نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 گروه علوم پایه، دانشکده داروسازی و علوم دارویی، علوم پزشکی تهران، ،دانشگاه آزاد اسلامی، تهران،ایران
2 موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور، سازمان تحقیقات، تهران، ایران، صندوق پستی: 141556116
چکیده
کاهش قدرت باروری از دیرباز جزو مشکلات هر دو جنس نر وماده بوده است. پنج انگشت گیاهی است از تیره شاه پسند که در طب سنتی به عنوان کاهنده مشکلات قاعدگی مورد استفاده قرار می گرفت. فلوکستین دارویی ضد افسردگی از خانواده ی داروهای مهارکننده ی انتخابی باز جذب سروتونین (SSRIs) می باشد. هدف از این مطالعه بررسی اثر عصاره الکلی گیاه پنج انگشت و داروی فلوکستین بر سطح هورمونهای استروییدی و بافت تخمدان در ماهی ماده بالغ گورامی سه خال بود. بدین منظور تعداد 120قطعه ماهی ماده بالغ گورامی سه خال با میانگین وزنی (4-3) گرم در 10 گروه به گروههای کنترل1 (دست نخورده)،کنترل2 (تزریق با اتانول) و تیمار های دریافت کننده دوزهای mg/kg 10.20.30.50 از عصاره الکلی میوه گیاه پنج انگشت و mg/kg 5/7 ،5 ،3، 1 از داروی فلوکستین تقسیم شدند. کلیه تجویزها در 10 نوبت و در 3 تکرار، به صورت یکروز درمیان در طول مدت 20روز و به صورت تزریقی درون عضله انجام گرفت. پس از بیهوش نمودن ماهیان، بافت تخمدان و سطح هورمونهای استروییدی بررسی شدند. نتایج آماری سطح هورمون های استروییدی در میان گروههای کنترل و تیمار، اختلاف معناداری را نشان داد (0.05> P). همچنین نتایج، اثر مهاری عصاره گیاه پنج انگشت و فلوکستین را بر بلوغ تخمک از خود نشان دادند. بررسی یافته های حاصل از این پژوهش نشان داد که عصاره گیاه پنج انگشت و فلوکستین با افزایش دوز، سطح هورمونهای جنسی در ماهی ماده ی بالغ گورامی سه خال را کاهش دادند.
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
Investigation of the level of steroid hormones and mature female three spot Gourami's (Trichogaster trichopterus) Oocytes maturation in facing alcoholic extract of (Vitex agnus castus) and Fluoxetine
نویسندگان [English]
1 Department of Basic sciences, Faculty of Pharmacy and Pharmaceutical Sciences,Tehran Medical Sciences, Islamic Azad University,Tehran, I.R. of Iran
2 Iranian Fisheries Science Research Institute, Tehran, Iran
چکیده [English]
Reduction in fertility has long been one of the problems of both males and females. The (Vitex agnus castus) is a plant from the family of (Verbenaceae) which is used in traditional medicine for reducing menstrual problems. Fluoxetine is an antidepressant from the family of selective serotonin reuptake inhibitors (SSRIs). The aim of this study was to evaluate the effect of Vitex agnus castus's alcoholic extract and fluoxetine on steroid hormones and ovary tissues in mature female three spot Gourami. For this purpose, 120 fetal fish speciments of Trichogaster trichopterus with average weight of(3-4) grams in 10 groups were divided into control groups, control1(intact),control2 (ethanol injection) and treatment groups receiving 10, 20, 30, 50 mg / kg alcoholic extract of Vitex agnus castus's fruites and 1, 3 ,5 ,7.5 mg/kg of fluoxetine. All the prescriptions were administered 10 times in 3 replicates one day in between in the form of an intramuscular (IM) injection within 20 days.after anaesthetizing the fishes, ovary tissue and the level of steroid hormones were studied. The statistical results of the level of steroid hormones showed significant differences between control groups and treatments (P< 0.05). Also the results showed the inhibitory effect of vitex agnus castus extract and fluoxetine on oocyte maturation.The studies of the results in this research showed that Vitex agnus castus extract and Fluoxetine with the increase in dosage,decreased the level of sex hormones in mature female three spot Gourami.
کلیدواژهها [English]
بررسی سطح هورمونهای استروئیدی و بلوغ تخمکهای ماهی مادهی بالغ گورامی سهخال Trichogaster trichopterus)) در مواجهه با عصاره الکلی گیاه پنجانگشت
(Vitex agnus castus) وفلوکستین( (Fluoxetine
معصومه بطحائی1،طاهره ناجی1* و همایون حسین زاده صحافی2
1 تهران، دانشگاه آزاد اسلامی، دانشکده داروسازی، واحد علوم دارویی، گروه علوم پایه
2 تهران موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی
تاریخ دریافت: 3/10/96 تاریخ پذیرش: 24/4/97
چکیده
کاهش قدرت باروری از دیرباز جزو مشکلات هر دو جنس نر و ماده بوده است. پنجانگشت گیاهی است از تیره شاهپسند که در طب سنتی بهعنوان کاهنده مشکلات قاعدگی مورداستفاده قرار میگرفت. فلوکستین دارویی ضدافسردگی از خانوادهی داروهای مهارکنندهی انتخابی باز جذب سروتونین (SSRIs) میباشد. هدف ازاین مطالعه بررسی اثر عصاره الکلی گیاه پنجانگشت و داروی فلوکستین بر سطح هورمونهای استروئیدی و بافت تخمدان در ماهی ماده بالغ گورامی سه خال بود. بدین منظور تعداد 120قطعه ماهی ماده بالغ گورامی سه خال با میانگین وزنی (4-3) گرم در 10 گروه به گروههای کنترل1 (دستنخورده)، کنترل2 (تزریق با اتانول) و تیمارهای دریافتکننده دوزهای mg/kg 10،20،30،50 از عصاره الکلی میوه گیاه پنجانگشت وmg/kg 5/7 ،5 ،3، 1 از داروی فلوکستین تقسیم شدند. کلیه تجویزها در 10 نوبت و در 3 تکرار، بهصورت یک روز درمیان در طول مدت 20روز و بهصورت تزریقی درون عضله انجام گرفت. پس از بیهوش نمودن ماهیان، بافت تخمدان و سطح هورمونهای استروئیدی بررسی شدند. نتایج آماری سطح هورمونهای استروئیدی در میان گروههای کنترل و تیمار، اختلاف معناداری را نشان داد (05/0>P). همچنین نتایج، اثر مهاری عصاره گیاه پنجانگشت و فلوکستین را بر بلوغ تخمک از خود نشان دادند. بررسی یافتههای حاصل ازاین پژوهش نشان داد که عصاره گیاه پنجانگشت و فلوکستین با افزایش دوز، سطح هورمونهای جنسی در ماهی مادهی بالغ گورامی سه خال را کاهش دادند.
واژههای کلیدی: ماهی گورامی سه خال، گیاه پنجانگشت، فلوکستین، هورمونهای استروئیدی، بافت تخمدان
* نویسنده مسئول، تلفن: 02122640051، پست الکترونیکی: naji.t@iaups.ir
مقدمه
گیاه پنجانگشت بانام علمی (Vitex agnus castus) از خانواده شاهپسند (Verbenaceae) بهصورت درختچهای با ارتفاع 1 تا 5/2 متر است. این گیاه بومی ایران و نواحی مرکزی آسیا است. از اثرات آن میتوان به ضدالتهابی (13)، ضد قارچ و آنتیاکسیدانی (11). مؤثر بر عوارض ناشی از سندرم پیش از قاعدگی (Premenstrual syndrome) (PMS) (26 و35) و گرگرفتگی (3) نام برد. در مطالعهای نشان داده شده است که عصاره توتال میوه پنجانگشت موجب کاهش هورمون (Luteinizing hormone)LH و(Follicle stimulating hormone) FSH در موش نر میشود. به نظر میرسد این عصاره میتواند بر روی تخمکگذاری نیز مؤثر بوده و آن را کاهش دهد (7). فلوکستین دارویی ضدافسردگی از خانوادهی داروهای مهارکنندههای انتخابی باز جذب سروتونین (Selective serotonin reuptake inhibitors)(SSRIs) میباشد. در مطالعات، دریافت فلوکستین در ماهی Zebra fish موجب کاهش تولید تخمک، کاهش سطح17- بتا استرادیول تخمدان و سطح LH وFSH شده است (17). ماهی گورامی سه خال از دسته ماهیان تخمگذار بانام علمی (Trichogaster trichopterus) و متعلق به خانوادهی (Anabantidae) یا لابیرنتدار است که به دلیل شباهت به محور هیپوتالاموس-هیپوفیز-گناد در انسان بهعنوان یک مدل آزمایشگاهی مناسب در مطالعات تولیدمثلی به کار میرود (15). با استناد به وجه تشابه این دو دارو در درمان بیماریهایی چون سندرم پیش از قاعدگی است (12). هدف ازاین پژوهش بررسی اثرات آنها برتخمدان و سطح هورمونهای استروئیدی جنسی است تا بتوان پس از کسب نتایج، اثرات منفی احتمالی آنان را در تجویز مدنظر قرارداد.
مواد و روشها
این مطالعه تجربی در سال 1396در آزمایشگاه علوم پایه دانشگاه آزاد اسلامی تهران واحد علوم دارویی بر روی تعداد 120قطعه ماهی ماده بالغ گورامی سهخال با میانگین وزنی (4-3) گرم انجام گردید. ماهیان در محیط رهاسازی شده و به مدت 48 ساعت با شرایط آداپته شدند. پس از کلرزدایی آب، اندازهگیری فاکتورهای فیزیکوشیمیایی آب نظیر دما (1±23)، (1±7) pH و سختی آب انجام شد. سپس آزمایشات در 10 گروه با 3 تکرار که هرکدام شامل 12 قطعه ماهی بودند، انجام گرفت که در گروههای کنترل1 (دستنخورده)، کنترل2 (تزریق با اتانول96 درجه)، 4 گروه تیمار با پنجانگشت با دوزهایmg/kg 10،20،30،50 (24) و 4 گروه تیمار با داروی فلوکستین با دوزهای mg/kg 5/7 ،5،3، 1 تقسیم شدند (27). دراین مطالعه برای تهیه عصاره گیاه از روش خیساندن (Maceration) استفاده شد. بدین منظور ابتدا میوه گیاه پنجانگشت خریداری و پس از خشک نمودن در شرایط مناسب ازلحاظ تهویه، پس از الک کردن بااستفاده از دستگاه آسیاب برقی مدل Electric Griander آسیاب گردید. آنگاه مقدار 50 گرم از پودر حاصل و350 میلیلیتر اتانول 96درجه (خریداریشده از شرکتMerck )، درون دکانتور ریخته شده و به مدت 72 ساعت در دمای اتاق و در محیط آزمایشگاه قرارداده شدند. پس از تخلیه عصاره از دکانتور، مجدداً شستشو با حلال اتانول صورت گرفته و 500 میلیلیتر دیگر از حلال اضافه شد. این عمل پس از گذشت 48 ساعت دیگر، تکرار شد. سپس عصاره حاصل، در محیط آزمایشگاه جهت خشک شدن قرار داده شد تا افزایش ویسکوزیته و خلوص آن، حاصل شود (9). برای تهیه داروی فلوکستین، ابتدا میزان 2گرم پودر خالص فلوکستین از شرکت داروسازی عبیدی خریداری و به میزان لازم برای تهیه دوزهای mg/kg5/7 ،5 ،3، 1، وزن شده و با اتانول 96 درجه حل گردید. سپس در حجمهای 5 میلیلیتری به حجم رسانیده شده و جهت تزریق نگهداری شد. روش دریافت دارو بهصورت تزریقی درون عضلانی در بالای خط جانبی و زیر باله پشتی ماهیان انجام پذیرفت. کلیه تزریقات در 10 نوبت با سرنگ انسولین BD به میزان 02/0 میلیلیتر، یک روز درمیان بهصورت 3 تکرار در طول مدت 20روز انجام گرفت. در پایان دوره پس از گذشت 24 ساعت از آخرین تزریق، ابتدا تمام ماهیان بوسیله پودر گل میخک، (که ترکیبی مناسب با اثرات منفی کمتر بر ماهی میباشد) بیهوش گردیده (29) و بااستفاده از ترازوی دیجیتال (001/0 گرم) و خطکش بیومتری (طول استاندارد) موردبررسی قرارگرفتند. جهت اندازهگیری هورمونهای استروئیدی، پس از جدا نمودن سر و بالهها و احشای داخلی، از مایعات بافتی بدن ماهیان استفاده و روش هموژنایز استفاده گردید. سپس تخمدان ماهیان پس از توزین، در فرمالین 10درصد تثبیت شدند. پس از انجام مراحل آمادهسازی بافت، برشگیری با میکروتوم به (ضخامت10-5میکرومتر)، و رنگآمیزی به روش هماتوکسیلین-ائوزین صورت پذیرفت (19). سپس جهت مطالعه با میکروسکوپ نوری نیکون)مدل (EclipseE100 و بزرگنمایی40×، موردبررسی قرار گرفتند. سطح هورمونهای استروییدی نیز توسط کیتهای شرکت EASTBIOPHARM و روش الایزا مورد محاسبه قرارگرفتند. دادههای بهدستآمده از اندازهگیری غلظت سرمی هورمونهای استروئیدی، توسط نرمافزار SPSS (نسخه 23) از طریق آزمونهای تجزیه واریانس یکطرفه و آزمون دانکن در سطح معناداری 5% مورد تجزیهوتحلیل قرارگرفتند. برای رسم نمودارها نیز از نرمافزار Excel 2013 استفاده شد.
نتایج
یافتههای حاصل از دادههای هورمونهای استروئیدی این مطالعه در نمودارهای زیر نشان دادهشده است.
شکل1- نمودار مقایسه هورمون 17-بتا استرادیول میان گروههای تحت تیمار و کنترل
این نمودار نشان دهنده نتایج بررسی اختلاف بین گروه های تیمار با گیاه پنج انگشت با دوزهای
mg/kg10،20،30،50 و 4 گروه تیمار با داروی فلوکستین با دوزهای mg/kg 1،3،5،7.5 و گروه کنترل دست نخورده و تزریق با اتانول می باشد. نتایج، توسط آزمونهای تجزیه واریانس یکطرفه و آزمون دانکن در سطح معناداری 5% در میان گروههای کنترل و تیمار مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند که اختلاف معناداری را نشان داد. حروف غیرمشترک بیانگر وجود اختلاف در سطح معناداری 5% میباشند (002/0P<).
شکل 2- نمودار مقایسه هورمون 17-α هیدروکسی پروژسترون میان گروههای تیمار و کنترل.
این نمودار نشان دهنده نتایج بررسی اختلاف بین گروه تیمار با پنج انگشت با دوزهای mg/kg 10،20،30،50 و 4 گروه تیمار با داروی فلوکستین با دوزهای mg/kg 1، 3، 5، 7.5 و گروه کنترل دست نخورده و تزریق با اتانول میباشد. نتایج، توسط آزمونهای تجزیه واریانس یکطرفه و آزمون دانکن در سطح معناداری 5% در میان گروههای کنترل و تیمار مورد تجزیه و تحلیل قرارگرفتند که اختلاف معناداری را نشان داد. حروف غیرمشترک بیانگر وجود اختلاف در سطح معناداری 5% میباشند (05/0P<).
شکل 3- نمودار مقایسه هورمون تستوسترون میان گروههای تیمار و کنترل
این نمودار نشاندهنده نتایج بررسی اختلاف بین گروههای تیمار با پنجانگشت با دوزهای mg/kg 10،20،30،50 و 4گروه تیمار با داروی فلوکستین با دوزهای mg/kg 1،3،5،7.5 و گروه کنترل دستنخورده و تزریق با اتانول میباشد. نتایج، توسط آزمونهای تجزیه واریانس یکطرفه و آزمون دانکن در سطح معناداری 5% در میان گروههای کنترل و تیمار مورد تجزیهوتحلیل قرارگرفتند که اختلاف معناداری را نشان داد.حروف غیرمشترک بیانگر وجود اختلاف در سطح معناداری 5% میباشند (05/0P<).
شکل4- نمودار مقایسه هورمون کورتیزول میان گروههای تیمار و کنترل
این نمودار نشان دهنده نتایج بررسی اختلاف بین گروه های تیمار با گیاه پنج انگشت با دوزهای با دوزهای
mg/kg10،20،30،50 و 4 گروه تیمار با داروی فلوکستین با دوزهای mg/kg1،3،5،7.5 و گروه کنترل دست نخورده و تزریق با اتانول می باشد. نتایج، توسط آزمونهای تجزیه واریانس یکطرفه و آزمون دانکن در سطح معناداری 5% در میان گروههای کنترل و تیمار مورد تجزیهوتحلیل قرار گرفتند که اختلاف معناداری را نشان داد. حروف غیرمشترک بیانگر وجود اختلاف در سطح معناداری 5% میباشند (05/0P<).
یافتههای حاصل از دادههای هورمونهای استروئیدی دراین مطالعه در نمودارهای زیر نشان دادهشده است. باتوجه به نتایج حاصله، میان گروههای کنترل 1 (دستنخورده)، کنترل2 (تزریق با اتانول) از لحاظ سطح هورمونها اختلاف معناداری وجود نداشت. نتایج حاصله اما در میان گروههای کنترل و تیمار بیانگر وجود اختلاف معنادار بود. ((002/0P<) میزان هورمون 17-بتا استرادیول در گروههای تیمار بیانگر وجود اختلاف با گروه کنترل بود (حروف غیرمشترک بیانگر وجود اختلاف در سطح معناداری 5% میباشند) و با افزایش دوز سطح این هورمون کاهش پیدا کرد. در بالاترین دوز از تیمار فلوکستین اما، افزایش در مقدار هورمون مشاهده شد. نتایج حاصل از هورمون 17-α هیدروکسی پروژسترون نیز بیانگر کاهش سطوح با افزایش دوز در تیمارهای پنجانگشت و فلوکستین نسبت به گروه کنترل بود بهگونهای که در بالاترین دوز از دریافت عصاره گیاه این کاهش، اختلاف محسوستری را نسبت به گروه کنترل از خود نشان داد. در نتایج حاصل از هورمون تستوسترون در تیمار فلوکستین، سطوح هورمونی کاهش محسوس تری را نسبت به گروه کنترل از خود نشان داد. در حالیکه در بالاترین دوز از هردوگروه تیمار، افزایش در سطوح هورمونی مشاهده شد. نتایج حاصل از هورمون کورتیزول نیز بهعنوان هورمونی دیگر با ساختار استروییدی، بیانگر کاهش در مقدار با افزایش دوز درمیان گروههای تیمار و کنترل بود. علیرغم وجود اختلاف معنادار در تیمارها نسبت به گروه کنترل (05/0P<)، روند کلی تغییرات در دو گروه تیمار تقریباً مشابه بود.
یافتههای حاصل از تصاویر میکروسکوپ نوری نشان داد که در هردو گروه کنترل، اغلب اووسیتها در مرحله ویتلوژنز قرارداشتند.
شکل5- مقطعی از بافت تخمدان ماهی کنترل اتانول، فاز غالب تخمکها در مرحله ویتلوژنز،(H&E) ، بزرگنمایی40×
شکل 6- مقطعی از بافت تخمدان ماهی کنترل دستنخورده، شروع حرکت وزیکول زایا (GV) به سمت قطب جانوری، (H&E)، بزرگنمایی40×
شکل 7- مقطعی از بافت تخمدان ماهی تیمار فلوکستین با دوز 1 میلیگرم بر کیلوگرم، حضور تخمکهایی در مرحله کورتیکال (C) و پیش هستکی اولیه (P)، (H&E)، بزرگنمایی40×
شکل 8- مقطعی از بافت تخمدان ماهی تیمارفلوکستین با دوز3میلیگرم بر کیلوگرم، حضور تخمکهایی در مرحله کورتیکال ( C) و پیش هستکی اولیه(P)،(H&E)،
شکل 9- مقطعی از بافت تخمدان ماهی تیمار فلوکستین بادوز 5 میلیگرم بر کیلوگرم، فاز غالب تخمکها شامل مرحله پیش هستکی اولیه (P)، حضور تخمکهایی در مرحله کورتیکال (C)،(H&E) ، بزرگنمایی 40×
شکل 10- مقطعی از بافت تخمدان ماهی تیمار فلوکستین ادوز 7.5 میلیگرم بر کیلوگرم ، فاز غالب تخمکها شامل مرحله پیش هستکی اولیه(P) ، حضور تخمکهایی در مرحله ورتیکال(C) ، (H&E)، بزرگنمایی 40×
شکل 11- مقطعی از بافت تخمدان ماهی تیمار پنجانگشت با دوز 10 میلیگرم بر کیلوگرم، اتصال ذرات چربی به یکدیگر(LDF)، حضور تخمکهایی در مرحله پیش هستکی اولیه(P)، حضور تخمکهایی در مرحله کورتیکال (C)،( H&E)،بزرگنمایی 40×
شکل 12- مقطعی از بافت تخمدان ماهی تیمار پنجانگشت با دوز 20 میلیگرم بر کیلوگرم، حضور تخمکهایی در مرحله پیش هستکی اولیه(P)، حضور تخمکهایی در مرحله کورتیکال(C)،(H&E)، بزرگنمایی40×
شکل 13- مقطعی از بافت تخمدان ماهی تیمار پنجانگشت بادوز 30 میلیگرم بر کیلوگرم، حضور تخمکها در مرحله پیش هستکی اولیه (P)، هسته (N) وهستک های کروماتینی (Nu)، حضور تخمکها در مرحله کورتیکال (C) و پیش هستکی اولیه (H&E)، بزرگنمایی40×
شکل 14- مقطعی از بافت تخمدان ماهی تیمار پنجانگشت با دوز50 میلیگرم بر کیلوگرم، فاز غالب تخمکها در مرحله پیش هستکی اولیه (P)، (H&E)، بزرگنمایی 40×
در گروه کنترل دستنخورده شروع حرکت وزیکول زایا به سمت قطب جانوری نشان دادهشده است. (شکل6) در تیمار فلوکستین با دوز 1میلیگرم بر کیلوگرم (شکل7) تعدادی اووسیت در مرحله کورتیکال و تعدادی در مرحله پیش هستکی مشاهده شد. در تیمار با دوز3 میلیگرم بر کیلوگرم (شکل8) نیز این نتیجه تکرار شد. در تیمار با دوز 5 میلیگرم بر کیلوگرم (شکل9) غالب اووسیتها در مرحله پیش هستکی به سر میبردند که این تعداد در تیمار با دوز 5/7 میلیگرم بر کیلوگرم (شکل 10) اندکی کاهش یافت.
نتایج حاصل از تیمار پنجانگشت با دوز 10میلیگرم بر کیلوگرم، بیانگر آن بود که تخمکها در مرحله کورتیکال و تعدادی نیز در مرحله پیش هستکی قرار داشتند. (شکل11) در تیمار پنجانگشت با دوز 20 میلیگرم بر کیلوگرم (شکل 12) نیز غالب اووسیتها در مرحله کورتیکال و تعدادی در مرحله پیش هستکی بودند. در تیمار پنجانگشت با دوز 30 میلیگرم بر کیلوگرم (شکل 13) تعدادی از تخمکها در مرحله پیش هستکی و تعدادی در مرحله کورتیکال قرار داشتند. اما در تیمار با دوز 50 میلیگرم بر کیلوگرم، (شکل14) تقریباً تمامی تخمکها در مرحله پیش هستکی بودند که این تعداد در مقایسه با تیمار فلوکستین و گروه کنترل،افزایش یافت.
بحث
مطالعه تغییرات هورمونی و بیوشیمیایی نظیر تغییر در سطوح هورمونهای جنسی و الکترولیتهای سرم خون ازجمله موارد مرتبط با فیزیولوژی تولیدمثل است که نقش مهمی در مطالعات پایه و کاربردی در این زمینه دارد. سنجش هورمونهای جنسی در کنار استفاده از شاخصهای بافت شناختی در بررسی چرخه تولیدمثلی ماهیان بسیار حائز اهمیت است (6). هورمونهای جنسی از مهمترین هورمونهای استروئیدی محسوب میشوند. دراین بین 17 – بتا استرادیول (E2) ازجمله هورمونهای استروئیدی است که نقش کلیدی آن در سنتز و تحریک ساخت پروتئینهای زردهای ویتلوژنین در هپاتوسیتهای کبد بسیار برجسته است (8). نتایج حاصله از بررسی سطوح هورمونهای استروئیدی در میان گروههای کنترل 1(دستنخورده) و کنترل2 (تزریق با اتانول) اختلاف معناداری را نشان نداد. بررسی نتایج حاصل از هورمون 17-بتا استرادیول نشان داد که با افزایش دوز، سطوح هورمونی کاهش مییابد و در تیمار پنجانگشت روند محسوستری را نسبت به گروه کنترل از خود نشان داد (05/0P<) علت این امر را میتوان در ترکیبات شیمیایی فیتواستروژنی موجود در گیاه جستجو نمود. فیتواستروژنها شامل چندین گروه از ترکیبات هستند که ازجمله آنان میتوان به ایزوفلاون، کومستــان، لیگنـان و لاکتونهای رسورسیلیک نام برد. مشتقاتی از ایزوفلاونها که ماده عمده آن کاستیسین میباشد در عصاره گیاه یافت میشود (2). در مطالعات رفیعیان وهمکاران در سال2017، ذکرشده است که ترکیبات شیمیایی موجود در گیاه موجب کاهش ترشح هورمون FSH و استروژن در زنان و کاهش هورمون تستوسترون در مردان خواهد شد (28). همچنین در بررسی سطوح هورمونی در تیمار فلوکستین، مطالعات منینگن و همکاران در سال2017 بر روی جنس ماده ماهی طلایی بیانگر آن بود که دریافت خوراکی فلوکستین منجر به کاهش سطوح هورمونی استرادیول شده است (22). افزایش در مقدار هورمون در آخرین دوز نیز میتواند نشانگر فعال شدن مکانیسم منفی اثرگذاری هیپوفیز بر گناد باشد. مطالعات نشان دادهاند که تغییر در سطح هورمون 17- بتا استرادیول با رشد تخمکها در تخمدان ارتباط دارد (18). بنابراین کاهش در میزان سطوح هورمونی میتواند نشان از حضور تخمک در مراحل پیش از بلوغ بوده باشد. بررسی میزان سطوح هورمون 17-α هیدروکسی پروژسترون، در تیمارهای پنجانگشت و فلوکستین بیانگر کاهش در مقدار هورمون در الگویی وابسته به دوز بود. که این کاهش در تیمارهای پنجانگشت روند محسوستری را نسبت به گروه کنترل از خود نشان داد. این هورمون، پیش ساز استروئید القاکننده بلوغ نهایی است بهطوری که بیشترین مقدار آن همزمان با تجزیه هسته زاینده، بهم پیوستن قطرات چربی و حل شدن دانههای زرده مشاهده میگردد (24). بنابراین با توجه به کاهش در سطوح هورمونی، روند مهار تکاملی تخمکها محتمل به نظر میرسد. در مطالعات یوفوز و همکاران در سال 2006 نیز کاهش میزان پروژسترون در معرض قرارگیری بافلوکستین گزارششده است (32). همانگونه که اشاره شد، استفاده درازمدت از عصارههای گیاهی که حاوی فیتواستروژنها هستند سبب اعمال فیدبک منفی بر LH شده و میتوانند بر فاز تشکیل جسم زرد مؤثر باشند (20). بنابراین به دنبال آن میتوانند ترشح هورمون 17- α هیدروکسی پروژسترون را نیز که در فاز بلوغ در ماهیان ترشح میشود، تحت تأثیر قرار دهند. در بررسی سطوح هورمون استروئیدی تستوسترون کاهش محسوس میزان در دوز mg/kg5 درتیماربا فلوکستین، در مقایسه با گروه کنترل و تیمار پنجانگشت رؤیت شد. در تیمار پنجانگشت نیز کاهش در دوزهایmg/kg 20و30 روی داد، در حالیکه در بالاترین دوز افزایش در مقدار مشاهده شد. در همین راستا در پژوهشی که منینگن و همکاران بر روی جنس نر ماهی طلایی در سال2010 انجام دادند، فلوکستین موجب اختلال در محور تولیدمثلی و کاهش سطوح پلاسمایی تستوسترون گردید (21). بررسیها همچنین در تیمارهای هردو گروه نشان داد که بالاترین دوز از هردو گروه در برخی نتایج، اثری معکوس داشته است که میتواند نشان از سمیت دوز تزریقی در دوزهای موردنظر باشد. در مطالعه پیرلواسانی و همکاران در سال 2011 نیز در موشهای سوری نر بهصورت درون صفاقی، عصاره پنجانگشت موجب کاهش سطح سرمی تستوسترون،LH وFSH شده است که پیشنهاد میکند که میتواند اثر مستقیمی برمحورهیپوتالاموس، هیپوفیز وگناد داشته باشد (5). در مطالعات نصری و همکاران در سال 1384 بر روی موشهای سوری نیز عصارهی میوه گیاه، موجب کاهش در میزان تستوسترون شده است (10). باتوجه به کاهش محسوستر سطوح تستوسترون نسبت به گروه کنترل و تیمار با پنجانگشت، به نظر میرسد فلوکستین جنس نر را بیشتر تحت تأثیر قرار خواهد داد. در بررسی سطوح هورمونی کورتیزول در تیمار فلوکستین و در دوز mg/kg 5، کاهش در مقدار رؤیت شد و این در حالیست که در تیمار پنجانگشت نیز در روندی مشابه کاهش معنادار در مقدار، نسبت به گروه کنترل در دوز mg/kg30 مشاهده شد. کورتیزول مهمترین هورمون کورتیکو استروئیدی است که در پاسخ به استرس، از بخش قشری بافت کلیه به خون ترشحشده و غلظت آن از جمله شاخصهای مناسب در ارزیابی پاسخ ماهیان به استرس محسوب میشود (34). بنابراین روند تقریباً مشابه تغییرات در گروههای تیمار میتواند بیانگر قرارگیری ماهیان در شرایط محیطی مشابه باشد. از سویی دیگر اثرگذاری بر هیپوفیز میتواند ترشح گنادوتروپینهای محرک برآدرنال و به دنبال آن ترشح کورتیزول را تحت تأثیر قراردهد. در همین راستا، در مطالعات پیووارسکا و همکاران در سال2012 بر روی بیماران که جهت درمان افسردگی از داروی فلوکستین استفاده نمودند، میزان کورتیزول سرمی کاهش یافت (25). در مطالعات سوسیک و همکاران در سال 2016 ذکرشده است که عصاره میوه گیاه در طول مدت سه هفته بر رتهای نر میتواند محور آدرنوکورتیکال را تحت تأثیر قرار دهد (30).
بهترین راه جهت تشخیص و بررسی مراحل تکوین جنسی در ماهیان، بررسی سطوح شاخصهای تولیدمثلی و نشانههای بافتشناسی گناد میباشد (14). ریختسنجی بافتی به اندازهگیری بافتها و اجزاء مختلف موجود در آن پرداخته و در حقیقت محاسبه کمی تغییرات بافتها و اجزاء تشکیلدهنده آنها را با استفاده از تصاویر دوبعدی ممکن میسازد (1). تخمکها در طی رشد مراحل مختلفی را طی میکنند (33). در بررسی نتایج بافتشناسی تخمدان معین شد که در دو گروه کنترل غالب تخمکها در مرحله ویتلوژنز قرارداشتند. در مطالعات باقری و همکاران نیز اختلافی میان گروههای کنترل دستنخورده و اتانولی رؤیت نشد (4). در بررسی نتایج حاصل از تیمار فلوکستین نشان داده شد که در الگویی وابسته به دوز، تعداد سلولها در مرحله پیش هستکی، بهطور کلی نسبت به گروه کنترل افزایشیافته و سلولهای بالغ کمتری به چشم میخوردند. در همین راستا مطالعات لیستر وهمکاران در سال 2009 برروی ماهی Zebra fish نشان داد، فلوکستین موجب مهار تکامل تخمک و کاهش تجمعی تعداد تخمهای تولیدشده میگردد (17). در مطالعه دورل و همکاران در سال2017، نیز نشان داده شد که فلوکستین میتواند اثرات خفیفی بر محور باروری ماهی Cichlasoma dimerus از خود نشان داد (16)، بنابراین میتوان مهار روند تکاملی تخمکها را توجیه نمود. بررسی نتایج بافتی حاصل ازتیمار پنجانگشت نیز بیانگر آن بود که با افزایش دوز، تعداد سلولها در مرحله پیش هستکی در مقایسه با گروه کنترل افزایش یافت که این تعداد نسبت به تیمارفلوکستین نیز بیشتر بوده است. همچنین در مطالعات تاندن و همکاران عصاره گونه دیگری از جنس گیاه پنجانگشت negundo) vitex) سبب ایجاد تغییرات مورفولوژیک بافتی گردیده است (31). در پژوهشهایی که برروی ماهی گورامی سهخال انجام گرفت نیز نشان داده شد که در تیمار با عصاره گیاه پنجانگشت شاخص جنسی و قطر تخمک کاهش پیدا کرد (23). بنابراین میتوان توجیه نمود که روند تکوین تخمکها نیز تحت تأثیر قرارگرفتند. باتوجه به نتایج حاصل از این پژوهش، میتوان نتیجه گرفت که عصاره گیاه پنجانگشت و داروی فلوکستین هردو اثر مهاری بر روند تکوین تخمک داشته و منجر به کاهش سطوح هورمونهای استروئیدی جنسی در ماهی ماده بالغ گورامی سه خال گردیدهاند.
تقدیر و تشکر
این پژوهش با مساعدت آزمایشگاه علوم پایه دانشکده داروسازی واحد علوم دارویی دانشگاه آزاد اسلامی صورت پذیرفته است. بدینوسیله نویسندگان مقاله از تمامی همکاران این مرکز که در انجام این پژوهش همکاری داشتند، مراتب تشکر و قدردانی خود را اعلام میدارند.