مطالعه الگوی انشعاب سرخرگیِ قوس آئورت در خارپشت گوش بلند(Hemiechinus auritus)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیات علمی دانشکده دامپزشکی دانشگاه تبریز

چکیده

جوجه تیغی پستانداری از رده حشره خواران است. با توجه به ویژه گی های رفتاری مانند خاصیت غیر تهاجمی، جهت نگهداری در منزل به عنوان یک حیوان خانگی یا پِت مورد توجه قرار گرفته است. در این بررسی به مطالعه نحوه انشعاب قوس آئورت پرداخته شده است. تعداد 10 جوجه تیغی بالغ بدون در نظر جنس از باغ های اطراف تبریز و مراغه جمع آوری شدند. قفسه سینه و حفره شکمی باز شد. لاتکس رنگی قرمز داخل آئورت نزولی سینه ای تزریق شد. با تزریق مگلومین کامپاند رادیوگراف با استفاده از ماده حاجب تهیه شد. نتایج نشان داد که در محل شروع قوس آئورت، تنه سرخرگی ای منشعب می شود که آن را می توان تنه رأسی- بازویی محسوب نمود. این تنه بعد طی مسافت کوتاهی به دوشاخه مجزا منشعب می شد که یکی به طرف سر رفته و ایجاد کننده سرخرگ ثبات مشترک راست است و دیگری به طرف اندام قدامی متمایل شده که ایجاد کننده سرخرگ تحت ترقوه ای راست است. سپس قوس آئورت به طرف بالا و پشت امتداد یافته و بعد از طی مسافت 4- 3 میلی متری سرخرگ دیگری را منشعب می نماید که به طرف سر می رود و ایجاد کننده سرخرگ ثبات مشترک چپ بوده و بلافاصله بعد از آن سرخرگ دیگری از انتهای قوس آئورت جدا شده که به طرف اندام حرکتی جلویی چپ رفته که ایجاد کننده سرخرگ تحت ترقوه ای چپ می باشد. این نوع انشعاب قوس آئورت را می توان در انسان، شامپانزه و رت مشاهده نمود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Study of aortic arch branching pattern in Hedgehogh(Hemiechinus auritus)

نویسنده [English]

  • Hamid Karimi

University Staff- Faculty of Veterrinary Medicine University of Tabriz

چکیده [English]

Hedgehog is small mammals that belong to the order Insectivor. In order to, it can use as a laboratory animal model. It has special behavior characteristics, for example, it is not aggressive and it is very tranquil. Therefore, recently it is pay considerated as a pet animal. These animal anatomical characteristics did not study yet. Pattern of aortic arch
branching for head and forelimb supplying was studied in this research. 10 mature hedgehog without sex consideration were collected from gardens around of Tabriz and Maraghe. Thoracic and abdominal cavity was dissected and heart, aortic arch and thoracic descending aorta were exposured. Red latex was injected into thoracic aorta by gage 18 needle. Also, maglomin compound was injected for preparing radiograph via contrast media. Results were appeared that an arterial trunk was branching from firs part of aortic arch, it can cosiderated as brachiocephalic trunk. Two separate arteries were
arising from this arterial trunk after a little distance. One of they passed to forelimb and it was forming right subclavian artery and another one continued to ward head and it was forming right commune carotid artery. Then aortic arch continued dorsocaranial and after 3-4 mm it arise an artery. Recent arising artery passed cranial to ward head. It
formed left commune carotid artery. Immediately, another artery arise from distal part of aortic arch that it passed to left forelimb and it formed left subclavian artey. This aortic arch branchinh is like Human, Chimpanzeand rat.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Aortic arch
  • Brachiocephalic trunk
  • Commune carotid artery

مطالعه الگوی انشعاب سرخرگیِ قوس آئورت در خارپشت گوش بلند
(
Hemiechinus auritus) 

دکتر حمید کریمی

تبریز، دانشگاه تبریز، دانشکده دامپزشکی، گروه علوم آناتومی

تاریخ دریافت: 12/12/94              تاریخ پذیرش: 1/8/95

چکیده

جوجه تیغی پستانداری از رده حشره خواران است. با توجه به ویژه گی های رفتاری مانند خاصیت غیر تهاجمی، جهت نگهداری در منزل به عنوان یک حیوان خانگی یا پِت مورد توجه قرار گرفته است. در این بررسی به مطالعه نحوه انشعاب قوس آئورت پرداخته شده است. تعداد 10 جوجه تیغی بالغ بدون در نظر جنس از باغ های اطراف تبریز و مراغه جمع آوری شدند. قفسه سینه و حفره شکمی باز شد. لاتکس رنگی قرمز داخل آئورت نزولی سینه ای تزریق شد. با تزریق مگلومین کامپاند رادیوگراف با استفاده از ماده حاجب تهیه شد. نتایج نشان داد که در محل شروع قوس آئورت، تنه سرخرگی ای منشعب می شود که آن را می توان تنه رأسی- بازویی محسوب نمود. این تنه بعد طی مسافت کوتاهی به دوشاخه مجزا منشعب می شد که یکی به طرف سر رفته و ایجاد کننده سرخرگ ثبات مشترک راست است و دیگری به طرف اندام قدامی متمایل شده که ایجاد کننده سرخرگ تحت ترقوه ای راست است. سپس قوس آئورت به طرف بالا و پشت امتداد یافته و بعد از طی مسافت 4- 3 میلی متری سرخرگ دیگری را منشعب می نماید که به طرف سر می رود و ایجاد کننده سرخرگ ثبات مشترک چپ بوده و بلافاصله بعد از آن سرخرگ دیگری از انتهای قوس آئورت جدا شده که به طرف اندام حرکتی جلویی چپ رفته که ایجاد کننده سرخرگ تحت ترقوه ای چپ می باشد. این نوع انشعاب قوس آئورت را می توان در انسان، شامپانزه و رت مشاهده نمود.

واژه های کلیدی: آناتومی، تنه رأسی- بازویی ، سرخرگ ثبات مشترک ، قوس آئورت.

نویسنده مسئول، تلفن: 09143135810، پست الکترونیکی:karimi@tabrizu.ac.ir

مقدمه 

 

جوجه‌تیغی پستانداری کوچک از رده حشره‌خواران بوده که دارای گونه‌های متعددی است که در بریتانیا، اروپا، آسیا و آفریقا یافت می‌شوند مشخص‌شده است که گونه‌های اروپایی جوجه‌تیغی (Erinaceus europaeus) بزرگتر بوده و در اروپا و انگلیس بسیار مورد توجه بوده و در بسیاری از نواحی انگلیس و اروپا دارای قوانین حمایتی می‌باشند (18). همچنین با توجه به اینکه این حیوان نوعی پستاندار است، می‌تواند به‌عنوان مدل یا حیوان آزمایشگاهی جهت مطالعات آزمایشگاهی مورداستفاده قرارگیرد. همچنین با توجه به ویژگی‌های رفتاری این حیوان، مانند آرام بودن و خاصیت غیرتهاجمی آن، اخیراً جهت نگهداری در منزل به‌ عنوان یک حیوان خانگی موردتوجه قرارگرفته است به طوری که گونه‌های آفریقایی جوجه‌تیغی
(Atelerix albiventris) که از ساوانا در آفریقا منشأ گرفته، هم‌اکنون به ‌طور گسترده‌ای در آمریکای شمالی در صنعت حیوانات خانگی مورد استفاده قرار می‌گیرد (7). این حیوان به خاطر نوع تغذیه‌ای که دارد، می‌تواند به ‌عنوان میزبان نهایی تعداد زیادی از انگل‌ها از نوع کرم‌های گرد باشد که از این نظر نیز اخیراً بسیار مورد توجه واقع‌ شده است (1). از ویژه‍گیهای کالبد شناسی این نحوه انشعاب  تنه رأسی – بازویی از قوس آئورت است. تنه رأسی – بازویی سرخرگ مهمی است که از قوس آئورت جداشده و به ‌طرف سر طی مسیر می‌کند. همانطوریکه از اسم این سرخرگ برمی‌آید، خونرسانی اصلی ناحیه سر و اندام حرکتی جلویی توسط این سرخرگ صورت می‌گیرد. نحوه انشعاب این سرخرگ در گونه‌های مختلف مهره‌داران متفاوت بوده و موضوع جالبی برای مطالعات متخصصین کالبدشناسی می‌باشد. نحوه انشعاب تنه رأسی– بازویی از قوس آئورت، شاید بتواند جزو ویژگی‌های نژادی و گونه‌ای حیوان در نظر گرفته شود. نحوه انشعاب تنه رأسی - بازویی در جوندگانی مانند رت، موش مشابه انسان است (4، 6، 12 و 17). نحوه انشعاب این سرخرگ در سگ و گربه برخلاف سایر پستانداران اهلی است. در تک­سُمی­ها، نشخوارکنندگان مشابه هم است (7،10 و 11). این در صورتی است که انشعاب آن در پرندگان کاملاً اختصاصی بوده به‌نحوی‌که برخلاف سایر مهره‌داران دو تنه سرخرگی بازویی– رأسی در این دسته از مهره‌داران می‌توان مشاهده نمود که هرکدام به یک‌طرف از بدن رفته و خون‌رسانی بال و گردن و سر طرف خود را انجام می‌دهند (3 و 15).

در این بررسی به مطالعه نحوه‌ی انشعاب قوس آئورت برای ایجاد سرخرگهای تغذیه‌کننده سر و اندام حرکتی جلویی در جوجه‌تیغی پرداخته‌شده است که نتایج آن می‌تواند در درک بهتر و بیشتر آناتومی این حیوان مورداستفاده قرار گیرد.

مواد و روشها 

برای این منظور تعداد 10 جوجه‌تیغی بالغ بدون در نظر گرفتن جنس از باغ‌های اطراف تبریز و مراغه جمع‌آوری شدند. جوجه‌تیغی‌ها با رعایت کامل اصول کار با حیوانات آزمایشگاهی به روش مرگ بی‌درد (اتونیز) کشته شدند. سپس قفسه سینه جوجه‌تیغی‌ها باز شد. برای دراختیار داشتن قلب و آئورت صعودی می‌بایست ریه‌ها برداشته می‌شدند. بعد از برداشتن ریه‌ها قلب و انشعابات آئورت در پشت ریه‌ها نمایان گشت. همچنین جهت در اختیار داشتن آئورت صعودی در ناحیه قفسه سینه، مری برداشته شد. با توجه به نازک بودن و کوچک بودن آئورت و انشعابات آن، بافت‌های اطرافی رگ‌ها در حد امکان تشریح شدند. برای مشخص کردن نحوه انشعاب تنه رأسی- بازویی، از دو روش ردیابی رگ‌های خونی استفاده شد. در روش اول، تهیه رادیوگراف با استفاده از ماده حاجب و سپس از روش تزریق لاتکس رنگ‌شده (قرمز) توسط رنگ‌های قلیایی استفاده شد. درروش تزریق لاتکس، انتهای آئورت سینه‌ای در مجاورت مهره‌های سینه‌ای دهم تا دوازدهم در اختیار قرارگرفت و توسط پنس هموستات لیگاتور شد. سپس در جلوی لیگاتور، لاتکس توسط سرنگ شماره 18 داخل رگ تزریق شد. در این تزریق، ماده تزریقی به‌طرف قلب و زیادی آن در انشعابات تنه رأسی- بازویی وارد می‌شود. نمونه‌ها تزریق‌شده، جهت لخته شدن لاتکس به مدت 24 ساعت در 4 درجه سانتی­گراد قرار داده شد و سپس تشریح شدند(تصویر 2). درروش تهیه رادیوگراف از ماده حاجب، مگلومین کامپاند که در انسان به‌عنوان ماده حاجب برای مشاهده مجاری ادراری و نیز ساختار داخل کلیه استفاده می‌شود (یوروگرافین) به کار رفت. در این روش بعد از کشتن حیوان به روش افزایش دوز اتر، قفسه سینه‌باز شد. خون حیوان توسط سرنگ در حد امکان تخلیه شد، سپس با قرار دادن آنژیوکت در داخل آئورت سینه‌ای، مگلومین کامپاند توسط سرنگ تزریق شد. بلافاصله بعد از تزریق مگلومین، رادیوگراف توسط دستگاه زیمنس پولی­مت 50 با ولتاژ برابر 50 کیلوولتKV)  )، 5/2 میلی‌آمپر ثانیه (MAS) در مدت 5 میلی‌ثانیه تهیه گردید.

نتایج 

نتایج حاصل از این بررسی نشان داد که در تمام نمونه‌های موردمطالعه، آئورت جدا شده از بطن چپ به‌طرف بالا و جلو امتدادیافته و نزدیک ناحیه‌ی پشتی محل دوشاخه شدن نای، تغییر مسیر داده و به‌طرف بالا و عقب طی مسیر می‌کند. قوس آئورتی، در محل تبدیل آئورت صعودی به آئورت نزولی، در مجاورت سطح پایینی چهارمین و پنجمین مهره‌ سینه‌ای ایجاد می‌شود. از محل شروع قوس آئورت (بخش ابتدایی) تنه سرخرگی‌ای منشعب می‌شود که در واقع آن را در این حیوان می‌توان تنه رأسی - بازویی راست و یا تنه رأسی بازویی اصلی محسوب نمود. این تنه سرخرگی بعد از طی مسافت کوتاهی (6-5 میلی‌متر) به دوشاخه مجزا منشعب می‌شود (تصویر 3). یکی که درواقع ادامه مستقیم تنه اصلی بود، در مجاورت سطح پایینی ناحیه‌ی ابتدایی گردن، به‌طرف سر حرکت می‌کند که ایجادکننده سرخرگ سبات مشترک راست است. این سرخرگ در ادامه مسیر خود در مجاورت لبه پایینی- جانبی نای به‌طرف سر رفته و در انتهای ناحیه گردنی به‌طرف زاویه فک پایین طی مسیر می‌کرد. سرخرگ دیگر منشعب شده به سمت راست تمایل یافته و به‌طرف اندام حرکتی جلویی راست متمایل می‌شد که ایجادکننده سرخرگ تحت ترقوه­ای راست بود. بعدازاین انشعاب، قوس آئورت به‌طرف بالا و پشت و کمی راست امتداد یافته و بعد از طی مسافت 4-3 میلی‌متری، سرخرگ دیگری را منشعب می‌نماید که به‌طرف سر می‌رود (تصویرهای 3 و 4). سرخرگ اخیر ایجاد کننده سرخرگ سبات مشترک چپ بوده که این سرخرگ نیز در سطح پایینی ناحیه‌ی ابتدایی گردن، در مجاورت لبه پایینی- جانبی نای، به‌طرف سر رفته و در عقب گوشه فک پایین (در طرف چپ) تقسیم می‌شود. بافاصله‌ی بسیار کمی (حدود یک میلی‌متر)، سرخرگ دیگری از انتهای قوس آئورت جدا شده که به‌طرف اندام حرکتی جلویی چپ رفته که این سرخرگ درواقع ایجاد کننده سرخرگ تحت ترقوه­ای چپ بود. بدین ترتیب همانطوریکه مشاهده شد، در جوجه‌تیغی سه سرخرگ مستقل از قوس آئورت جدا می‌شود. اولی تنه رأسی- بازویی، دومی سرخرگ سبات مشترک چپ و سومی سرخرگ تحت ترقوه­ای چپ می‌باشد (تصویرهای 3 و 4).

 

تصویر 1- نمای جلویی از جوجه‌تیغی.

 

تصویر 2- نحوه تزریق لاتکس را در آئورت سینه‌ای نشان می‌دهد.1- آئورت سینه‌ای، 2- مری 3- قلب 4- قوس آئورت 5- نای

 

تصویر 3- 1- آئورت صعودی 2-قوس آئورت 3- تنه‌ رأسی- بازویی4-سرخرگ سبات مشترک راست 5- سرخرگ تحت ترقوه ای راست 6- سرخرگ سبات مشترک چپ 7- سرخرگ تحت ترقوه ای چپ.

 

 

تصویر 4- رادیوگراف شکمی – پشتی (V-D) جوجه‌تیغی را بعد از تزریق مگلومین کامپاند، در آئورت سینه‌ای نشان می‌دهد.1- آئورت صعودی 2-قوس آئورت -3- آئورت سینه‌ای 4 - تنه‌ رأسی- بازویی5- سرخرگ تحت ترقوه ای راست 6- سرخرگ سبات مشترک راست 7- سرخرگ سبات مشترک چپ 8- سرخرگ تحت ترقوه ای چپ.


بحث

رده حشره‌خواران از خانواده‌های مختلفی تشکیل شده است که عمدتاً شامل: موش کور (Moles)، موش پوزه دراز (Golden moles)، موش کور طلایی (Shrews)، مورچه‌خوار (Solenodons)، تِنرِس (Tenres) و جوجه‌تیغی هستند. با توجه به بعضی از ویژگی‌های حشره‌خواران، این دسته از پستانداران می‌توانند جهت مطالعه نحوه تکامل پستانداران مورد استفاده قرارگیرند. در سال‌های اخیر، جوجه‌تیغی با توجه به اینکه جزو این دسته از پستانداران بوده و نیز با توجه به اینکه می‌تواند به‌عنوان حیوان آزمایشگاهی و یا حتی یک حیوان خانگی مورد استفاده قرار گیرد، مورد توجه قرارگرفته است (3). با این ‌وجود، اطلاعات زیادی در مورد خصوصیات کالبدشناسی این حیوان در دسترس نیست. در این بررسی به مطالعه نحوه انشعاب تنه رأسی – بازویی از قوس آئورت  در این حیوان پرداخته‌شده است.

قورباغه به‌عنوان یکی از مهره‌داران دوزیست، از دهلیز راست تنه سرخرگی مشترکی جدا شده که کمی بعد به دو سرخرگ تقسیم می‌شود. یکی به‌طرف راست رفته و دیگری به‌طرف چپ می‌رود. از این تنه سرخرگی شاخه‌های سرخرگی متعددی جدا شده که خون‌رسانی به نواحی سر و اندام حرکتی جلویی و قفسه­سینه و شکم را انجام می‌دهند. شاخه‌های جدا شده عمدتاً شامل: سبات مشترک، قوس آئورتی سیستمیک و قوس ریه‌ای – پوستی است (5).

در پرندگان از بخش صعودی آئورت سینه‌ای دو تنه رأسی- بازویی راست و چپ جدا شده که از هرکدام از اینها سرخرگ تحت ترقوه­ای سمت مربوطه جدا شده و نیز ادامه آنها به‌طرف سر به‌صورت سبات مشترک می‌باشد (2). همچنین اردوگان (2012) نشان داد که در بوتیمار آسیایی اروپایی(یوروآسیان) مانند سایر پرندگان دو تنه رأسی– بازویی مستقل و جدا از هم از قوس آئورت جدا شده و سرخرگ سبات مشترک و تحت ترقوه­ای هر طرف به‌طور جداگانه از این دو تنه سرخرگی جدا می‌شوند (6).

پستانداران الگوی انشعاب تنه رأسی- بازویی با پرندگان متفاوت است به طوریکه در اکثر پستانداران موردمطالعه مانند اسب، گاو، گوسفند، بز معمولاً یک‌تنه رأسی– بازویی از قوس آئورت مربوط به آئورت سینه‌ای جدا شده و بعد از طی مسافت کوتاهی، این تنه سرخرگی در سمت راست و چپ، دو سرخرگ تحت ترقوه­ای راست و چپ را جدا می‌کند (9 و17). در سگ، گربه، خوک، میمون، خرگوش و خوکچه‌هندی، تنه رأسی– بازویی و سرخرگ تحت ترقوه­ای چپ به‌طور مستقل از قوس آئورت جدا می‌شوند. بعداً تنه رأسی- بازویی سرخرگ تحت ترقوه­ای راست، سرخرگ سبات مشترک راست و سرخرگ سبات مشترک چپ را منشعب می‌کند (17 و9 ،8). اولی ویرا و همکاران (2001) نشان دادند که الگوی انشعاب تنه رأسی – بازویی در پاکا (Paca) که نوعی جونده گیاه‌خوار است، نیز مشابه سگ می‌باشد (16).

در انسان تنه رأسی- بازویی به‌عنوان اولین شاخه‌ی جدا شده از قوس آئورت می‌باشد که بعد از جداشدن با طی مسافتی حدود 5-4 سانتی‌متر دوشاخه‌ی سرخرگی، اولی تحت عنوان سرخرگ تحت ترقوه­ای راست و دومی تحت عنوان سرخرگ سبات مشترک از خود منشعب می‌کند و سپس سرخرگ سبات مشترک چپ و بلافاصله سرخرگ تحت ترقوه­ای چپ از قوس آئورت جدا می‌شود (19 و 20). این نوع انشعاب تنه رأسی- بازویی را در شامپانزه، موش، رت، همستر نیز گزارش کرده‌اند. بدین صورت که در حیوانات فوق، در ابتدا از قوس آئورت، تنه رأسی- بازویی جدا شده، سپس سرخرگ سبات مشترک جدا می‌شود و بعد سرخرگ تحت ترقوه­ای چپ مستقلاً از قوس آئورت جدا می‌شود (19 و20).

مشاهدات این بررسی نشان داد که در جوجه‌تیغی تنه رأسی- بازویی از ابتدای قوس آئورت جدا شده و بعد از آن، قوس آئورت به‌طرف بالا و پشت و کمی راست متمایل شده و سپس مسافتی کوتاه طی (4- 3 میلی‌متر) کرده و سرخرگ سبات مشترک چپ از قوس آئورت جدا می‌شود. این سرخرگ در مجاورت سطح پایینی- جانبی نای به‌طرف سر حرکت می‌کند. از ناحیه‌ی انتهایی قوس آئورت، بلافاصله بعد از جداشدن سرخرگ سبات بدین ترتیب مشخص شد که الگوی انشعابی سرخرگ‌ها از قوس آئورت در جوجه‌تیغی مشابه انسان، موش صحرایی (رت)، شامپانزه، موش و همستر است. 

1- نائم، ثریا ، فرشید، امیر عباس ، توکلی،  مریم،  علی محمدی،  صمد،1391، بررسی آلودگی ریه جوجه تیغی به انگل Crenosoma striatum  و تغییرات پاتولوژیکی آن، مجموعه مقالات هفدهمین کنگره دامپزشکی ایران، تهران ، اردیبهشت 1391، 651.
 
2- Baumel, J.J. 1975. Aves heart and blood vessels In:Sisson and Grossman's Anatomy of the domestic animals, Volum 2, Fifth  edition, WB Saunders, Philadelphia,pp:1982-1983.
3- Bedford M.J., Mock O.B., Nagdas S.K., Winfrey V.P., and Olson, G.E. 2000. Reproductive characteristics of the African pygmyhedgehog, Atelerix albiventris, Journal of Reproductive and Fertility,120,143-150.
4- Cornet, A., Cornet E., Ozlugedik,s., Kendir, S., and Tkdemir,I. 2004. High-locatred aberrant innominate artery: an unusual cause of serious hemorrhage of percutaneus tracheotomy. Am.J.Otolaryngol; 25:368-9.
5- De Iuliis G.E. and Pulera D. 2007. The dissection of vertebrates. 1st edition, Academic press.
6- Erdogan S. 2012. The Branching of the aortic arch in the Erasian bittern (Botaurus stellaris, Linnaeus 1758, Veterinari Medicina, 57,2012(5)pp:239-244.
7- Evans, H.E.  1993.  Miller's Anatomy of the dog, Third edition, W. B. :Saunders Company, Philadelphia,pp: 602-603.
8- Gloshal, N.G.1975. Carnivores heart and arteries, In: Sisson and Grossman's Anatomy of the domestic animals, Volume 2, Fifth edition, WB Saunders, Philadelphia,pp:1598-1599.
9- Gloshal, N.G. 1975. Equine heart and arteries, In Sisson and Grossman's Anatomy of the domestic animals, Volume 1,Fifth  edition, WB Saunders, Philadelphia, pp: 565-567.
10- Gloshal, N.G. 1975. Porcine heart and arteries, In: Sisson and Grossman's Anatomy of the domestic animals, Volume 2, Fifth edition, WB Saunders, Philadelphia,pp:1309 -1310.
11- Gloshal, N.G.  1975.  Ruminant heart and arteries, In: Sisson and Grossman's Anatomy of the domestic animals, Volume 1, Fifth edition, WB Saunders, Philadelphia, pp: 963-965.
12- Iterezote, A.M., Medeiros, A.D., Barbosa Filho, R.C.C., Petrella,S. , Andrade Junior,L.,c., Marques, S.R. and Prates, J.C. 2009.  Anatomoval varioation of the brachiocephalic trunk and commoner carotuid artery in neck dissection, International journal of Morphology, 27(2):601-603.
13- Moor,K.l., And Dalley, A.F.  2007. Anatomia orientada para clinica. 5a. Rio de janriro, Guanabara Koogan .
14- Nabipour, A. 2010.  The anatomy and histology of the atrioventricular conducting system in the hedgehog (Hemiechinus auritys) heart.Turk journal of zoology, 34, pp: 237,242.
15- Nickel R., Schummer A., Seiferle E. 1977. Anatomy of the domestic birds. First edition,Verlag Paul Parey Berlin, Homburg. pp:92-94.
16- Oliviera F.S.De, Machado, M.R.F., Miglini, M.A., Nogueira T.M. 2001. Gross anatomy of the aortic ARC baranches of the paca (Agouti paca, Linnaeus 1766), Brazilian Journal of animal science, 38, (3) pp: 103-105.
17- Paryani M.R. 2012. Brachiocephalic trunk and its major baranches in rabbit: a comparison between anatomic and ultrasonographic approach.Scholars research library,Annals of biological research,3(9):pp:4535-4541.
18- Santana, E. M., Jantz, H. E., Best, T.L. (2010) Atelerix albiventris (Erinaceomorpha: Erinaceidae), Mammalian Species Volume 42, Issue 1 :99-110.
19- Testut, L. and Latarjet,A. 1945. Tatado de antomia dumana,8th,Barcelona,1945.pp.206-2011.
20- Walker, Jr. W.F. and Homberger D.G. 1997. Anatomy and dissection of the rat. 3rd edition, W.H. Freeman and company, New york,pp:52-53.
21- Warwick,W. and.Bannster, D.1989. Gray's anatomy. Thirty seventh edition, Churchill livingstone,PP.732-734.
  • تاریخ دریافت: 12 اسفند 1394
  • تاریخ بازنگری: 22 اردیبهشت 1395
  • تاریخ پذیرش: 01 آبان 1395