بررسی اکولوژیک شکم پایان منطقه بین جزر و مدی شهرستان‌های دیر و کنگان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

گروه منابع طبیعی- تکثیر و پرورش آبزیان، واحد بوشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، بوشهر، ایران

چکیده

این مطالعه به منظور شناسایی و تعیین تنوع و تراکم شکم پایان منطقه بین جزرومدی سواحل شهرستان های دیر و کنگان درسال 1393 از 8 ایستگاه‌ در‌ دو فصل بهار و‌پاییز نمونه برداری شد .نمونه برداری از مناطق بین جزرومدی با استفاده از کوادرات cm50×50 با سه تکرار در هر ایستگاه صورت گرفت. نمونه ها پس از جمع آوری در فرمالین % 4 فیکس و به آزمایشگاه منتقل و مورد شمارش و شناسایی قرار گرفت. خصوصیات فیزیکو شیمیایی آب از قبیل دما، pH ، اکسیژن محلول و شوری نیز در هر ایستگاه اندازه گیری شد. در این بررسی مجموعاً 19 گونه متعلق به 10 خانواده از شکم پایان مورد شناسایی قرار گرفتند. بیشترین گونه های شناسایی شده در ایستگاههای مورد مطالعه از خانواده هایNeritidae ،Trochidae، Muricidae و Acmaeidae بودند. شاخص شانون(H´) و شاخص سیمسون (λ)در بین فصول نمونه برداری و ایستگاه های نمونه برداری دارای اختلاف معنی داری می باشند اما شاخص مارگالف(R) تنها بین ایستگاههای نمونه برداری دارای اختلاف معنی دار می باشد(05/0 P<)و در بین فصول نمونه برداری دارای اختلاف معنی دار نمی باشد)05/0(P>. با توجه به گونه های شناسایی شده و همچنین شاخص کیفیت آب )ولچ) می توان بیان نمود که سواحل مورد مطالعه دارای آب با کیفیت متوسط و تقریباً ضعیف میباشند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Ecological study of the Gastropoda of the intertidal zone of Kangan and Dayer townships.

نویسندگان [English]

  • Elham Faghihnezhad
  • Abdolrahim Pazira
  • Seyede Maryam Emami

Department of Natural Resources- Reproduction and Culture of Aquatics, Bushehr Branch, Islamic Azad University, Bushehr, Iran.

چکیده [English]

This study is carried out in order to identify and determine diversity and density of Gastropods of intertidal zone of coastal field of Dayer and Kangan townshipes in 8 stations during Autumn and Spring seasons in 2015 Sampling Gastropods was carried out using quadrate(50×50cm) with three repetitions in each station Samples collected were fixed by using 4% formalin and transported to the laboratory and counted and identified Physicochemical properties of water such as temperature, pH,dissolved oxygen (DO) and water salinity were also measured in each station The identified samples were from 19 species and 10 families Most identified species in studied stations were from Neritidae,Trochidae,Muricidae and Acmaeidae families The result of Shannon and Simpson index showed significant differences between sampling seasons and sampling stations Moreover,the Margalof index showed significant difference between sampling stations (P<0/05) and showed no significant difference between season(P>0/05) According to the identified species and also index used in order to determine water quality (Welch) studied stations in shores have water with average and rather poor quality

کلیدواژه‌ها [English]

  • biodiversity
  • species richness
  • Gastropods
  • intertidal zone
  • Dayery and kangan Township Shore

بررسی اکولوژیکشکم‌پایان منطقهبینجزر و مدیشهرستان‌های­دیر و کنگان

الهام فقیه نژاد، عبدالرحیم پذیرا* و سیده مریم امامی

ایران، بوشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، گروه منابع طبیعی- تکثیر و پرورش آبزیان

تاریخ دریافت: 4/5/95           تاریخ پذیرش: 11/10/96

چکیده

این مطالعه بمنظور شناسایی و تعیین تنوع و تراکم شکم‌پایان منطقه بین جزرومدی سواحل شهرستان‌های دیر و کنگان درسال 1393 با نمونه­برداری از 8 ایستگاه­ در­ دو فصل بهار و ­پاییز انجام شد. نمونه‌برداری از مناطق بین جزرومدی با استفاده از کوادرات 50×50 سانتی­متر مربع با سه تکرار درهر ‌ایستگاه صورت گرفت. نمونه‌ها پس از جمع‌آوری در فرمالین 4 درصد تثبیت و در آزمایشگاه مورد شناسایی و شمارش قرارگرفت. خصوصیات فیزیکو شیمیایی آب از قبیل دما (37-23)، pH (8/7-7/6)، اکسیژن محلول (4/8-9/6) و شوری (45-32) در هر ‌ایستگاه‌ اندازه‌گیری شد. در‌این بررسی 19 گونه و 12 جنس متعلق به 10 خانواده از شکم‌پایان مورد شناسایی قرارگرفتند که بیشترین گونه‌ها از خانواده‌های Muricidae, Trochidae, Neritidae و  Acmaeidaeبودند. دراین مطالعه تنوع گونه­ای با استفاده از شاخص شانون- وینر(H´)، تعیین گونه­های غالب با استفاده از شاخص سیمپسون(λ)  و غنای گونه­ای توسط شاخص مارگالف (R) محاسبه گردید. شاخص شانون و شاخص سیمسون در بین فصول نمونه‌برداری و ‌ایستگاه‌های نمونه‌برداری دارای اختلاف معنی‌داری بود اما شاخص مارگالف تنها بین ‌ایستگاه‌های نمونه‌برداری اختلاف معنی‌دار نشان داد (05/0 P<) و در بین فصول نمونه‌برداری دارای اختلاف معنی‌دار نبود )05/0(P>. باتوجه به گونه‌های شناسایی شده و همچنین شاخص کیفیت آب (ولچ) می‌توان بیان نمود که سواحل موردمطالعه دارای آب باکیفیت متوسط و تقریباً ضعیف می‌باشند.

واژه­های کلیدی: تنوع زیستی، غنای گونه­ای، شکم‌پایان، منطقه بین جزرومدی، شهرستان دیر، شهرستان کنگان.

* نویسنده مسئول، تلفن: 09173723932 ، پست الکترونیکی:Abpazira@gmail.com

مقدمه

 

قسمت عظیمی از سطح کره زمین را اکوسیستم‌های مختلف آبی شامل اقیانوس‌ها، دریاها، دریاچه‌ها، خلیج‌ها و رودخانه‌ها تشکیل می‌دهند و نقش عمده‌ای در نظام جهانی محیط زیست ایفا می‌کنند (21). مناطق ساحلی حدود 18تا 33 درصد کل تولید اولیه را به خود اختصاص می‌دهند. این منطقه پتانسیل زیست­شناختی بالایی دارد، زیرا بعنوان بستری برای تغذیه، پرورش نوزاد و تخم‌گذاری عمل می‌کند و همچنین به علت حساسیت، تنوع و داشتن گونه‌های خاص از مهم‌ترین زیستگاه‌ها محسوب می­شوند (17، 26، 27و 40). یکی از بوم سامانه‌های مهم دریایی، سواحل و مناطق بین جزرومدی هستند که از اهمیت زیست محیطی، بوم‌شناختی و اقتصادی برخوردارند. منطقه بین جزرومدی از محیط‌های دریایی منحصربه‌فرد است چراکه مرتباً در معرض هوا قرار می‌گیرد لذا موجوداتی که در این منطقه زندگی می‌کنند باید بتوانند با شرایط دشوار آن سازگاری پیدا کنند (38). این مناطق، منعکس‌کننده‌ی شایع­ترین گونه­های موجودات چسبیده و ساکن هستند که می­توانند شرایط دشوار آن را تحمل کنند و به تولیدمثل خود ادامه دهند (30). شکم‌پایان به علت حضور در بستر و قدرت‌ اندک در تغییر مکان می‌تواند بعنوان یکی از بهترین شاخص‌ها بمنظور تعیین تاثیر فعالیت‌های مخرب انسان روی سواحل به کار گرفته شوند (10). کفزیان بزرگ (ماکروبنتوزها) جانوران بی‌مهره‌اند که با چشم غیرمسلح دیده می‌شوند و حداقل بخشی از زندگی خود را در بستر منابع آبی سپری می‌کنند (25و 31). گاستروپودا (شکم‌پایان) یکی از بزرگ‌ترین رده‌های نرمتنان محسوب می‌شوند که دارای 40 هزار تا 75 هزار گونه زنده هستند. ‌این جانوران، گوشتخوار یا علفخوار و حتی انگل خوار هستند (3). ازلحاظ اکولوژی، نرمتنان کفزی، منجمله شکم­پایان، دارای جایگاه ویژه‌ای در سلسله زنجیره‌های غذایی آب‌های ساحلی می‌باشند. به‌غیراز اینکه به مصرف ماهی‌های کفزی می‌رسند، نقش بسزایی نیز در سیکل تغذیه سایر جانوران دریایی ایفا می‌کنند (4). بنابراین حلقه ارتباطی بسیار مهمی در انتشار و تجدید مواد غذایی در آب‌های جهان به‌حساب می‌آیند. بررسی تنوع و پراکنش انواع موجودات آبزی چه ازنظر اقتصادی و چه به لحاظ بدست آوردن اطلاعات اکولوژیک از منابع آبی، اهمیت فراوانی دارد (6). اکولوژیست‌ها بیان می‌کنند که حضور موجودات زنده در یک اکوسیستم تصادفی نبوده و مجموعه شرایط زیست­محیطی است که موجب رشد، تکثیر و تراکم بعضی گونه‌ها و حذف بعضی گونه‌های دیگر می‌شود (1).

باتوجه به استحصال زیاد فراورده‌های نفتی در استان بوشهر و درنتیجه آلودگی آب‌های سواحل،‌ این امر باعث از بین رفتن بسیاری ازگونه‌های کفزی و غیرکفزی اکوسیستم‌های آبی می‌شود لذا بررسی جمعیت شکم‌پایان در سواحل و مقایسه‌شان بانتایج تحقیقات گذشته می‌تواند یک تحقیق ارزنده در خصوص جلوگیری از آلوده شدن بیشتر منابع آبی دریایی شود. شناسایی گونه‌ها می‌تواند بعنوان یک کلید بررسی وضعیت آلودگی سواحل باشد و  این تحقیق باتوجه به اهمیت منطقه بین جزرومدی ازنظر اکولوژیک تکثیر و پرورش آبزیان دریایی در ناحیه ساحلی، اهمیت سواحل استان بوشهر ازلحاظ فراوانی و تنوع گونه‌ای بی­مهرگان به‌خصوص شکم­پایان و کمبود اطلاعات در این زمینه بمنظور دستیابی به اطلاعات پایه‌ای در کنترل و نظارت زیست­محیطی پراکندگی شکم­پایان در ناحیه ساحلی انجام‌گرفته است.

مواد و روشها

نمونه‌برداری در 8 ایستگاه در شهرستان‌های دیر و کنگان در سال 1393 انجام شد. نمونه‌برداری در مناطق بین جزرومدی و تنها در دو فصل گرم (بهار) و سرد (پاییز) صورت گرفت. در شکل 1 موقعیت ‌ایستگاه‌های موردمطالعه و در جدول 1 موقعیت جغرافیایی ‌ایستگاه‌ها و نوع بستر آن‌ها مشخص‌شده است. در‌ این بررسی 4‌ ایستگاه اول شامل شهرستان دیر و 4 ‌ایستگاه دوم شامل شهرستان کنگان است.

 

جدول 1- موقعیت جغرافیایی‌ایستگاه‌ها در محدوده مورد مطالعه

شماره‌ایستگاه

نام‌ایستگاه

نوع بستر

طول جغرافیایی

عرض جغرافیایی

1

اولی شمالی

صخره‌ای

"3/24 '53 51ْ

"5/15 '50  27ْ

2

اولی جنوبی

صخره‌ای

"5/53 '53 51ْ

"19/4 '50 27ْ

3

اسکله دیر

ماسه،ماسه سنگی

"5/11 '56  51ْ

"2/58 '49  27ْ

4

پارک ساحلی دیر

صخره‌ای،ماسه‌ای

"8/44 '56  51ْ

"5/31 '49  27ْ

5

پارک ساحلی کنگان

ماسه‌ای،قلوه سنگی

"6/52 '2  52ْ

"8/17 '50  27ْ

6

تمبک

ماسه‌ای،قلوه سنگی

"04/16 '5  52ْ

"1/11 '48  27ْ

7

نخل غانم

قلوه سنگی

"11/29 '5  52ْ

"65/1 '48  27ْ

8

برکه چوپان

صخره‌ای،قلوه سنگی

"7/48 '6  52ْ

"5/48 '46  27ْ

 

 

شکل 1- موقعیت‌ایستگاه‌های مورد مطالعه

نمونه‌برداری از رسوبات و تعیین پارامترهای فیزیکوشیمیایی: نمونه‌برداری از رسوبات سواحل موردنظر در دو فصل گرم (بهار در فروردین) و سرد (پاییز در آبان ماه) با استفاده از کوادرات 50×50 سانتی­متر مربع در 8‌ ایستگاه انجام گرفت. ابتدا در هر ‌ایستگاه موقعیت جغرافیایی با استفاده از موقعیت‌یاب GPS مشخص‌شده و سپس نمونه‌برداری از رسوبات ‌ایستگاه‌های تعیین‌شده در سواحل و همچنین نمونه‌های آب جهت سنجش پارامترهای فیزیکی و شیمیایی pH)، شوری، دما، اکسیژن محلول) انجام شد. در هر ‌ایستگاه 3 نمونه رسوب توسط کوادرات جهت مطالعه شکم­پا جهت شناسایی، جداسازی و تعیین تنوع و تراکم اجتماعات برداشت گردید. جهت نمونه‌برداری ابتدا از سطح تا عمق 5 سانتی‌متری توسط بیلچه رسوبات برداشته شد و در الک 5/0 میلی‌متری شستشو داده شد و پس از ثبت مشخصات هر‌ ایستگاه روی ظروف نمونه‌برداری، نمونه‌ها به آزمایشگاه منتقل شدند. پس از انتقال به آزمایشگاه، نمونه‌ها توسط آب شستشو داده شد تا مواد اضافی موجود روی آن‌ها کاملاً تمیز شود. سپس نمونه‌ها به یک پتری دیش منتقل شد و تمامی شکم‌پایان موجود توسط پنس و بااستفاده از استریومیکروسکوپ جداسازی شدند. هرکدام از شکم‌پایان درون یک قوطی فیلم، محتوی فرمالین 4 درصد که مربوط به گروه‌های خاص بوده قرار داده شد، تا مورد شناسایی و شمارش قرارگیرند. سپس فراوانی هرکدام از گروه‌های شکم­پا در فصول مختلف محاسبه و شاخص‌های زیستی مهم در مورد آنها محاسبه گردید. در‌این مطالعه سعی گردید بااستفاده از منابع موجود و کلیدهای شناسایی، دراولین گام شکم‌پایان در حد خانواده و در صورت امکان در حد جنس و گونه شناسایی شوند جهت شناسایی گونه‌های شکم­پا نیز از کلیدهای شناسایی معتبر استفاده شد (15،12،11، 19، 20، 21، 28، 36و 37).

 شاخص تنوع گونه‌ای: شاخص تنوع شانون- ویبر از رابطه(1) محاسبه گردید (34):

رابطه (1)      H=-

در ‌این رابطه  piفراوانی نسبی i امین تاکسون در جامعه،  sعداد کل تاکسون در جامعه شاخص تنوع سیمپسون در سال 1949 توسط سیمپسون ارائه شده است و در سال 1972 کربس رابطه محاسبه آن را به صورت ذیل ارائه کرد (23):

رابطه (2)            H=-

 

در‌این رابطه  piفراوانی نسبی i امین تاکسون در جامعه،  sتعداد کل تاکسون در جامعه در سال 1958 مارگالف شاخص تنوع زیر را ارائه کرد (24):

رابطه (3)         R=

 در ‌این رابطه sتعداد تاکسون، N تعداد کل افراد می­باشد (39).

همچنین جهت ارزیابی آلودگی ایستگاه‌های مورد بررسی از شاخص ولچ (42) استفاده شد:

شاخص شانون شاخصی جهت تعیین تنوع گونه‌ای بوده و باتوجه به مقیاس ولچ جهت ارزیابی آلودگی محیطی    استفاده می‌شود. یکی از کاربردهای شاخص تنوع گونه‌ای شانون تشخیص میزان سلامت و آلودگی محیط است که طبق آن در صورتی که شاخص تنوع گونه‌ای شانون صفر تا 1 باشد محیط بسیار آلوده، اگر بین 3-1 باشد محیط دارای حد متوسط آلودگی و اگر بیش از 3 باشد نشان‌دهنده نبود آلودگی و سلامت محیط است (41).

آنالیز‌های آماری: جهت بررسی آماری داده‌ها، ابتدا بااستفاده از آزمون کلموگروف – اسمیرنف نرمال بودن داده‌ها بررسی و اختلاف بین ‌ایستگاه‌ها و فصول بااستفاده از آنالیز تجزیه واریانس یک‌طرفه و آزمون تی تست، در محیط نرم‌افزار SPSS 15، تعیین گردید (43).

نتایج

پارامترهای فیزیکوشیمیایی: باتوجه به بررسی‌های انجام شده مشخص شد که اختلاف بسیار معنی‌داری بین میانگین دما در 8‌ ایستگاه و دو فصل بهار و پاییز وجود دارد‌ (05/0 P<). بیشترین میزان دما در فصل بهار با میانگین 37 درجه سانتی‌گراد مربوط به ایستگاه 3 و کمترین میزان دما در فصل پاییز با میانگین 23 درجه سانتی‌گراد مربوط به‌ ایستگاه 1 بوده است و همچنین در فاکتور اکسیژن نیز همین نتایج مشاهده شد (05/0 P<). میزان اکسیژن محلول در فصل پاییز با میانگین 887/7 میلی‌گرم بیشترین مقدار را به خود اختصاص داد، به‌طوری‌که حداکثر میزان آن مربوط به ایستگاه 7، با میانگین 4/8 میلی‌گرم ثبت گردید و کمترین میزان اکسیژن محلول نیز مربوط به فصل بهار با میانگین 287/7 میلی‌گرم بوده است به‌طوری‌که حداقل آن در فصل بهار مربوط به ایستگاه 3 با میانگین 90/6 به ثبت رسید. نتایج حاصل از این مطالعه نشان داد که اختلاف معنی‌داری بین میانگین شوری در ‌ایستگاه‌های نمونه‌برداری و همچنین در دو فصل بهار و پاییز وجود دارد (05/0 P<). حداکثر میزان آن مربوط به ایستگاه 5، با میانگین 45 در فصل بهار بوده است. باتوجه به نتایج آزمون آنالیز واریانس مشخص گردید که اختلاف معنی‌داری بین میانگین pH در ‌ایستگاه‌ها و در فصول نمونه‌برداری وجود دارد (05/0 P<). کمترین میزان pH در فصل پاییز با میانگین 70/ 6در ‌ایستگاه 5 ثبت گردید. بیشترین میزان pH در فصل پاییز با میانگین 60/7 در ‌ایستگاه 1 ثبت گردید (جدول2).

 

 

جدول2- خصوصیات فیزیکوشیمیایی ایستگاه‌های مورد بررسی در فصول بهار و پاییز

فصول

دما(C°)

اکسیژن(mg/l)

شوری(ppt)

pH

بهار

08/1±9/31

2/0±2/7

8/1±7/41

2/0±6/7

پاییز

5/1±4/20

3/0±9/7

9/1±1/41

1/0±7/7

                                                                                  


تراکم و پراکنش درشت شکم‌پایان: در طول دوره نمونه‌برداری 19 گونه و 12 جنس از 10 خانواده و 5 راسته از شکم‌پایان شناسایی شد (جدول3) که نتایج فراوانی گروه‌های بنتوزی به تفکیک دو فصل بهار و پاییز آورده شده است. شکل 2 تغییرات فراوانی درشت بی‌مهرگان کفزی شمارش‌شده در ایستگاه‌های مختلف را نشان می‌دهد. باتوجه به نتایج، بین تغییرات فراوانی در دو فصل پاییز و بهار و همچنین بین ‌ایستگاه‌های نمونه‌برداری اختلاف معنی‌داری مشاهده شد (05/0 P<) (شکل2). بیشترین میزان فراوانی در فصل پاییز مربوط به ایستگاه 8 و کمترین میزان آن در فصل پاییز مربوط به ایستگاه 7 می­باشد و بیشترین میزان فراوانی در فصل بهار مربوط به ایستگاه 1 و کمترین میزان آن در فصل بهار مربوط به ایستگاه 7 می­باشد.

 

 

شکل 2 - تغییرات فراوانی(تعداد در مترمربع) شکم­پایان در‌ ایستگاه‌های نمونه‌برداری فصول بهار و پاییز


شاخص شانون: باتوجه به بررسی‌های انجام شده مشخص شد که اختلاف معنی‌داری بین میانگین شاخص شانون در ‌ایستگاه‌های نمونه‌برداری و همچنین در فصول نمونه‌برداری مشاهده شد (05/0 P<) (شکل3).

 

 

شکل 3- تغییرات شاخص شانون بین ایستگاه‌ها و در فصول بهار و پاییز


شاخص سیمپسون: با توجه به نتایج آنالیز واریانس، بین میانگین شاخص سیمپسون بین فصول نمونه‌برداری و همچنین در ‌ایستگاه‌های نمونه‌برداری اختلاف معنی‌دار مشاهده‌شده است (05/0 P<) (شکل4).

 

 

شکل4- تغییرات شاخص سیمپسون بین ‌ایستگاه‌ها و در فصول بهار و پاییز


شاخص مارگالف: نتایج حاصل از این مطالعه نشان داد که اختلاف معنی‌دار بین میانگین شاخص مارگالف بین فصول نمونه‌برداری مشاهده نشده است )05/0(P> اما در بین ‌ایستگاه‌های نمونه‌برداری اختلاف معنی‌دار  مشاهده‌شده است (05/0 P<) (شکل5).

 

 

شکل 5- تغییرات شاخص مارگالف بین ‌ایستگاه‌ها و در فصول بهار و پاییز

جدول 3- تراکم (تعداد در مترمربع) شکم‌پایان ‌ایستگاه‌های مورد مطالعه در فصول بهار و پاییز

کنگان

دیر

ایستگاه

 

 

 

 

گونه

برکه چوپان

نخل غانم

تمبک

پارک ساحلی کنگان

پارک ساحلی دیر

اسکله دیر

اولی جنوبی

اولی شمالی

پاییز

بهار

پاییز

بهار

پاییز

بهار

پاییز

بهار

پاییز

بهار

پاییز

بهار

پاییز

بهار

پاییز

بهار

0

0

0

0

0

3

1

1

5

3

2

15

1

2

10

1

Eucheus asper

0

1

0

0

0

2

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

Nerita adensis

4

1

5

0

0

0

1

0

0

1

0

0

0

0

1

0

Nerita albicilla

2

0

0

0

2

0

1

0

0

0

0

0

0

0

0

80

Nerita longii

0

16

0

3

0

30

0

5

37

40

0

0

16

36

2

0

Nerita textilis

2

1

0

0

0

10

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

Nerita sp

1

28

0

0

1

12

0

3

48

32

0

10

3

1

0

0

Turbo coronatus

0

1

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

Chiton lamyi

0

1

0

0

0

0

4

0

0

0

0

0

0

0

0

0

Acmaea sp

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

2

0

Acmaea profunda

0

0

1

24

1

3

3

9

12

13

2

0

3

10

31

0

Trochus radiatus

0

0

0

0

0

0

0

1

0

0

0

0

0

0

3

0

Trochus erythraeus

0

0

0

0

0

0

0

1

0

0

1

0

1

0

1

0

Priotrochus obscurus

20

0

0

0

16

0

0

1

0

0

0

0

0

0

0

0

Monodonta nebulosa

205

40

1

1

110

38

77

50

49

0

0

0

43

15

5

99

Planaxis sulcatus

0

0

0

0

0

0

1

0

0

0

160

40

0

0

0

0

Cerithidea cingulata

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

4

0

0

0

Peronia peronii

0

3

1

1

2

3

33

17

8

5

0

0

11

18

0

2

Thais savignyi

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

1

0

Thaia sp

                                               


درصد تنوع رژیم غذایی شکم‌پایان: نتایج به‌دست‌آمده در مطالعه حاضر در فصول بهار و پاییز نشان داد که 89 درصد از شکم‌پایان رژیم غذایی گیاهخواری و 11 درصد رژیم غذایی گوشت‌خواری را دارا می‌باشند. بنابراین بیشترین شکم‌پایان مورد مطالعه رژیم غذایی گیاهخواری را دارند (شکل6).

 

 

شکل6- درصد تنوع رژیم غذایی شکم‌پایان در فصول بهار و پاییز


تعیین وضعیتآلودگی منطقه: جهت تعیین وضعیت آلودگی از شاخص ولچ استفاده گردید. در ‌این شاخص بر اساس میزان تغییرات شاخص تنوع شانون، در هر ‌ایستگاه وضعیت آلودگی تعیین می‌گردد. درصورتی‌که شاخص تنوع گونه‌ای شانون صفر تا 1 باشد محیط بسیار آلوده، اگر بین 3-1 باشد محیط دارای حد متوسط آلودگی و اگر بیش از 3 باشد نشان دهنده نبود آلودگی و سلامت محیط است. به‌طورکلی وضعیت آلودگی در ‌این مناطق از سطح متوسط برخوردار است (جدول4).

 

 

جدول 4- تعیین وضعیت‌ آلودگی ایستگاه‌ها در فصول بهار و پاییز

 

ایستگاه

1

2

3

4

5

6

7

8

ولچ(شانون)

بهار

876/0

23/1

942/0

31/1

36/1

46/1

737/0

502/0

 

پاییز

57/1

47/1

204/0

48/1

17/1

819/0

07/1

38/1

                                                                                                                                          

 

با توجه به الگوی طبقه‌بندی مناطق آلوده ولچ، ایستگاه‌های مورد مطالعه در شهرستان دیر (ایستگاه‌های 1، 2 و4) و شهرستان کنگان (ایستگاه‌های 5، 6، 7 و8) در هر دو فصل در طبقه، با بار آلودگی متوسط قرار دارند اما‌ ایستگاه 3 درهر دو فصل در طبقه، با بار آلودگی اساسی قراردارد. به‌طورکلی وضعیت ‌این شاخص از روند خاصی در منطقه مورد مطالعه پیروی نمی‌کند که‌ این امر احتمالاً به دلیل شرایط گوناگون محیطی در ‌ایستگاه‌های مختلف ازلحاظ آلودگی بوده که باعث افزایش ‌این شاخص در بعضی ‌ایستگاه‌ها و کاهش آن در ‌ایستگاه‌های دیگر شده است.

بحث

درشت بی‌مهرگان کفزی بخش بسیار مهمی از فون بستر دریاها را تشکیل می‌دهند که غالباً شامل پر تاران، سخت‌پوستان و نرم­تنان می‌باشند (35). مطالعه و بررسی جانوران کفزی به‌ویژه شکم‌پایان یکی از مهم‌ترین موضوعات علم اکولوژی می‌باشد (14). جوامع بنتوزی نقش­های مهم و ویژه­ای در انتقال انرژی در اکوسیستم‌های آبی دارند و مطالعه ‌این جوامع معیار مناسبی برای ارزیابی وضعیت اکولوژیکی یک اکوسیستم آبی می‌باشد (16). بطور کلی می­توان گفت که تاکنون عوامل مختلفی مانند اندازه رسوبات، شوری آب، جریانهای آب، عمق و عوامل آلاینده آب بعنوان پارامترهای کنترل کننده و دارای بیشترین تأثیر بر تراکم و گسترش فون بنتیک در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری ازجمله منطقه خلیج‌فارس و دریای عمان از سوی محققین گزارش گردیده است که در این مناطق بوده‌اند (2).به نظر می­رسد علت تراکم بسیار بالای شکم­پایان، مقاوم بودن آنها در برابر شرایط نامساعد محیطی از یک‌سو و چرخه زیستی طولانی‌مدت آنها که باعث حضور آنها در تمام سال می­شود از سوی دیگر باشد. در مقابل عدم حضور برخی از خانواده­ها در ماه­های مختلف می­تواند ناشی از چرخه زندگی کوتاه آنها باشد. براساس نظر محققین، وجود اختلاف شرایط محیطی حاکم در هریک از مناطق، ازجمله مقدار غذا، نوع بستر، شرایط فیزیکی و شیمیایی حاکم بر زیستگاه، مقدار مواد آلی و تغییرات بیولوژیکی مانند رقابت، شکار و غیره می­تواند عامل تفاوت در تراکم و زیتوده کفزیان باشد و قطعاً جوامعی از کفزیان که سازش‌پذیری بیشتری دارند قادر به افزایش تراکم خود هستند (8).

شاخص‌های مورد مطالعه: یکی از کاربردهای مفید شاخص تنوع گونه‌ای شانون، ارزیابی اکولوژیکی در ارتباط با آلودگی مناطق می‌باشد (41) که نتایج حاصل از شاخص ولچ (42) نشان می‌دهد که به‌طورکلی مناطق مورد مطالعه دارای آلودگی متوسط هستند. نتیجه این تحقیق نشان داد که تنوع­زیستی گونه‌های بنتوزی در فصل پاییز نسبت به فصل بهار بیشتر و میزان آن در فصل پاییز برابر با 572/1 مربوط به ایستگاه 1 و در فصل بهار 466/1 مربوط به ایستگاه 6 بود و همچنین نتایج حاصل از سیمپسون نشان داد بیشترین میزان‌ این شاخص در فصل پاییز بیشتر از فصل بهار بود که نشان می­دهد سواحل مورد مطالعه تنوع خوبی دارا هستند و نتایج حاصل از شاخص شانون را تأیید می‌کند. بیشترین میزان شاخص سیمسون در فصل پاییز برابر با 992/0 مربوط به ایستگاه 3 و در فصل بهار برابر با 656/0 مربوط به ایستگاه 7 بود. همچنین نتایج حاصل از شاخص مارگالف با نتایج حاصل از شاخص شانون و سیمپسون مشابه بود به ‌این صورت که بالاترین میزان ‌این شاخص در فصل پاییز و پایین‌ترین آن در فصل بهار مشاهده شد و میزان آن در فصل پاییز برابر با 731/1 مربوط به ایستگاه 1 بود. براساس آنالیز‌های آماری بین تغییرات فراوانی در فصل پاییز و فصل بهار اختلاف معنی‌داری مشاهده شد. تراکم گونه‌های دوکفه­ای‌ها و شکم‌پایان در فصول نمونه‌برداری از تغییرات زیادی برخوردار بود. این‌گونه نوسانات در تراکم می‌تواند تابعی از نوسانات تولیدمثل نیز باشد. همان‌گونه که بوچرت (1996) در مطالعات خود اشاره نموده است کاهش در تخم‌ریزی یا عدم توانایی تخم‌ریزی می‌تواند در اثر کمبود مواد غذایی و یا افزایش انرژی مصرفی برای روندهای متابولیک ناشی از استرس وضعیت‌های محیطی مانند نوسانات دما، شوری، کمبود اکسیژن و تغییرات کمیت و کیفیت غذا باشد. در مطالعه حاضر بیشترین میزان فراوانی در فصل پاییز بوده است. در مطالعه سلیمانی راد و همکاران (1390)، که به بررسی بوم‌شناختی جمعیت ماکروبنتوزهای منطقه حفاظت شده خور گابریک در شهرستان جاسک (دریای عمان) پرداخته شده است طبق نتایج بدست آمده در‌این مطالعه نشان داده‌ شده است که میزان فراوانی و تنوع در فصول گرم سال کاهش داشته است که مهم‌ترین عامل آن تغییرات افزایش دما بوده است و همچنین در مطالعه وزیری‌زاده (1376) مؤید چنین نتیجه است. علاوه بر‌این آبویی و همکاران (2012) که به مطالعه اثر آلودگی آب­ها روی گونه­های کفزی ماکروفونا در منطقه Koluma در نیجریه پرداختند، نتیجه مطالعه نشان داد که تنوع درشت بی­مهرگان کفزی در ‌ایستگاه‌های مورد بررسی به‌طورکلی کم بوده است که علت آن­ها را تحمل کم ‌این گونه­ها در مقابل آلودگی بیان کرد درحالی‌که گونه­های فرصت‌طلب (پرتاران Polychaetes) که شاخصی برای بیان آلودگی هستند در آب­های لب­شور غالب می­باشند که‌ این را می­توان به سطح تحمل آن­ها در مقابل آلودگی نسبت داد. طبق تحقیق ساندرزوهمکاران(2007) افزایش آلودگی باعث کاهش تنوع و فراوانی گونه‌های درشت بی‌مهرگان کفزی می‌شود. در مطالعه حاضر باتوجه به الگوی طبقه‌بندی ولچ، اکثر ‌ایستگاه‌ها ازلحاظ آلودگی در سطح متوسط قراردارند. همچنین در مطالعه صالحی و همکاران (2015) بیان شد که براساس شاخص ولچ سواحل مورد مطالعه ازلحاظ آلودگی در سطح متوسطی قرار دارند که عامل اصلی آلودگی ‌این سواحل پساب­های ناشی از فاضلاب­های خانگی و حمل‌ونقل نفتکش‌ها گزارش شده است.

بیشترین و کمترین گونه‌های یافت شده: گونه‌هایCerithidea cingulataوPlanaxis sulctusجز فراوان‌ترین شکم‌پایان شناسایی شده در مناطق مورد بررسی بوده‌اند. دلیل فراوانی ‌این گروه‌ها در هر دو فصل می‌تواند به دلیل وجود شرایط محیطی مناسب برای زیست و تولید­مثل ‌این گونه­ها باشد. به دلیل ‌اینکه ‌این گونه‌ها تا حدودی مقاوم به آلودگی هستند می‌توان بیان نمود که‌ ایستگاه‌های مطالعاتی ازنظر کیفیت، وضعیت مطلوبی ندارند. این دوگونه شاخص­های بیولوژیکی مناطق آلوده می­باشند، زیرا علی­رغم شرایط آلودگی بالا توانسته­اند با تراکمی بالا به زیست خود ادامه دهند. همچنین‌ این گونه‌ها قادر هستند از مواد غذایی و مواد آلی پوسیده استفاده نموده، بروی پوشش­های جلبکی زیست و تغذیه کنند، همچنین ازنظر اکولوژیکی، یوری‌هالین (Euryhalin) محسوب شده و قادر هستند تغییرات زیست­محیطی ناگهانی و کمبود قابل‌توجه اکسیژن و بالا بودن سولفید هیدروژن را به‌خوبی تحمل نماید (29).

یکی از گونه‌های شکم‌پایان که در ‌این مطالعه مورد بررسی قرارگرفت گونه Peronii Peronia بود. این‌گونه تنها در فصل پاییز و تنها در سواحل صخره‌ای (ایستگاه 2) یافت شد. همچنین در مطالعه گیلان فریمان و همکاران (1393)، ‌این‌گونه نیز در سواحل صخره‌ای و بین جزر و مدی تیس در چابهار یافت شده است.

نتیجهگیری

به‌طورکلی می‌توان گفت تغییرات و نوسانات مشاهده شده در میزان فراوانی و تنوع دوکفه­ای­ها و شکم‌پایان منطقه مورد مطالعه طی بررسی حاضر می­تواند ناشی از تغییرات شرایط محیطی ازجمله شوری و دما در منطقه باشد. توزیع و فراوانی کلیه گونه­های جانوری در طبیعت نتیجه تأثیر متقابل و پیچیده پارامترهای مختلف محیطی است و همچنین فعالیت­های انسانی (آلودگی) باعث تغییر در متغیر­های محیطی شده است که ‌این امر باعث می‌شود در ترکیب و تنوع گونه­ای ماکروبنتوزها تغییر‌ ایجاد شود. باتوجه به‌ اینکه شکم­پایان یکی از مهم‌ترین گروه‌های کفزی یک اکوسیستم آبی محسوب می‌شوند، هرگونه تغییر در اکوسیستم ساحلی و منطقه بین جزر و مدی باعث تغییر در عوامل حاکم بر جوامع مذکور می‌شود.

تقدیر و تشکر

بدین‌وسیله از همکاری­های اساتید محترم جناب آقای دکتر عبدالرحیم پذیرا، سرکار خانم دکتر سیده مریم امامی، جناب آقای دکتر تیرداد مقصودلو و همچنین جناب آقای دکتر امیر وزیری‌زاده کمال تشکر را دارم.

1. احمدی، م، ر.، و نفیسی، م.، 1380. شناسایی موجودات شاخص بی­مهره آبهای جاری انتشارات خبیر، 240 صفحات 55-3.
2. اصغری، ث.، احمدی، م، ر.، محمدی زاده، ف.، و اجلالی، ک.، 1394. بررسی اثرات برخی عوامل محیطی روی تنوع و تراکم دو کفه­ایهای سواحل ایرانی دریای عمان، مجله پژوهش­های جانوری، جلد 28، شماره 3، صفحات 263-273.
3. پاپهن، ف.، مرمضی، ج.، تقی رونق، م.، و معاونی، ز.، 1389. شناسایی و طبقه‌بندی شکم­پایان سواحل بحرکان در خلیج‌فارس، اولین همایش ملی آبزیان،  صفحه15.
4. رضایی مارنانی، ح.، 1374. بررسی پراکنش نرم‌تنان در آب‌های کم‌عمق پیرامون برخی از جزایر ایرانی خلیج‌فارس، گزارش نهایی، موسسه تحقیقات شیلات ایران، صفحه162.
5. سلیمانی­راد، آ.، کامرانی، ا.، کشاورز، م.، وزیری­زاده، ا.، و بهره­مند، م.، 1390. بررسی بوم‌شناختی جمعیت ماکروبنتوزهای منطقه حفاظت‌شده خور گابریک در شهرستان جاسک (دریای­عمان)، اقیانوس‌شناسی، سال دوم، صفحه 7.
6. عطاران فریمان، گ.،1380. پراکندگی و تنوع جمعیت پرتاران درخور باهوکلات، شمال شرقی دریای عمان، پژوهش و سازندگی، شماره 35، صفحات 83-79.
7. عطاران فریمان، گ.، 1393. بررسی فیلوژنتیکی
Peronia peronei  (نرم‌تنان: شکم‌پایان، sea slug) در سواحل بین جزرومدی چابهار براساس توالی ژنی SrDNA 18، مجله تازه‌های بیوتکنولوژی سلولی_ مولکولی ، دوره 4، صفحه 15.
8. فتحی، پ.، ابراهیمی، ع.، اسماعیلی، ع، ر.، و متقی، ا.، 1395. بررسی تراکم و توده زنده بزرگ بی­مهرگان کفزی تالاب چغاخور، مجله پژوهش­های جانوری، جلد 29، شماره 1، صفحات 64-76.
9. وزیری زاده، ا.، 1376. بررسی وضعیت ماکروفونا در منطقه بین جزرومدی سواحل استان بوشهر، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید چمران اهواز.
 
10 .Abbott, A., 2000. Compendium of sea shells, 2nd Ed, Madsen Publishing Associated, PP: 215 – 450.
11 .Abbott, R. T., and Morris, A. P., 2001. A Field Guide to Shells: Atlantic and Gulf Coasts and the West Indies, Houghton Mifflin Harcourt, 512 p.
12 .Abbott, R. T., Zim, H. S., and Sandstrom, G. F., 2001. Seashells of North America: A Guide to Field Identification St Martin's Press, 280 p.
13 .Abowei, J. F. N., Ezekiel, E. N., and Hansen, U., 2012. Effects of Water Pollution on Benthic Macro Fauna Area, Niger Delta Area, Nigeia, International Journal of Fisheries and Aquatic Sciences, 1(2), PP: 140-146.
14 .Andrew, S. Y., Sigvaldadottir, E., and Helgason, G. V., 1996. Macrofauna: polychaeta, mollusks, and crustacean In: Methods for the examination of organism diversity in soils and sediment, 3rd Ed , Hall, G S , UNESCO Press, Cambridge, PP: 345-450.
15 .Angeletti, S., 1978. The Seas and their Shells, a Collector Guide to the Seashells of the World, Doubleday and Company Garden City, New York 303 p.
16 .Bagenal, T. B., 1978. Methods for assessment of fish production in freshwater, third edition, Blackwell Scientific Publication, Oxford, PP: XVT 365.
17 .Balasubramanian, H. M., 1999. Acts of coastal pollution first edition, Annamalai University Press, PP: 10-18.
18 .Bochert, R., 1996. Variation in reproduction status, larval occurrence and recruitment in an estuarine population of maren, Ophlia, Vol 45, No 2, PP: 127-142.
19 .Bosch, T. D., Dance, S. P., Molenbeek, G. R., and Oliver, P. G., 1995. Seashells of Eastern Arabia, Published By Montivate Publishing, PP: 24-186.
20 .Bouchert, P., Rocroi, J. P., Jiri, F., Hausdorf, B., Ponder, W., Valdes, A., and Waren, A., 2005. Classsification and nomenclature of Gastropoda families Malacologia, 47, PP: 1-368.
21 .Hamzavi, S. F., Kamrani, E., Salarzadeh, A., and Salarpour, A., 2012. The study of Seasonal Changes of Interidal Macrobenthoses in mangrove Forests of Basatin Estuary of Nay band Gulf,J,appl Environ Biol Sci, 2(7), PP: 348-357.
22 .Jones, D. A., 1986. A Field guide to the sea shores of Kuwait and the Persian Gulf, 1st Ed, University of Kuwait, Bland Ford Press, PP: 140 -157.
23 .Krebs, C. J., 1994. Ecology: The Experimental Analysis of Distribution and Abundance 4th ed Harper Collins, New York.
24 .Margalef, R., 1958. Information Theory in Ecology General Systematics, 3, PP: 36-71.
25 .Moghdani, S., Amiri, F., Ghanbari, F., Saki Entezami, M., Tabatabaei, T., and Pourkhan, M., 2013. Water quality assessment with biological indicators: Mond protected area, Iran Journal of Biodiversity and Environmental Sciences, 3(9), PP: 80-90.
26 .Nabavi, S. M. B., Salari-Aliabadi, M. A., Shamoradi, A. R., Vazirizadeh, A., and Arebi, I., 2011. Ecological assessment of intertidal ecosystems in Khark Island (Persian Gulf) using community structure of Macrobentic bivalves World Journal of Fish and Marine Sciences, 3(6), PP: 559-563.
27 .Nybakken, J. W., 1995. Marine biology, an ecological approach Harper Collins College Publishers, California, PP: 328-438.
28 .Opresko, L., Thomas, R., Bayer, F. M., and Voss, G. L., 1976. Guide to the Larger Marine Gastropods of Florida, the Gulf of Mexico, and the Caribbean Region Miami, Fla: University of Miami Sea Grant Program, 54 p.
29 .Pearson, T. H., and Rosenberg, R., 1990. Macrobenthic succession relation to organic enrichment and pollution of marine environment Oceanography and Marine Biology Annual Review, 16, PP: 229-253.
30 .Rahman, S., and Barakati, S., 2012. Spatial and temporal variations in the species composition and abundance of benthic molluscs alonge 4 rocky shores of Karachi, 36(3), PP: 291-306.
31 .Rosenberg, D. M., Davies, I. J., Cobb, D. G., and Wiens, A. P., 1999. Protocols for measuring biodiversity: benthic macroinvertebrates in freshwater. Department of fisheries and Oceans, freshwater Institute, Winnipeg, Manitoba, 43 p.
32 .Salehi, H., Pazira, A. R., and Noorbakhsh, H. Z., 2015. Ecological status assessment of intertidal zone of the Persian Gulf coastal field using Gastropod biodiversity (a case study of Deylam County, Bushehr Province, Iran) AES BIOFLUX 7(1), PP: 70-81.
33 .Saunders, J., Al Zahed, Kh. M., and Paterson, D., 2007. The impact of organic pollution on the macrobenthic fauna of Dubai (creek UAE). Marine pollution Bulletin, 54(11), PP: 1715-1723, doi:10.1016/j.marpolbul.
34 .Shannon, C. E., and Weaver, W., 1963. The mathematical theory of Communications University of Ilinois press Urbana, 117 http://www alibris com/search/book/qwork.
35 .Tabatabaei, T., and Amiri, F., 2011. Evaluation of the impact of industrial sewage pollution on marine benthic communities, Journal of Water Supply: Research and Technology—AQUA, 60 (6), PP: 364-374.
36 .Taylor, D., and Sohl, N. F., 1962. An outline of gastropod classification Malacologia, 1(1), PP: 7-32.
37 .Tunnell, J. W., Andrews, J., Barrera, N. C., and Moretzsohn, F., 2010. Encyclopedia of Texas Seashells: Identification, Ecology, Distribution, and History Texas A&M University Press, Texas, USA 512 p.
38 .Vazirzadeh, A., and Arebi, I., 2011. Study of macrofaunal communities as indicators of sewage pollution in intertidal ecosystems: A case study in bushehr (Iran), World Journal of Fish and Marine Sciences, 3(2), PP: 174-182.
39 .Washington, H. G., 1984. Diversity, biotic and similarity indices A review with special relevance to aquatic ecosystems" Water Research, 18(6), PP: 653-694 doi: 10 1016/0043-1354(84)9016-7.
40 .Webber, B., and Thurman, J., 1995.  Marine biology, first edition, Blackwell Scientific Publcations Company, London, PP: 145-180.
41 .Welch, E. B., 2003. Ecological effects of wastewater, 1st Ed, E and FN Spon Publ Co, London, PP: 142-187.
42 .Welch, E. B., 1992. Ecological effect & waste water-2nd editional, Chapman and hall, 425 p.
43 .Zar, J. H., 1999. Biostatistical Analysis (4th ed), Prentice Hall, Upper Saddle River, NJ.
دوره 31، شماره 4
بهمن 1397
صفحه 405-416
  • تاریخ دریافت: 04 مرداد 1395
  • تاریخ بازنگری: 18 آذر 1396
  • تاریخ پذیرش: 11 دی 1396