1-

24/0

88/132

ماده

82/8

74/0-

28/0

17/155

نر

تالاب گمیشان در جنوب شرقی دریای خزر

aپاتیمار و همکاران (1388)

87/8

73/0-

27/0

77/162

ماده

49/8

61/1-

27/0

7/134

کلی

ساحل استان مازندران در جنوب شرقی دریای خزر

aمطالعه موجود

1- باقری، س.، سبک آرا، ج. 1382. بررسی محتویات معده شانه دار (Mnemiopsis leidyi) در سواحل ایرانی دریای خزر. مجله علمی شیلات ایران. سال 12. شماره 3. پاییز. 11-1.
2- باقری، ط.، عبدلی، ا.، هدایتی، ع. ا. 1389. بررسی سن و رشد ماهی کاراس (Carassius auratus) در مصب رودخانه گرگان. مجله زیست شناسی ایران. جلد 23. شماره 6.
3- بیسواس، اس. پی. 1993. ترجمه ولی پور، ع. و ش. عبدالملکی. 1379. روشهای دستی در بیولوژی ماهی. نشر مرکز تحقیقات شیلاتی استان گیلان.
4- پاتیمار، ر.، یوسفی، م.، حسینی، م. 1388. سن، رشد و تولید مثل گل آذین ماهی (Atherina boyeri Risso, 1810) در تالاب گمیشان واقع در جنوب شرقی دریای خزر. دانش مصب، سواحل و فلات قاره 81. از صفحه 457 تا 462.
5- عباسی، ک.، سبک آرا، ج. 1383. بررسی رژیم غذایی ماهی پوزانوک خزری (Alosa caspia caspia) در سواحل جنوب شرقی دریای خزر (استان های مازندران و گلستان). مجله زیست شناسی ایران. جلد 17. شماره 3.
6- عبدلی، ا.، نادری، م. 1387. تنوع زیستی ماهیان حوضه جنوبی دریای خزر. انتشارات آبزیان. صفحه 249.
7- علوی یگانه، م. ص.، کلباسی، م. ر. 1385. بررسی رژیم غذایی گاو ماهی شنی خزری Neogobius fluviatilis در جنوب دریای خزر (ساحل نور). مجله زیست شناسی ایران. جلد 19. شماره 2.
8- قربانعلی دوست، غ.، کیوان، ا.، رامین، م. 1382. ریخت شناسی و ساختار جمعیتی ماهی گل آذین در سواحل جنوبی دریای خزر (ساحل انزلی). مجله علمی شیلات ایران. سال دوازدهم. شماره 2
9- کاسیموف، آ. گ. 1994. ترجمه ابوالقاسم شریعتی(1378). اکولوژی دریای خزر. موسسه تحقیقات شیلات ایران. 373 صفحه.
 
10- Al- Hussainy, A. H. 1949. On the functional morphology on the alimentary tract of some fishes in relation to difference in their feeding habits, Quart, Journal of Marine Science 9(2), 190-240.
11- Andreu-Soler, A., Oliva-Paterna, F. J., Fernandez- Delgado, C., Torralva, M. 2003. Age and growth of the sand smelt, Atherina boyeri (Risso 1810), in the Mar Menor coastal lagoon (SE Iberian Peninsula), Journal of Applied Ichthyology 19, 202–208.
12- Bagenal, T. B. and Tesch, F. W. 1978. Age and growth, In: T. Bagenal, (ED), methods for assessment of fish in freshwaters, 3rd Edition. IBP Hand book No. 3. Blackwell Scientific Publication, Oxford, 75-101.
13- Bartulovic, V., Glamuzina, B., Conides, A., Dulcić, J., Lucić, D., Njire, J., Kozul, V. 2004. Age, growth, mortality and sex ratio of sand smelt, Atherina boyeri Risso, 1810 (Pisces: Atherinidae) in the estuary of the Mala Neretva River (middle-eastern Adraitic, Croatia). Journal of Applied Ichthyology 20, 427–430.
14- Bartulovic, V., Glamuzina, B., Conides, A., Gavrilović, A., Dulcić, J. 2006. Maturation, reproduction and recruitment of the sand smelt, Atherina boyeri Risso, 1810 (Pisces: Atherinidae) in the estuary of Mala Neretva River (southeastern Adriatic, Croatia). ACTA ADRIAT 47 (1), 5–11.
15- Bertalanffy, L. 1938. a quantitative theory of organic growth (inquiries on growth laws II). Human Biology 10, 181–212.
16- Creech, S. 1992. A study of the population of Atherina boyeri (Risso, 1810) in Aberthaw lagoon, on the Bristol Channel, in south Wales, Journal of Fish Biology, 41, 277–286.
17- Dumont, H. J. 2000. Endemism in the Ponto-Caspian fauna, with special emphasis on the Onychopoda (Crustacea), Advances in Ecological Research, 31: 181–196.
18- Fernandez-Delgado, C., Hernando, J. A., Herrera, M., Bellido, M. 1988. Life-history patterns of the sand smelt Atherina boyeri Risso, 1810 in the Estuary of the Guadalquiver River, Spain. Estuarine, Coastal and Shelf Science 27, 697–706.
19- Gon, O., Ben-Tuvia, A. 1983. The biology of Boyer’s sand smelt, Atherina boyeri Risso in the Bardawil Lagoon on the Mediterranean coasts of Sinai. Journal of Fish Biology.22, 537–547.
20- Henderson, P. A., Bamber, R. N. 1987. On the reproductive biology of the sand smelt Atherina boyeri Risso (Pisces: Atherinidae) and its evolutionary potential. Biological Journal of the Linnean Society 32, 395–415.
21- Hong- Jing, L., Cong- Xin, X. 2008. Age and growth of the Tibetan Cat fish, Giyptosternum maculatum in the Brahmaputra River, China, Zoological Studies, 47: pp 555-563.
22- Kottelat, M., Freyhof, J. 2007. Hand book of European fresh water fishes Publications Kottelat, Cornol, Switzerland, 646 p.
23- Koutrakis, E. T., Kamidis, N. I. and Leonardos, I. D. 2004. Age, growth and mortality of a semi-isolated lagoon population of sand smelt, Atherina boyeri (Risso, 1810) (Pisces: Atherinidae) in an estuarine system of northern Greece, Journal of Applied Ichthyology 20, 382–388.
24- Leonardos, I. D. 2001. Ecology and exploitation pattern of a land locked population of sand smelt, Atherina boyeri (Risso, 1810), in Trichonis Lake (western Greece). Journal of Applied Ichthyology 17, 262–266.
25- Leonardos, I. and Sinis, A. 2000. Age, growth and mortality of Atherina boyeri Risso, 1810 (Pisces: Atherinidae) in the Mesolongi and Etolikon lagoons (W. Greece). Fisheries Research 45, 81–91.
26- Mann, R. H. K. 1973. Observations on the age, growth, reproduction and food of roach Rutilus rutilus (L.) in two rivers in southern England, Journal of Fish Biology, 5, 707-736.
27- Markevich, N. B. 1977. Some morphological indices of the silverside Atherina movhon pontica, in the Aral Sea in connection with age structure of its population. Journal of Ichthyolgia 17, 618–626.
28- Matthews, W. J. 1998. Patterns in fresh water fish ecology, Chapman and Hall, London, 756.
29- Munro, J. L. and Pauly, D. 1983. a simple method for comparing the growth of fishes and invertebrates. ICLARM Fishbyte 1(1), 5–6.
30- Nikolsky, G. V. 1969. Theory of fish population dynamics: As the biological background for rational exploitation and management of fishery resources, Published by Oilver & Boyd, Edinburgh, 323.
31- Palmer, C. J. and Culley, M. B. 1983. Aspects of the biology of the sand smelt Atherina boyeri Risso, 1810 (Teleostei: Atherindae) at Old bury-on-Severn, Gloucester-shire, England. Estuarine, Coastal and Shelf Science 16, 163–172.
32- Pauly, D. and Munro, J. I. 1984. Once more on the comparison of growth in fish and invertebrates, ICLARM, Fish Byte, 2(1): 106.
33- Pombo, L., Elliott, M., Rebelo, J. E. 2005. Ecology, age and growth of Atherina boyeri and Atherina presbyter in the Riade Aveiro, Portugal, Cymbium, 29(1): 47-55.
34- Quignard, J. P. and Pras, A. 1986. Atherinidae, 1207-1210.
35- Shorygin, A. A. 1952. Feeding and food relations between fishes of the Caspian Sea, Pishchepromizdat. Moscow. 268 p.
36- Sparre, P., Venema, S. C. 1998. Introduction to tropical fish stock assessment, Part I: Manual. FAO Fisheries technical paper 306/1, Rev. 2. FAO, Roma, 450 pp.
37- Tarkan, S., Bilge, G., Sezen, B., Tarkan, A., Gaygusuz, O., Gürsoy, C., Filiz, H. and Acıpınar, H. 2007. Variations in growth and life history traits of sand-smelt, Atherina boyeri, populations from different water bodies of turkey: influence of environmental factors, Rapp, Comm. Int, Mer Médit., 38.
  • تاریخ دریافت: 16 فروردین 1396
  • تاریخ پذیرش: 16 فروردین 1396