مجله پژوهشهای جانوری (مجله زیست شناسی ایران)(علمی)

مطالعه مورفولوژی، هیستولوژی و هیستوشیمی مجرا و ضمائم گوارشی ماهی شاه کولی بالغ دریای خزر (Alburnus chalcoides)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه بیولوژی دریا، دانشکده محیط زیست، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، تهران، ایران

2 مدیر گروه اطلاعات علمی موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور تهران، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، دانشکده علوم و فنون دریایی، گروه بیولوژی دریا

3 بندر انزلی، پژوهشکده آبزی پروری آبهای داخلی، موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور، سازمان تحقیقات و آموزش و ترویج کشاورزی

4 عضو هیئت علمی واحد علوم و تحقیقات تهران-دانشگاه آزاد اسلامی

5 تهران، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، دانشکده علوم و فنون دریایی، گروه بیولوژی دریا

6 تهران، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، دانشکده علوم دامپزشکی، گروه علوم تشریحی دامپزشکی

7 دزفول، گروه زیست شناسی، دانشکده علوم پایه، دانشگاه آزاد اسلامی واحد دزفول

چکیده

نمونه برداری از ماهی شاه کولی بالغ (Alburnus chalcoides) در مرکز تکثیر و پرورش ماهیان استخوانی شهید انصاری رشت به صورت تصادفی انجام شد. ابتدا اندازه گیری های لازم جهت مطالعه ریخت شناسی ماهی شاه کولی انجام شده و سپس لوله گوارش این ماهی جهت بررسی های بافتی خارج شد. برای بررسیهای بافت شناسی از هماتوکسیلین- ائوزین (H&E) و برای بررسی ترکیبات پلی ساکارید خنثی از اسید پریودیک شیف (PAS) و برای بررسی ترکیبات پروتئینی از برموفنل بلو (BPB) استفاده شد. در بررسی های انجام شده مشاهده شد که لوله گوارش این ماهی شامل مری و روده است. مری کوتاه و دارای چین خوردگی های مخاطی نسبتا بلند بوده و در روده نیز این چین خوردگی های مخاطی دیده شد که فاصله بیشتری از هم داشتند. در خانواده کپور ماهیان معده حقیقی دیده نمی شود. در بخش قدامی روده چین خوردگیها بیشتر و عمیق تر بوده اما سلول های جامی در بخش خلفی روده بیشتر دیده شد. همچنین سلولهای جامی در هر دو ناحیه مری و روده دیده شد که به دلیل داشتن ترکیبات پلی ساکارید خنثی در رنگ آمیزی با PAS واکنش مثبت نشان دادند. ترکیبات پروتئینی در سلولهای انتروسیت روده و همچنین سلولهای مخاطی مری به ندرت نسبت به BPB واکنش نشان داده اند. واکنش با این دو رنگ در مورد سلولهای کبدی و هپاتوپانکراس نیز مشاهده شد. نتایج به دست آمده نشان می دهد در این ماهی تفاوت های خاص گونه ای مربوط به روده و مری نسبت به سایر کپور ماهیان دیگر نیز دیده می شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Morphological, histological, and histochemical study of the gastrointestinal duct and appendices of the mature Alburnus chalcoides of the Caspian Sea

نویسندگان [English]

  • masrour zakeri nasab 1
  • shahla jamili 2
  • alireza vali pour 3
  • Seyed mohammad reza Fatemi 4
  • ehsan ramezani fard 5
  • iraj pousty 6
  • zahra khoshnood 7

1 Dept. of Marine Biology, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, I.R. of Iran

2 Iranian Fisheries Research Organization, Tehran. Dept. of Marine Biology, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran.

3 Inland Waters Aquaculture Research Center, Iranian Fisheries Science Research Institute, Agricultural Research Education and Extension Organization (AREEO), Bandar Anzali.

4 Marine Biology Dept, Science & Research Branch of Tehran, Islamic Azad University

5 Dept. of Marine Biology, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran.

6 Dept. of Veterinary, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran.

7 Dept. of Biology, College of Science, Dezful Branch, Islamic Azad University, Dezful

چکیده [English]

Sampling of adult Alburnus chalcoides was conducted randomly in the Bony Fish (Osteichthyes) Center of Shahid Ansari of Rasht. At first, measurements were made to study the morphology of Alburnus chalcoides and then the gastrointestinal tract of this fish was extracted for histological examination. For histological studies, Hematoxylin-eosin staining (H & E), and to investigate the polysaccharide neutralization, Periodic acid Schiff (PAS), and finally for evaluation of the proteins compounds Bromophenol blue (BPB) were used. In the studies, it was observed that the gastrointestinal tract of this fish included the esophagus and intestines. Esophagus was short and has relatively long mucosal shapes and in the intestine, there were also these mucosal shapes with more space apart. Cyprinidae have not real stomach. In the anterior part of the intestine, shapes are more and deeper but the Goblet cells are seen in the posterior part of the intestine. Goblet cells are also observed in both the esophagus and intestinal areas which showed a positive reaction with PAS due to neutral polysaccharide compounds. Protein compounds in the enterocyte cells of the intestine as well as mucosal cells of the esophagus rarely respond to BPB. Reactions with these two colors were also observed in liver cells and hepatopancreas. The results show that the characteristics there are specific variations of species related to the esophagus and the intestines.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Morphological
  • Histological and Histochemical
  • Alburnus chalcoides

مطالعه مورفولوژی، هیستولوژی و هیستوشیمی مجرا و ضمائم گوارشی ماهی شاه کولی بالغ دریای خزر (Alburnus chalcoides)

مسرور ذاکری نسب1*، شهلا جمیلی1،2، علیرضا ولی پور3، سید محمدرضا فاطمی1، احسان رمضانی فرد1، ایرج پوستی4 و زهرا خوشنود5

1 تهران، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، دانشکده علوم و فنون دریایی، گروه بیولوژی دریا

2 تهران، موسسه تحقیقات شیلات ایران

3 بندر انزلی، سازمان تحقیقات و آموزش و ترویج کشاورزی، موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور، پژوهشکده آبزی پروری آبهای داخلی

4 تهران، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، دانشکده علوم دامپزشکی، گروه علوم تشریحی دامپزشکی

5 دزفول، دانشگاه آزاد اسلامی واحد دزفول، دانشکده علوم پایه، گروه زیست‌شناسی

تاریخ دریافت: 27/5/96                تاریخ پذیرش: 13/9/96

چکیده

نمونه‌برداری از ماهی­شاه کولی بالغ (Alburnus chalcoides) در مرکز تکثیروپرورش ماهیان استخوانی شهید انصاری رشت به‌صورت تصادفی انجام شد. ابتدا اندازه‌گیری‌های لازم جهت  مطالعه ریخت‌شناسی ماهی شاه­کولی انجام‌شده و سپس لوله گوارش این ماهی جهت بررسی‌های بافتی خارج شد. برای بررسیهای بافت‌شناسی از رنگ‌آمیزی هماتوکسیلین- ائوزین (H&E) و برای بررسی ترکیبات پلی­ساکارید خنثی از اسید پریودیک شیف (PAS) و برای بررسی ترکیبات پروتئینی از برموفنل بلو (BPB) استفاده شد. در بررسی‌های انجام‌شده مشاهده شد که لوله گوارش این ماهی شامل مری و روده است. مری کوتاه و دارای چین­خوردگیهای مخاطی نسبتاً بلند بوده و در روده نیز این چین‌خوردگی‌های مخاطی دیده شد که فاصله بیشتری از هم­داشتند. در خانواده کپور ماهیان معده حقیقی دیده نمی‌شود. در بخش قدامی روده چین­خوردگیها بیشتر و عمیق‌تر بوده اما سلول‌های جامی در بخش خلفی روده بیشتر دیده شد. همچنین سلولهای جامی در هر دو ناحیه مری و روده دیده شد که به دلیل داشتن ترکیبات پلی­ساکارید خنثی در رنگ‌آمیزی با PAS واکنش مثبت نشان دادند. ترکیبات پروتئینی در سلولهای انتروسیت روده و همچنین سلولهای مخاطی مری به‌ندرت نسبت به BPB واکنش نشان داده‌اند. واکنش بااین دورنگ در مورد سلولهای کبدی و هپاتوپانکراس نیز مشاهده شد. نتایج به‌دست‌آمده نشان می‌دهد در این ماهی تفاوت‌های خاص گونه‌ای مربوط به روده و مری نسبت به سایر کپور ماهیان دیگر نیز دیده می‌شود.

واژه­های کلیدی: مورفولوژی، هیستولوژی، هیستوشیمی، ماهی شاه کولی

* نویسنده مسئول، تلفن: 09108484067 ، پست الکترونیکی: m.zakeri_mzn@yahoo.com

مقدمه

 

تشریح دستگاه گوارش، مخصوصاً مجرای آن در بین ماهیان بسیار متفاوت است (17). ساختمان بافت‌شناسی گوارش ماهی‌ها نیز مانند سایر مهره‌داران از چهار لایه تشکیل شده است (7). این چهار لایه شامل مخاط، زیرمخاط، لایه ماهیچه‌ای یا عضلانی و لایه سروز می‌باشد (8). در برخی از گزارشات نشان می‌دهد که در برخی از گونه‌ها ممکن است یکی ازاین لایه‌ها وجود نداشته باشد و یا در ساختار آنها تفاوتهای جزئی ساختاری مشاهده شود (2). مجرای گوارش به­دلیل نقش جذب و هضم موادغذایی اهمیت داشته و بر روی رشد ونمو جانور تأثیرگذار است، به همین دلیل با در نظر گرفتن این نقش بررسی صفات هیستولوژیک و هیستوشیمیایی لوله گوارش می‌تواند به درک بهتر فیزیولوژی و ویژگی‌های رفتاری گونه کمک کند (2). دریای خزر دارای انواع متعدد موجودات آبزی و گونه‌های متنوع ماهیان اقتصادی می‌باشد (19). ازجمله ماهی شاه­کولی جزء ماهیان استخوانی باارزش بانام علمیAlburnus chalcoides  (15) و نام قدیمی Chalcalburnus chalcoideمتعلق به خانواده کپور ماهیان (Cyprinidae) (13) را می‌توان نام برد. این‌گونه علاوه بر دریای خزر بخصوص در بخش جنوبی در دریای سیاه، آزوف، آرال و دریاچه وان پراکنش دارد (13). تابه‌حال مطالعاتی بر روی شاه­کولی انجام‌شده که می‌توان به بررسی عادات غذائی ماهی شاه­کولی (12)، مقایسه هم آوری ماهی شاه­کولی (15)، تنوع ریختی میان جمعیتی ماهی شاه­کولی (13)، بررسی وضعیت انعطاف‌پذیری ریختی جمعیتهای مختلف ماهی شاه­کولی جنوبی با روش ریخت­سنجی هندسی (9)، بررسی سن و رشد ماهی‌های شاه­کولی در رودخانه کاراسو (38)، اثرات توزیع طعمه بررفتار جستجوی شاه­کولیها برای غذا (37) اشاره کرد اما در خصوص مسئله مهم گوارش و بررسی ویژگی‌های آن تحقیق کاملی صورت نگرفته است. مطالعه شناخت ساختار لوله گوارش ماهی برای درک بهتر شرایط فیزیولوژیکی مفید می‌باشد، و این بررسی‌ها شاخصی مطمئن از شرایط تغذیه‌ای ماهی را ایجاد می‌کند (27). بنابراین در این تحقیق سعی شده تا با بررسی این اندام مهم داخلی اطلاعات مفیدی در خصوص این ماهی ارائه شود.

مواد و روشها

تعداد 20 عدد ماهی شاه­کولی بالغ (6 نر و 14 ماده) از مرکز تکثیروپرورش ماهیان استخوانی شهید انصاری رشت به‌طور تصادفی تهیه شد. طول کل نمونه‌ها (فاصله نوک پوزه تا انتهای باله دمی)، طول چنگالی یا فورک (فاصله نوک پوزه تا فرورفتگی میانه باله دمی) و طول استاندارد (فاصله نوک پوزه تا انتهای ساقه دمی) به‌وسیله کولیس با دقت 0.02 و وزن آنها توسط وزنه 0.001 ثبت شد و سپس به‌وسیله اسکالپل تیز و قیچی تشریح ماهی انجام شد که با ایجاد شکافی در طول خط میانی شکم از چند میلی‌متری مخرج تا قسمت زیرین بین سرپوش آبششی لوله گوارش خارج شد (12). طول کل روده نیز اندازه‌گیری شد و نسبت آن به طول کل بدن محاسبه شد (23). روده نمونه‌ها جهت انجام کارهای بافت‌شناسی خارج‌شده و در محلول بوئن تثبیت گردید و بعد از 72 ساعت با الکل 70% تعویض شد (35). برای تهیه مقاطع بافتی از نمونه‌ها، مراحل آبگیری، شفاف‌سازی و آغشتگی با پارافین به‌وسیله دستگاه اتوتکنیکون انجام شد و سپس از نمونه‌ها قالب پارافینی تهیه شد و برای برش­گیری از قالبها از دستگاه میکروتوم (Leica RM2255) استفاده شد و برشهای 6 میکرونی تهیه شده بر روی لام قرارگرفتند (10). لامهای حاصله با هماتوکسیلین- ائوزین برای بررسی ساختار بافتی (4) و پریودیک اسید شیف برای بررسی پلی­ساکارید خنثی (33) و برموفنل بلو برای بررسی ترکیبات پروتئینی رنگ‌آمیزی شدند و درنهایت برای مطالعه آنها از میکروسکوپ نوری استفاده شد (5).

نتایج

ریخت‌شناسی: دربررسی‌های انجام‌شده بر روی این ماهی‌ها میانگین وزن کل، طول کل، طول چنگالی و طول استاندارد و طول روده (شکل 1) اندازه‌گیری شد (جدول1). برای مقایسه بین طول لوله گوارش و طول استاندارد مشاهده شد که در تمام نمونه‌ها طول لوله گوارش بعد از باز کردن پیچ‌وخم آن کمی کوتاه‌تر از طول استاندارد است. (نمودار1).

 

جدول 1- میانگین وزن کل، طول کل، طول فورک، طول استاندارد و طول روده

وزن کل (گرم)

طول کل (سانتی‌متر)

طول استاندارد (سانتی‌متر)

طول چنگالی (سانتی‌متر)

طول روده (سانتی‌متر)

22.57

15.65

14.60

13.54

12.95

 

نمودار 1- مقایسه طول لوله گوارش و اندازه استاندارد نمونه. واحد اندازه‌گیری برای هر دو مورد  سانتی‌متر می‌باشد.

 

 

شکل1- نحوه اندازه‌گیری ماهی شاه­کولی. (a) طول کل، (b) طول چنگالی، (c) طول استاندارد

از مشخصات مورفولوژیک ماهی شاه­کولی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: این ماهی دارای بدن کشیده و باریکی است که رنگ پشت بدن دارای طیف خاکستری، نقره‌ای تا طیف سبز زیتونی می‌باشد. این ماهی در شرایط نامناسب و استرس‌زای محیطی، رنگ بدنش تیره‌تر شده و به رنگ خاکستری یا طوسی پررنگ دیده می‌شود. باله پشتی کمی عقب‌تر از باله شکمی اما به همان موازات قرارگرفته است. دارای چشمانی درشت بوده و لبهای زیرین از لبهای بالایی جلوتر است و دهان به شکل فوقانی (انتهایی) بوده و فاقد سیبیلک است. بدن دارای فلسهای کوچک، نرم و دایره‌ای شکل است (شکل2).

 

شکل 2- ریخت‌شناسی ماهی شاه کولی. دهان این ماهی به شکل فوقانی بوده و رنگ بدن مایل به سبز زیتونی است.

هیستولوژی و هیستوشیمی: یافته‌های بافت‌شناسی نشان داد که لوله گوارش این ماهی نیز مانند دیگر کپورماهیان از چهار لایه اصلی تشکیل‌شده است که شامل لایه مخاط، زیر مخاط، ماهیچه‌ای و سروز می‌باشد. اما در طول این لوله تفاوتهایی نیز دیده می‌شود.

مری: این بخش لوله‌ای کوتاه است که در ادامه‌ی حلق قرارگرفته است. خارجی‌ترین لایه مری بسیار نازک بوده و لایه سروز یا ادوانتیس نامیده می‌شود که در اطراف مری دیده شد. لایه بعدی مری، لایه ماهیچه‌ای (عضلانی) است که ضخامت زیادی دارد و از دو بخش حلقوی خارجی و طولی داخلی تشکیل‌شده است. اپیتلیوم پوششی آن مکعبی مطبق است. لایه مخاطی مری لایه داخلی بوده که تعداد زیادی چین‌خوردگی‌های بلند دارد (شکل a3). در لابه­لای سلول‌های پوششی، سلولهای گابلت یا سلولهای ترشح کننده جامی شکل قرارگرفته‌اند (شکل b3). در بخش ابتدایی مری سلولهای شاخی (Horny cell) دیده می‌شود. همچنین در بررسی‌های هیستوشیمی از این بخش مشاهده شد که سلول‌های گابلت و شاخی به دلیل داشتن ترکیبات پلی­ساکارید خنثی در این ناحیه به پریودیک اسید شیف واکنش مثبت نشان داده‌اند (شکل 4).

 

 

شکل 3- برش عرضی مری، رنگ‌آمیزی هماتوکسیلین-ائوزین. (a) لومن (*) و چین‌خوردگی‌های اپیتلیال مخاطی مری (فلش‌های بلند). سر فلش کوتاه لایه زیر مخاط را نشان می‌دهد. لایه عضلانی با پرانتز مشخص‌شده است. اطراف مری لایه سروز با فلش مشخص شده است. 100x. خط مقیاس= 500 میکرومتر. SM: لایه عضلانی (b) بزرگنمایی از پرز مری. 400x. خط مقیاس= 100 میکرومتر.  پرزهای  Mc: سلولهای گابلت Hc: سلولهای شاخی

 

شکل 4- برش عرضی مری، رنگ‌آمیزی PAS. (a) واکنش سلولهای شاخی مری به PAS- 100x. خط مقیاس= 500 میکرومتر. (b) واکنش سلولهای جامی به PAS- 1000x. خط مقیاس= 100 میکرومتر. (سلولهای جامی: نقاط صورتی‌رنگ بر روی مخاط مری و فلش کوتاه سیاه شکل a).

 

همچنین سلولهای چینهای مخاطی مری به‌ندرت و سلولهای شاخی راسی در مری با برموفنل بلو رنگ گرفته‌اند (شکل 5).

 

 

شکل 5- برش عرضی مری، رنگ‌آمیزی BPB. (a) فلش واکنش سلولهای اپیتلیالی با BPB را نشان می‌دهد. (1000x. خط مقیاس= 100 میکرومتر). (b) فلش رنگ شدن سلولهای شاخی مری را نشان می‌دهد. (1000x. خط مقیاس= 100 میکرومتر).


روده: روده بلافاصله در امتداد مری قرارگرفته است (شکل a و b6). روده شاه کولی نیز چهار لایه اصلی گوارشی نامبرده را دارد. لایه مخاطی روده در بخش ابتدایی روده چین‌های بلند (پرز) و طویلی دارد که در راس آنها میکروویلی­ها (حاشیه مسواکی) دیده می‌شود (شکل a7) و این زوائد عمیق شبه انگشتی به داخل لومن روده امتدادیافته است. این زوائد از یک‌لایه اپیتلیوم استوانه ساده با سلولهای جاذب یا انتروسیت (شکل b7، سر فلش) تشکیل شده که در میان سلولهای اپیتلیالی ساده این لایه، سلولهای جامی شکل دیده می‌شود. سروز خارجی‌ترین لایه بوده که دارای بافت همبند سنگفرشی ساده است. رشته‌های عصبی بین دوطبقه عضلانی حلقوی و طولی دیده می‌شود.

 

 

شکل 6- برش عرضی مری، رنگ‌آمیزی هماتوکسیلین- ائوزین (a و b) ارتباط مستقیم مری و روده. (a) 100x. خط مقیاس= 500 میکرومتر. (b) 400x. خط مقیاس= 100 میکرومتر.

 

شکل 7- برش عرضی روده، رنگ‌آمیزی هماتوکسیلین- ائوزین (a) پرزهای روده. (فلش). 400x. خط مقیاس= 100 میکرومتر. (b) بزرگنمایی (1000x) از سلولهای انتروسیت و سلولهای موکوسی SM: لایه عضلات صاف، MC: سلولهای مخاطی، سر فلش کوچک: سلولهای جاذب یا انتروسیت، فلش بلند: لایه سروزی. خط مقیاس= 100 میکرومتر

 

در بخش میانی روده نیز چینها دیده می‌شود اما به نسبت بخش ابتدایی کمی کوتاه‌تر است. در بخش انتهایی، روده به نسبت باریکتر بوده و سلولهای اپیتلیال ساده در حال تغییر به مطبق بوده تا به سطح پوست رسیده و این بخش را پوشش داده و درنهایت به مخرج ختم می‌شود. در این ناحیه سلولهای اپیتلیال ساده و چینهای روده‌ای نسبت به دو بخش دیگر کوتاه‌تر بوده اما تعداد سلولهای مخاطی بیشتر است. سلولهای جامی روده نیز در پاسخ به PAS واکنش مثبت نشان دادند(شکل 8). همچنین سلولهای استوانه‌ای یا همان انتروسیت بخصوص در بخش راسی با PBP واکنش نشان داده‌اند (شکل a و b9).

 

 

 

شکل 8- برش عرضی، رنگ‌آمیزی PAS : (a و b) واکنش سلولهای جامی روده با رنگ‌آمیزی اسید پریودیک شیف.

(a) 400x. خط مقیاس= 100 میکرومتر. (b) 1000x. خط مقیاس= 100 میکرومتر

 

شکل 9- برشی عرضی، رنگ‌آمیزی BPB. (a و b) واکنش سلولهای استوانه‌ای روده با BPB. (a) 400x. خط مقیاس= 100 میکرومتر. (b) 1000x. خط مقیاس= 100 میکرومتر


کبد و هپاتوپانکراس: کبد از غدد ضمیمه دستگاه گوارش است که دارای بافت نسبتاً یکدست است و دارای سلولهای کبدی یا هپاتوسیت­ها است که این سلولها در برشهای تهیه‌شده به‌وضوح دیده شد (شکل a10). این سلولها دارای هسته‌های درشت و چندوجهی هستند که به‌خوبی بارنگ آمیزی هماتوکسیلین- ائوزین رنگ گرفته‌اند. در لابه‌لای سلولهای کبدی سینوزوئیدهای کبدی دیده می‌شود. (شکل b10). بافت هپاتوپانکراس در بعضی مقاطع در بین بافت کبد دیده شد (شکل a و b11). هپاتوپانکراس می‌تواند در بخش خلفی نیز در امتداد کبد قراربگیرد (شکل 12). کیسه صفرا سبز رنگ و گرد است و در بخش ابتدایی روده قرارگرفته و اپیتلیوم آن سلولهای ساده دارد و ارتباط بین کبد و روده را ایجاد می‌کند. سلولهای هپاتوپانکراس شدیداً با PAS واکنش نشان داده‌اند و سلولهای کبدی نیز در بعضی نقاط واکنش مثبت را نشان می‌دهند (شکل a و b13). همچنین هپاتوسیتها و هپاتوپانکراس در لابه‌لای سلولهای کبدی به BPB واکنش نشان داده‌اند (شکل 14).

 

 

شکل 10- برش عرضی کبد، رنگ‌آمیزی هماتوکسیلین- ائوزین (a) سلولهای کبدی (فلش). 400x. خط مقیاس= 100 میکرومتر. (b) سینوزوئید، سلولهای کبدی و هسته آنها در مرکز H: هپاتوسیت N: هسته S: سینوزوئید. 1000x. خط مقیاس= 100 میکرومتر.

 

شکل 11- برش عرضی هپاتوپانکراس، رنگ‌آمیزی هماتوکسیلین- ائوزین (a) پانکراس (هپاتوپانکراس) پراکنده در بین کبد. 400x. خط مقیاس= 100 میکرومتر. (b) بزرگنمایی از هپاتوپانکراس. 1000x. خط مقیاس= 100 میکرومتر.

p: هپاتوپانکراس

 

شکل 12- برش عرضی هپاتوپانکراس (p)، رنگ‌آمیزی هماتوکسیلین- ائوزین. 400x. خط مقیاس= 100 میکرومتر  (فلش): کیسه صفرا را نشان می‌دهد. p: پانکراس (هپاتوپانکراس) L: کبد

 

شکل 13- برش طولی، رنگ‌آمیزی PAS. 1000x. خط مقیاس= 100 میکرومتر. (a) واکنش مثبت هپاتوپانکراس به پریودیک اسید شیف (b) واکنش مثبت سلولهای گابلت به پریودیک اسید شیف (فلش)

 

شکل 14- برش عرضی، رنگ‌آمیزی BPB : واکنش هپاتوپانکراس (p) و هپاتوسیت (فلش) به برموفنل بلو. 400x. خط مقیاس= 100 میکرومتر


بحث

پرورش ماهی با توجه به تغذیه و عادات غذایی ماهی و رشد بهتر آنها مسائلی است که اهمیت مطالعات مربوط به بافت‌شناسی دستگاه گوارش را بیشتر می‌کند (2). تشریح لوله­گوارشی و عادات تغذیه‌ای آنها اطلاعات اکولوژیکی و بیولوژیکی مفیدی را فراهم میکند (25). گوارش ماهی شاه­کولی شباهتهایی به دیگر ماهیان استخوانی و همچنین بسیاری از دیگر کپور ماهیان را دارد. به‌طورکلی مسیر گوارشی ماهی شاه­کولی هر چهار لایه اصلی را دارد که این مسئله با ماهیانی ازجمله لوچ ماهی Turcinoemacheilus bahaii (1)، هامور معمولی (3)، Notopterus notopterus (31)، Satanoperca pappaterra (36)، کپور معمولی (4)، ماهی زرده بانام علمی Capoeta damascina (2)، ماهی کلمه (23)، Barbus stigma (سس چسبنده) (30) و بسیاری از ماهیان دیگر صدق می‌کند. خارجی‌ترین لایه گوارشی لایه سروز است که شامل بافت همبند سست بوده و از یک ردیف سلول پوششی سنگفرشی ساده تشکیل‌شده که در همه ماهیان و مهره‌داران دیگر وجود دارد که اگر لایه سنگفرشی ساده وجود نداشته باشد لایه سروز، ادوانتیس نامیده می‌شود که این حالت در اطراف حلق، مری و مخرج دیده می‌شود (6).

مری شاه کولی یک‌بخشی بوده که این مورد با ماهیان گیاه‌خواری مانند کپور علف­خوار (16) و ماهیان همه‌چیزخوار مثل سس چسبنده (30) مطابقت دارد اما مری در گوشتخواران دارای دو بخش قدامی و خلفی است مانند میش­ماهی (21) در لایه مخاطی همانند ماهی زرده از خانواده کپورماهیان (2) چینهای نسبتاً بلند طولی دیده می‌شود. لایه مخاطی که داخلی‌ترین لایه گوارش می‌باشد از اپیتلیوم استوانه‌ای ساده و به‌ندرت مطبق شکل تشکیل‌شده که این مورد با کپور معمولی (4) مشابه بوده اما در برخی از ماهیان مثل کوسه ماهیان و ماهی سوف سلولهای مکعبی یا مطبق مژه‌دار دیده‌شده است (7). سلولهای شاخی همانند ماهی­سفید (10) در مری دیده می‌شود اما در ماهی کپور معمولی این سلولها گزارش نشده است. سلولهای ترشح کننده یا سلولهای جامی شکل در بین سلولهای پوششی مری دیده می‌شوند و مخاط را برای حرکت غذا و بلع آسان‌تر ترشح می‌کنند و چون حاوی پلی­ساکارید خنثی هستند نسبت به PAS واکنش مثبت نشان می‌دهند که این مورد مشابه با ماهی کپور معمولی (4) و ماهی زرده (2) می‌باشد. لایه ماهیچه‌ای در مری نیز همانند کپور معمولی (4) ضخیم بوده و دارای دو بخش طولی و حلقوی بوده که در برشهای عرضی از نمونه به‌روشنی قابل‌مشاهده است. همچنین گابلت سلولهای این بخش واکنش کمی نیز به BPB نشان داده‌اند که در ماهی آزاد (5) نیز گزارش‌شده است.

در خانواده کپور ماهیان (Cyprinidae) برخلاف ماهیانی مانند Claris batrachus و Serrasalmus nattereri (34) و بسیاری از ماهیان گوشتخوار معده حقیقی وجود ندارد و مری بلافاصله به روده متصل می‌شود.

به طولی کلی در خانواده کپور ماهیان می‌توان روده را به دو بخش اصلی تقسیم کرد که این دو بخش شامل بخش جلویی است که از انتهای مری تا اولین پیچ روده بوده که نسبتاً مستقیم و کوتاه است و بخش دیگر قسمت عقبی بوده که از اولین پیچ روده شروع و تا مخرج در نظر گرفته می‌شود که پیچ‌خوردگی بیشتری دارد (16). شاه-کولی ازجمله ماهیان پرخور است و طول روده به دلیل همه‌چیزخوار و بیشتر پلانکتون خوار بودن این ماهی (12) مانند سس چسبنده (30) طول متوسطی دارد و نسبت به ماهیان گیاه‌خوار مانند آمور (16) چندان بلند نیست و نسبت به گوشتخوارانی مثل قزل‌آلای رنگین‌کمان (24) بلندتر است. همچنین کوتاه‌تر بودن طول روده نسبت به بدن در تمام ماهیان تهیه‌شده دیده شد. رژیم غذایی ماهی که می‌تواند گیاهخوار، گوشت‌خوار یا همه‌چیزخوار باشد با طول روده رابطه مستقیم دارد که این مسئله درواقع با نوع غذا، شرایط و محیط زندگی ماهی ارتباط دارد (12). روده هر سه بخش قدامی (پرگزیمال یا ابتدایی)، میانی (وسط)، دیستال (خلفی یا انتهایی) را مانند بسیاری از ماهیان ازجمله Heteropneustes fossilis (گربه‌ماهی نیش‌دار یا دوده) (26) داراست. پرزهای انگشت مانند ویلی چشمگیرترین بخش روده است که در Notopterus notopterus (31)، نیز مشاهده‌شده است. در بین بخشهای قدامی، میانی و خلفی روده ماهی شاه­کولی مانند کپورمعمولی (4) تفاوت چشمگیری وجود نداشت. اما از بخش قدامی به خلفی پرزها به مرور کاهش می‌یابد و بخش قدامی روده نسبت به بخش خلفی چینهای مخاطی بیشتری دارد مانند Astronotus ocellatus (ماهی اسکار) (32) و Stegastes fuscus(سنجاقک ماهی) (25) که این چینها قدرت جذب مواد غذایی را بالا می‌برد که در ماهی زرده (2) نیز گزارش شده است. بنابراین می‌توان گفت به دلیل وجود چینهای بیشتر مخاطی در این ماهی‌ها در بخش قدامی روده، بیشترین جذب در این ناحیه اتفاق می‌افتد. در ماهی خاویاری سیبری (Acipenser baeri) (28) ارتفاع چینهای بخش میانی بلندتر از بخش قدامی و خلفی می‌باشد. در بخش خلفی روده شاه کولی همانند ماهی کپور علف خوار (16) پرزها به‌صورت مورب دیده شد. سلولهای گابلت نیز در تمام روده پراکنده بوده اما در قسمت خلفی روده بیشتر است و با ترشح مخاط زیادتر به دفع مواد زائد کمک می‌کنند. ازنظر میکروسکوپیک روده شاه کولی دارای اپیتلیومی با سلولهای ساده استوانه‌ای مانند ماهی اسکار (32) و لوچ ماهی Turcinoemacheilus bahaii (1) و در بخش خلفی نزدیک مخرج همانند ماهی کلمه (23) مطبق می‌باشد. در این سلولها معمولاً هسته در قاعده قرار می‌گیرد (14). در ماهی ازون برون (20)، قره برون (11) و ماهی آزاد دریای خزر (5) روده دارای اپیتلیوم استوانه‌ای مطبق تا شبه مطبق مژه‌دار است. در لابه‌لای سلولهای روده، سلولهای جامی نیز مشاهده می‌شود که در ماهی لوچ ماهی Turcinoemacheilus bahaii (1) نیز گزارش شده است. سلولهای موکوسی به دلیل داشتن پلی­ساکارید خنثی با پریودیک اسید شیف واکنش مثبت نشان می‌دهند که در گزارشات Claris batrachus وSerrasalmus nattereri(34)، ماهی کپور نقره ای (22)، قره برون (11)، Satanoperca pappaterra (36) و ماهی اسکار (32) نیز مطرح شده است. واکنش ترکیبات پروتئینی مخاط روده به BPB نیز مانند آزاد ماهی (5) دیده می‌شود.

کبد نیز دارای سلولهای چندوجهی نسبتاً گرد است مانند ماهی هامور معمولی، کپور علف خوار، ازون برون که هسته‌های مرکزی در وسط قرارگرفته‌اند که در ماهی کلمه (یعقوبی، 1393) و ماهی سفید (خشنود، 1393) و Clarias gariepinus (گربه‌ماهی آفریقایی) (29) نیز به همین صورت می‌باشد. در برشهای عرضی این عضو به شکل دو قسمت خلفی و قدامی قرارگرفته که در بخش خلفی پانکراس نیز به‌صورت پیوسته با کبد و در قسمتهای دیگر به صورت پخش در آن (هپاتوپانکراس) دیده می شود. در میش ماهی کبد دارای سه لب راست، چپ و میانی می باشد. (21) این اندام در ماهی ازون برون حاوی لوبولهای متعدد است که اندامی کشیده و تقریباً نرم بوده و در طول معده و به موازات سکوم قرارگرفته است. سینوزوئیدهای کبدی در ماهی شانک زرد باله (18) نیز همانند شاه­کولی در لابه­لای هپاتوسیتها گزارش شده است. سلولهای این عضو با PAS واکنش مثبت نشان داده اند که مشابه این در Clarias gariepinus (گربه ماهی آفریقایی) (29) گزارش شده است. کیسه صفرا در کپور علف خوار (16) نسبتاً بیضی و کشیده بوده و در سطح پشتی بخش ابتدای روده و در میش ماهی هلالی بوده و در مجاورت لوب راست کبد قرارگرفته است.

مشخصات مورفولوژیک بدن ماهی شاه­کولی در مشاهدات انجام شده با ویژگی­های بیان شده شریعتی و رجبی­نژاد (19 و 12) مطابقت داشت.

از مطالعه لوله گوارش این ماهی می­توان نتیجه گرفت که این مجرا علی­رغم کوتاهی نسبی طولش به بدن، به دلیل داشتن چینهای مخاطی بلند و زیاد بخصوص در روده و ترشح زیاد موکوس سلولهای مخاطی جذب گسترده­ای از مواد غذایی را برای این ماهی پرخور فراهم می­کند. همچنین با وجود شباهت­های زیادی که بین گونه­های مختلف کپور ماهیان می­باشد اما تفاوتهای خاص گونه ای نیز وجود دارد.

تشکر و قدردانی

بدینوسیله از پرسنل آزمایشگاه مجتمع رازی بخش علوم دامی و بیولوژی دریا و آزمایشگاه بافت­شناسی دانشکده دامپزشکی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران و همچنین مرکز تکثیر و پرورش ماهیان استخوانی شهید انصاری رشت که ما را در انجام این تحقیق یاری نمودند تشکر و قدردانی می نماییم.

1- ابراهیمی درچه، ع.، برهانی، م.، محبوبی صوفیانی، ن.، و اسدالله، س.، 1396. بررسی رژیم غذایی و بافت‌شناسی لوله گوارش لوچ­ماهی Turcinoemacheilus bahaii در رودخانه زاینده‌رود، مجله پژوهشهای جانوری (زیست­شناسی ایران)، دوره 30، شماره 1، صفحات 1- 14.
2- اسدی، ط.، و قارزی، ا.، 1394. مطالعه بافت­شناسی و هیستوشیمی لوله گوارشی ماهی زرده (Capoeta damascina). مجله پژوهشهای جانوری (زیست شناسی ایران)، جلد 28، شماره 4، صفحات 389- 398.
3- امیری پور، ل.، عبدی، ر.، موحدی نیا، ع.، و صحرائیان، م.، 1394. مطالعه ساختار بافتی کبد و روده ماهی هامور معمولی (Epinephelus coioides) طی مراحل رشد و نمو لاروی. مجله اقیانوس شناسی، دوره 6، شماره 23، صفحات 87- 92.
4- بانان خجسته، م.، ابراهیمی، س.، رمضانی، مینا.، و حق نیا، ح.، 1388. مطالعه هیستولوژی، هیستوشیمیایی مری و روده ماهی کپور معمولی (Cyprinus carpio)، مجله زیست­شناسی جانوری، دوره 1، شماره 4، صفحات 17- 26.
5- بحر کاظمی، م.، مجازی امیری، ب.، پوستی، ا.، و ویلکی، ا.، 1385. مطالعه شیمی بافتی لوله گوارش ماهی آزاد دریای خزر (Salmo trutta caspius) از زمان تفریخ تا مرحله بچه ماهی یک تابستانه (Parr). نشریه منابع طبیعی، جلد 59، شماره 3، صفحات 639- 648.
6- پوستی، ا.، ادیب مرادی، م.، و فضیلی، ا.، 1390. بافت­شناسی مقایسه ای، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، ص 421.
7- پوستی، ا.، و صدیق مروستی، س. ع. ال.، 1387. اطلس بافت­شناسی ماهی (اشکال طبیعی و آسیب­شناسی)، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، ص 297.
8- مروتی، ح.، عبدی، ر.، و بصیر، ز.، 1390. اطلس بافت­شناسی ماهی، انتشارات دانشگاه شهید چمران، اهواز، ص 527.
9- حسن­پور، ش.، ایگدری، س.، نصری، م.، و جلالی روشن، س.، 1394. بررسی وضعیت انعطاف پذیری ریختی جمعیت های مختلف ماهی شاه­کولی جنوبی Alburnus mossulensis Heckel, 1843 با استفاده از روش ریخت سنجی هندسی. مجله شیلات، سال 9، شماره 2، صفحات 63-72.
10- خوشنود، ز.، جمیلی، ش.، خدا بنده، ص.، ماشینچیان مرادی، ع.، و مطلبی، ع.، 1393. بررسی ساختار و فراساختار بافت آبششی و مکان­یابی سلولهای کلراید آبششی به روش ایمونوهیستوشیمی در بچه ماهی سفید دریای خزر (Kamensky, 1901) Rutilus frisii kutum. مجله پژوهشهای جانوری (زیست شناسی ایران)، جلد 27، شماره 4، صفحات 498- 508.
11- خیاط­زاده، ج.، خوش­نگاه، ث.، فاطمی، ف.، سعادت فر، ز.، و شاهسونی، د.، 1388. بررسی هیستولوژیک و هیستوشیمیایی لوله گوارش (روده و معده) ماهی قره برون (Acipenser persicus) در بازه زمانی 2 هفته پس از تخم گشایی (Hatching)، مجله زیست­شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد گرمسار، شماره 1 (4)، صفحات 21- 31.
12- رجبی­نژاد، ر.، و آذری تاکامی، ق.، 1388. بررسی عادات غذایی ماهی شاه­کولیGuldenstadt, 1772) Chalcalburnus chalcoides)در رودخانه سفید رود، مجله زیست­شناسی دریا، دوره 1، شماره 3، صفحات 45-63.
13- رحمانی، ح.، و حسن زاده کیابی، ب.، 1384. تنوع ریختی میان جمعیتی ماهی شاه­کولی (Chalcalburnus chalcoides (Guldenstaedt, 1772 در رودخانه­های هراز و گزافرود، مجله علوم محیطی، شماره 10، صفحات 21- 34.
14- رضائیان، م.، 1394. بافت­شناسی و اطلس رنگی دامپزشکی، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، ص 353.
15- رهبر، م.، خارا، ح.، احمدنژاد، م.، خدا دوست، ع.، صمدی، م.، حیات بخش، ر.، و موحد، ر.، 1388. مقایسه هم­آوری ماهی شاه­کولی (Alburnus chalcoides, Guldenstaedt 1772) مهاجر به تالاب انزلی، رودخانه­های سفیدرود، چمخاله و شیرود، مجله شیلات، سال 3، شماره 2، صفحات 73- 82.
16- زهتاب ور، ا.، طوطیان، ز.، کرامت امیرکلایی، ع.، داودی پور، س.، و شادی مزدقانی، م.، 1390. کالبدشناسی لوله گوارش کپور علف­خوار (Ctenopharyngodon idella). نشریه دامپزشکی، شماره 93، صفحات 45- 51.
17- ستاری، م.، 1389. ماهی­شناسی (تشریح و فیزیولوژی). انتشارات حق­شناس، رشت، ص 862.
18- سلامات، ن.، و سلیمانی، ز.، 1393. بررسی تغییرات پاتولوژیک بافت کبد ماهی شانک زرد باله (Achanthopagrus latus) و بیاح (Liza abu) در خور موسی در پاسخ به آلاینده های پتروشیمی، مجله تحقیقات دامپزشکی، شماره 3 (67)، صفحات 301- 310.
19- شریعتی، ا.، 1382. ماهیان دریای خزر و حوزه آبریز آن، انتشارات نقش مهر، تهران، ص 224.
20- شیبانی، م.، و ادیب مرادی، م.، 1381. مطالعه بافت­شناسی کبد و لوزالمعده و مجاری آنها در ماهی ازون برون، مجله دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران، شماره 1 (57)، صفحات 19-28.
21- عارفی، آ.، شیبانی، م.، مروتی، ح.، طوطیان، ز.، و زهتاب ور، ا.، 1396. مطالعه مورفولوژیک لوله گوارشی و غدد ضمیمه در میش ماهی معمولی (Argyrosomus hololepidotus)، نشریه دامپزشکی، شماره 115، صفحات 206- 212.
22- عرفانی مجد، ن.، پیغان، ر.، و یعقوبی، ز.، 1393. مطالعه ساختار هیستولوژی و میکرومتری بافت لنفوئیدی ضمیمه لوله گوارش (GALT) ماهی کپور نقره­ای بالغ و نابالغ، مجله دامپزشکی ایران، شماره 2 (10)، صفحات 47- 57.
23- یعقوبی، م.، مجازی امیری، ب.، نعمت اللهی، م.، و یلقی، س.، 1393. بافت­شناسی تکامل دستگاه گوارش لارو ماهی کلمه (Rutilus rutilus caspicus) دریای خزر، شیلات (مجله منابع طبیعی ایران)، شماره 4 (67)، صفحات 625- 639.
 
24- Banan khojasteh, S. M., and Sheikhzadeh, F., Mohammadnejad, D., and Azami, A., 2009. Histological, Histochemical and Ultrastructural Study of the Intestine of Rainbow Trout (Oncorhynchus mykiss), Journal World Applied Sciences, Vol 6 (11), PP: 1525- 1531.
25- Canan, B. H., and Nascimento, W. S., and Silva, N. B., and Chellappa, S., 2012. Morphohistology of the Digestive Tract of the Damsel Fish Stegastes fuscus (Osteichthyes: Pomacentridae), Journal the ScientificWorld. Vol 10, PP: 1-9.
26- Deshmukh, M. R., and Chirde, S. G., and Gadhikar, Y. A., 2015. Histological and Histochemical study on the stomach and intestine of catfish Heteropneustes fossilis (Bloch 1794). Global journal of biology, Agriculture and health sciences, Vol 4 (1), PP: 16-23.
27- Gisbert, E., and Piedrahita, R. H., and Conklin, D. E., 2004. Ontogenetic development of the digestive system in California halibut (Paralichthys californicus) with notes on feeding practices, Aquaculture, 232, PP: 455-470.
28- Gisbert, E., and Rodriguez, A., and Castello, F., and Williot, P., 1998. A histological study of the development of the digestive tract of Siberian sturgeon (Acipenser baeri) during early ontogeny, Aquaculture, Vol 167, PP: 195-209.
29- Ikpegbu, E., and Nlebedum, U. C., and Nnadozie, O., and Agbakwuru, I. O., 2012. Histological structures of the accessory glands of the digestive system in adult farmed African catfish (Clarias gariepinus B.), Journal of Agriculture and Veterinary Science, Vol 1 (6), PP: 41-46.
30- Kapoor, B. G., 1957. The digestive tube of an omnivorous cyprinoid fish, Barbus stigma, VI-3, PP: 48- 53.
31- Khadse, T., and Gadhikar, Y. A., 2017. Histological and ultrastructural study of intestine of Asiatic knife fish, Notopterus notopterus, International Journal of Fisheries and Aquatic Studies,Vol 5 (1), PP: 18-22.
32- Mortazavi tabrizi, S. A., and Mortazavi, P., and Pousti, I., 2015. Histomorphologic study on oscar fish (Astronotus ocellatus) intestine, International journal of biology, pharmacy and allied sciences. IJBPAS, Vol 4 (2), PP: 739- 750.
33- Pearse, A. G. E., 1985. Histochemistry, theoretical and applied, Analytic technology, Vol 2, PP: 121- 132.
34- Raji, A. R., and Norouzi, E., 2010. Histological and histochemical study on the alimentary canal in Walking catfish (Claris batrachus) and piranha (Serrasalmus nattereri), Iranian Journal of Veterinary Research, Shiraz University, Vol 11 (3), PP: 255- 261.
35- Ramezani-Fard, E., and Kamarudin, M. S., and Harmin, S. A., and Saad, C. R., and Abd Satar, M. K., and Daud, S. K., 2011. Ontogenic development of the mouth and digestive tract in larval Malaysian mahseer, Tor tambroides Bleeker, J, Applied Ichthyology, 27, PP: 920-927.
36- Silva, M. R., and Natali, M. R. M., and Hahn, N. S., 2012. Histology of the digestive tract of Satanoperca pappaterra (Osteichthyes, Cichlidae), Acta Scientiarum Biological Sciences, Vol 34 (3), PP: 319- 326.
37- Uiblein, F., 1995. Effects of vertical prey distribution on the food- searching behaviour of Danube bleak Chalcalburnus chalcoides mento, Hydrobiologia, Vol 300 (1), PP: 329- 333.
38- Yildirim, A., Haliloglu, H. I., Erdogan, O., and Turkmen, M., 2007. Some Reproduction Characteristics of Chalcalburnus mossulensis (Heckel, 1843) Inhabiting the Karasu River (Erzurum, Turkey), Turkish Journal of Zoology, Vol 31, PP: 193-200.
مجله پژوهشهای جانوری (مجله زیست شناسی ایران)(علمی)
دوره 31، شماره 3
مهر 1397
صفحه 267-280
  • تاریخ دریافت: 27 مرداد 1396
  • تاریخ بازنگری: 19 آبان 1396
  • تاریخ پذیرش: 13 آذر 1396