نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 کارشناس آزمایشگاه زیست شناسی دانشکده علوم دانشگاه رازی کرمانشاه
2 هیات علمی گروه زیست شناسی دانشگاه رازی کرمانشاه
3 دانشگاه رازی کرمانشاه گروه زیست شناسی
چکیده
چکیده: منطقه ی کنگاور در شرق استان کرمانشاه واقع شده است، که وجود زیستگاه های متنوع در این منطقه از جمله علف زار، دشت، کوهستانی، سنگلاخی و بوته زار باعث شده است که این منطقه از تنوع قابل ملاحظه ای از سوسماران برخوردار باشد. هدف از این مطالعه بررسی فون سوسماران شهرستان کنگاور و مناطق اطراف آن است. طی بازدید های میدانی از منطقه ی مورد مطالعه در سال های 1393-1391 تعداد92 نمونه سوسمار از 11 ایستگاه مختلف جمع آوری گردید. سپس نمونه ها به آزمایشگاه منتقل و در الکل 70 درصد تثبیت شدند و صفات متریک و مریستیک آن ها مورد بررسی و اندازه گیری قرار گرفت. در این مطالعه نه گونه متعلق به نه جنس و پنج خانواده از سوسماران شناسایی شدند:Trapelus lessonae و Laudakia nupta ازخانواده ی Agamidae؛ Cyrtopodion scabrum و heterocercum Mediodactylus ازخانواده ی Gekkonidae؛ Eremias montanus وOphisops elegans ازخانواده ی Lacertidae؛ Ablepharus pannonicus و Heremites aurata از خانواده ی Scincidae و Varanus griseus از خانواده ی Varanidae.
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
The lizard fauna of Kangavar township and adjacent areas
نویسنده [English]
چکیده [English]
Abstract
Kangavar township is Located in the east of Kermanshah. It is mainly a mountainous and high-plain region. A various habitat types (such as grasslands, mountains, rocky and shrubbery areas) support reptiles of this region. Uncovering the lizard fauna of Kangavar region in Kermanshah province is the main aim of this study. Morphometric characters and valid keys were used to identify the lizard fauna. A distribution map was created for each species. A total number of 92 lizard specimens were collected from 11 stations. Then the specimens were transferred to the laboratory and were fixed and preserved in 70% ethanol and then their metric and meristic features were examined. Nine identified species belonging to nine genera and five families include Laudakia nupta and Trapelus lessonae (Agamidae); Cyrtopodion scabrum and Mediodactylus heterocercum (Gekkonidae); Eremias montanus and Ophisops elegans (Lacertidae); Ablepharus pannonicus and Heremites aurata (Scincidae) and Varanus griseus (Varanidae).
Key words: Sauria, Faunal elements, Kermanshah Province, Western Iran
کلیدواژهها [English]
مطالعهی فون سوسماران شهرستانکنگاور و مناطق اطراف آن
حمیدرضا ازهر1*، نصراله رستگارپویانی1،2 و رسول کرمیانی 1،2
1 کرمانشاه، دانشگاه رازی، دانشکده علوم پایه، گروه زیستشناسی
2 کرمانشاه، دانشگاه رازی کرمانشاه، گروه پژوهشی خزندگان فلات ایران
تاریخ دریافت: 8/9/95 تاریخ پذیرش:11/2/96
چکیده
منطقهی کنگاور در شرق استان کرمانشاه واقعشده است، که وجود زیستگاههای متنوع در این منطقه ازجمله علفزار، دشت، کوهستانی، سنگلاخی و بوتهزار باعث شده است که این منطقه از تنوع قابلملاحظهای از سوسماران برخوردار باشد. هدف از این مطالعه بررسی فون سوسماران شهرستان کنگاور و مناطق اطراف آن است. طی بازدیدهای میدانی از منطقهی مورد مطالعه در سالهای 1393-1391 تعداد92 نمونه سوسمار از 11 ایستگاه مختلف جمعآوری گردید. سپس نمونهها به آزمایشگاه منتقل و در الکل 70 درصد تثبیت شدند و صفات متریک و مریستیک آنها مورد بررسی و اندازهگیری قرارگرفت. در این مطالعه نه گونه متعلق به نه جنس و پنج خانواده از سوسماران شناسایی شدند:Trapelus lessonae و Laudakia nupta از خانوادهی Agamidae؛ Cyrtopodion scabrum و heterocercumMediodactylusاز خانوادهی Gekkonidae؛ Eremias montanus وOphisops elegans از خانوادهی Lacertidae؛ Ablepharus pannonicus و Heremites aurata از خانوادهی Scincidae و Varanus griseus از خانوادهی Varanidae.
واژههای کلیدی: سوسماران، عناصرفونی، استان کرمانشاه، غرب ایران
* نویسنده مسئول، تلفن: 09397234613، پست الکترونیکی: Azharhamidreza@yahoo.com
مقدمه
شناسایی و مطالعهی فون سوسماران مناطق مختلف به دلیل نقش سوسمارها در زندگی انسان و چرخههای زیستی همواره از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. همچنین تلاش در جهت شناسایی گونههای جدید باعث شده است تا افراد زیادی در این زمینه فعالیت نمایند. کشور ایران به دلیل اینکه در جنوب غربی آسیا واقعشده است، عناصر مشترکی با فون خزندگان آسیای مرکزی، اروپا، جنوب آسیا و شمال آفریقا دارد. با توجه به تنوع قابلملاحظهی سوسماران در ایران همواره محققین داخلی و خارجی زیادی در این زمینه فعالیت داشتهاند (2). ردهی خزندگان امروزی در دنیا دارای چهار راسته است که عبارتند از: فلسداران، لاکپشتان، کروکودیلها و توآتاراها. از میان این چهار راسته، فقط سه راستهی نخست در ایران یافت میشوند. راستهی فلسداران در دنیا به سه زیر راستهی مارها (Serpentes)، مارمولکها یا سوسمارها (Sauria) و کرمسوسمارها (Amphisbaenia) تقسیم میشود که هر سه زیر راسته در ایران یافت میشوند. زیر راستهی سوسمارها در ایران شامل حدود 140 گونه میباشد که در 10 خانواده طبقهبندی میشوند (9). سوسمارها اثرات زیادی بر زندگی انسان دارند، مانند نقش آنها در زنجیرههای غذایی، استفاده از آفات گیاهی بهعنوان منبع غذایی و تنظیم جمعیت آنها (2). کشور ایران به دلیل قرارگیری در مسیر وزش بادهای مرطوب غربی و دارا بودن ارتفاعات، دارای زیستگاههای مختلف و متنوعی میباشد. این موضوع و همچنین مجاورت با نواحی جغرافیایی دیگر باعث شده است که خزندگان، بهویژه سوسمارها، در ایران تنوع گستردهای داشته باشند (2). در هر منطقه از ایران با توجه به شرایط آب و هوایی و نوع زیستگاه، گونههای خاصی از سوسماران دیده میشود. لذا جستجو و تحقیق در هر منطقه امری اجتنابناپذیر میباشد. اگرچه محققین داخلی و خارجی زیادی در این زمینه مطالعه و تحقیق کردهاند، این مطالعات کافی نبوده و بایستی بهصورت گستردهتر و عمیقتر ادامه داشته باشد. در نیمهی قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم دانشمندانی چون بلنگر، بلانفورد و نیکولسکی هرکدام به نوبهی خود در مورد سوسماران ایران مطالعاتی انجام دادهاند. بیشترین کار در زمینهی جمعآوری و شناسایی سوسمارهای ایران توسط اندرسون و لویتون طی سالهای 1957 و 1966 و سالهای بعدازآن صورت گرفته است. این محققین نمونههای زیادی از سوسماران ایران را شناسایی کرده و مورد تجزیهوتحلیل قرار دادهاند. در سالهای اخیر مطالعات وسیعی روی فون سوسماران ایران انجامشده (2، 7و 8) که منجر به افزایش دانش ما در رابطه با ترکیب فونی و پراکنش این گروه از خزندگان شده است. به دلیل اینکه پیشازاین هیچگونه اطلاعاتی در خصوص سوسماران منطقهی کنگاور و مناطق اطراف آن وجود نداشته است، لذا این مطالعه بهعنوان اولین گام در جهت شناسایی فون سوسماران این منطقه و تلاشی در ادامهی روند شناسایی و مطالعهی سوسماران ایران حائز اهمیت میباشد.
مواد و روشها
منطقهی کنگاور با وسعتی در حدود 845 کیلومترمربع در 85 کیلومتری شرق شهر کرمانشاه واقعشده است(شکل 1). این شهرستان از سمت شمال، شرق و جنوب شرقی با استان همدان (بترتیب با شهرستانهای اسدآباد، تویسرکان و نهاوند)، از سمت جنوب غربی با استان لرستان (شهرستان نورآباد) و از سمت غرب با شهرستان صحنه (استان کرمانشاه) مجاور میباشد.
شکل 1- موقعیت جغرافیایی شهرستان کنگاور در استان کرمانشاه و نواحی اطراف آن
ارتفاع متوسط این منطقه از سطح دریا حدود 1500 متر میباشد. حداقل و حداکثر ارتفاع از سطح دریا در بین ایستگاههای نمونهبرداری بترتیب مربوط به فیروزان با 1482 متر و سرخلج با 1890 متر میباشد (10). منطقهی کنگاور ازنظر ویژگیهایی چون ارتفاع، دما و بارش مشابه ایران مرکزی است. این منطقه از 402 میلیمتر بارندگی سالانه با آبوهوای معتدل، تابستان گرم و خشک و رژیم بارش زمستانه برخوردار است (3). در این منطقه زیستگاههای مختلفی نظیر مناطق کوهستانی و سنگلاخی، کوهپایهای، علفزار، دشت و بوتهزار را میتوان مشاهده کرد. ایستگاههای نمونهبرداری بر اساس شاخصهای زیستی و غیر زیستی مختلفی مانند نوع خاک، پوشش گیاهی، وضعیت دما و رطوبت و وضعیت بادهای منطقه مشخص شدند. با توجه به مجاورت شهرستان کنگاور با استان همدان تعدادی از ایستگاههای نمونهبرداری مربوط به مناطقی از شهرستانهای این استان شامل اسدآباد، تویسرکان و نهاوند میباشد. همچنین با توجه به مجاورت شهرستان کنگاور با شهرستان صحنه تعدادی از ایستگاههای نمونهبرداری در محدودهی این شهرستان میباشد. ایستگاههای نمونهبرداری شامل مناطق فش (شمال کنگاور)، آجین (از توابع اسدآباد)، جنتآباد (شمال شرقی کنگاور)،گودین (شرق کنگاور)، فرسفج (از توابع تویسرکان)، فیروزان (از توابع نهاوند)، دوآب (جنوب کنگاور)، سرخلج (جنوب کنگاور)، درکه (غرب کنگاور)، بیدسرخ (غرب کنگاور) و قزوینه (شمال غربی کنگاور) میباشد (جدول 1).
جدول 1- پراکنش گونهها در ایستگاههای نمونهبرداری
ایستگاه نمونهبرداری |
عرض جغرافیایی |
طول جغرافیایی |
نمونههای جمعآوریشده |
فش |
34˚35' 22.56''N |
47˚55' 17.21''E |
L. nupta, T. lessonae, C. Scabrum, O. elegans, Heremites aurata |
آجین |
34˚43' 37.62''N |
47˚53' 33.82''E |
L. nupta, T. lessonae, C. scabrum, O. elegans |
جنتآباد |
34˚42' 69.82''N |
48˚05' 29.22''E |
L. nupta, T. lessonae, C. scabrum, O. elegans |
گودین |
34˚31' 72.12''N |
48˚08' 11.38''E |
L. nupta, T. Lessonae, C. scabrum, O. elegans, Varanus griseus, M. heterocercum |
فرسفج |
34˚43' 35.65''N |
48˚30' 30.32''E |
L. nupta, T. lessonae, C. scabrum, O. elegans, E. montanus |
فیروزان |
34˚22' 51.72''N |
48˚05' 35.52''E |
L. nupta, T. lessonae, C. scabrum, O. elegans |
دوآب |
34˚24' 49.12''N |
47˚52' 31.39''E |
L. nupta, T. lessonae, C. scabrum, O. elegans |
سرخلج |
34˚20' 93.92''N |
47˚49' 34.42''E |
L. nupta, T. lessonae, C. scabrum, O. elegans |
درکه |
34˚26' 26.60''N |
47˚40' 38.12''E |
L. nupta, T. lessonae, C. scabrum, O. elegans |
بیدسرخ |
34˚24' 14.32''N |
47˚47' 33.33''E |
L. nupta, T. lessonae, C. scabrum, O. elegans |
قزوینه |
34˚32' 67.22''N |
47˚49' 35.62''E |
L. nupta, T. lessonae, C. scabrum, O. elegans, A. pannonicus |
نمونهبرداری از فروردین ماه سال 1391 تا خردادماه سال 1393 بهطور متوسط 2 الی 3 روز در هفته و روزانه به مدت 8 ساعت و در تمام شرایط آب و هوایی مختلف (هوای مرطوب بهاری، گرم و خشک تابستانی و خنک پاییزی) و برای برخی نمونهها در شب صورت گرفت و درمجموع 92 نمونه سوسمار جمعآوری شد. به دلیل اینکه انواع سوسمارها در شرایط زمانی و مکانی خاص مشاهده و یافت میشوند، هر منطقه چندین بار مورد بررسی قرارگرفت. وسایل و ابزار مناسب شامل کیسههای پارچهای، پنس بلند، کلنگ کوچک و بیلچه، دیلم بلند، چوبهای باریک و بلند، دستکش، توری، چراغقوه، دوربین عکاسی، لوازم تشریح، دماسنج،دستگاه GPS، نوار دایمو، دفترچهی یادداشت، نقشهی جغرافیایی راهها و نقشهی توپوگرافیک منطقه میباشد. برای جمعآوری نمونهها از روشهای غافلگیری، تله، تور و ضربه با چوب نازک و قابلانعطاف جهت بیحس کردن مورداستفاده قرارگرفت. در صورت گرفتن یک نمونه ابتدا از آن عکس گرفته شد و همچنین رفتار، حرکات و موقعیت زیستگاه جانور، تاریخ و زمان جمعآوری نمونه، نام جمعآوریکننده، درجهی حرارت محیط، رطوبت و شرایط جوی دیگر مانند باد و دیگر خصوصیات نمونه در شرایط طبیعی در دفترچهی یادداشت ثبت شد. با دستگاه GPS مختصات نقطهی جمعآوری مشخص گردید و نمونهها بلافاصله با نوار دایمو شمارهگذاری گردید. نمونهها پس از انتقال به آزمایشگاه با استفاده از الکل 96 درجه فیکس و پس از نصب اتیکت موزهای به پای آنها در الکل 70 درصد نگهداری شدند. برای شناسایی سوسماران از کلید شناسایی خزندگان ایران (13) و همچنین کتاب راهنمای صحرایی خزندگان ایران (5) استفاده شد. صفات کلیدی جانور در زیر استریومیکروسکوپ بررسی شد و صفات متریک با استفاده از کولیس ورنیه تا دقت 1/0 میلیمتر اندازهگیری شد. همچنین نمونهها ازنظر شکل ظاهری و طرح رنگ بدن مورد بررسی قرارگرفتند (جدول 2).
جدول 2- شاخصهای ریختی شامل صفات متریک (میلیمتر) و مریستیک (تعداد) که در شناسایی گونهها مورداستفاده قرارگرفته است.
ردیف |
شاخصهای ریختی متریک و مریستیک |
ترجمه فارسی |
علامت اختصاری |
1 |
Snout to vent length (mm) |
طول پوزه تا مخرج |
SVL |
2 |
Caudal length (mm) |
طول دم |
CAL |
3 |
dorsal scales (n) |
تعداد فلسهای حول بدن در یک ردیف عرضی میانی |
SQ |
4 |
Head length (mm) |
طول سر |
HL |
5 |
Head width (mm) |
پهنای سر |
HW |
6 |
Rows of callose prenal scales (n) |
تعداد ردیف فلسهای پینهای پیش مخرجی |
RCPS |
7 |
Supra labial scales (n) |
تعداد فلسهای لب بالا |
SL |
نتایج
دراین تحقیق تعداد 92 نمونه سوسمار جمعآوری شد که براساس ویژگیهای متریک و مریستیک و استفاده از کلیدهای معتبر مورد شناسایی قرارگرفتند. نمونههای حاصل از این تحقیق شامل نه گونه متعلق به نه جنس میباشند که در پنج خانواده قرار میگیرند. پراکنش نمونهها در منطقه مورد مطالعه در جدول 1 و نقشه پراکنش آنها در شکلهای 12 الی 20و همچنین فراوانی گونههای جمعآوریشده بهصورت درصد در نمودار شماره 1 نشان دادهشده است. طبق این نمودار بیشترین و کمترین مشاهدات بترتیب مربوط گونههای Ophisops elegans و Ablepharus pannonicus میباشد. از خانوادهی آگامیده و جنسLaudakia گونهیL. nupta (شکل 2) و از جنس Trapelus گونه T. lessonae (شکل 3) مورد شناسایی و مطالعه قرارگرفت.
شکل 2- نمای پشتی از گونهی Laudakia nupta در حالت زنده
|
7.60 |
% |
10.90 |
% |
16.30 |
% |
10.90 |
% |
5.40 |
% |
41.30 |
% |
2.20 |
% |
5.40 |
% |
0 |
% |
Laudakia nupta |
Traplus lessonae |
Cyrtopodion scabrum |
Mediodactylus heterocercus |
Eremias montanus |
Ophisops elegans |
Ablepharus pannonicus |
Heremites aurata |
Varanus griseus |
نمودار 1- فراوانی گونههای جمعآوری شده از منطقه کنگاور و نواحی اطراف آن
شکل 3- نمای پشتی از چند نمونه از گونهی Trapeluslessonaeدر حالت فیکس شده
L. nupta در مناطق کوهستانی و صخرهای و همچنین در نزدیکی سکونتگاههای انسانی و مخصوصاً در مکانهایی که دارای سقفهای شیروانی است یافت میشود و بیشتر در گرمترین ساعات روز مشاهده میشود.اینگونه پراکنش وسیعی در تمام قسمتهای منطقه دارد و از گونههای غالب در منطقه میباشد. ازاینگونه تعداد 7 نمونه (پنج فرد نر و دو فرد ماده) جمعآوری شد. از جنس Trapelus گونهی T. lessonae مورد شناسایی و مطالعه قرارگرفت که در نواحی کوهستانی و همچنین در بخشهای نسبتاً دشتی و کوهپایهای یافت میشود. ازاینگونه تعداد ده نمونه (شش فرد نر و چهار فرد ماده) جمعآوری شد. در هنگام غروب فعالیت آنها بیشتر و زمان مناسبی برای نمونهبرداری از آنها میباشد. از خانوادهی جکونیده از جنس Cyrtopodion گونهی C. scabrum (شکل 4) و از جنس Mediodactylus گونهی M. heterocercum (شکل 5) مورد شناسایی قرارگرفت. گونهیC. scabrum پراکنش وسیعی در تمام قسمتهای منطقه دارد و بیشتر شبفعال میباشد. از اینگونه تعداد 15 نمونه (10فرد نر و پنج فرد ماده) جمعآوری شد. گونهی M. heterocercum از بناهای متروکه و باغهای روستای گودین به دست آمد.
شکل 4- نمای پشتی و جانبی از گونهی Cyrtopodion scabrumدر حالت فیکس شده
شکل 5- نمای پشتی از گونهی heterocercum Mediodactylusدر حالت فیکس شده
اینگونه شب فعال میباشد، ولی در طول روز نیز میتوان آنها را بهصورت نیمه فعال در سایه یا نواحی کمنور و تاریک مشاهده کرد. از اینگونه تعداد 10 نمونه (7 فرد نر و 3 فرد ماده) جمعآوری شد. از خانوادهی لاسرتیده یکگونه از جنس Ophisops به نام O. elegans (شکل 6) و یکگونه از جنس Eremias به نام E. montanus (شکل 7) مورد شناسایی و مطالعه قرار گرفت. گونهی
O. elegans پراکنش بسیار وسیعی در منطقهی مورد مطالعه دارد و در همهی ارتفاعات مشاهده میشود. اینگونه روز فعال میباشد و در اکثر اوقات روز و از ماه اسفند تا آبان فعال میباشد. از اینگونه تعداد 38 نمونه (20 فرد نر و 18 فرد ماده) جمعآوری شد. لاسرتای کوهستانی
Eremias montanus در ارتفاعات بالای 2200 متری زاگرس مشاهده میشود.
شکل 6- نمای پشتی و جانبی از گونهی Ophisops elegansدر حالت زنده
شکل 7- نمای پشتی و جانبی از گونهی Eremias montanusدر حالت فیکس شده
اینگونه روز فعال میباشد و در حفرهها یا سوراخهایی که غالباً در پایهی بوته قرار دارند زندگی میکنند. در موقع فرار ترجیح میدهند که به زیر بوتهها پناه ببرند و همچنین به درون لانههای جوندگان و سوراخهایی که خود آنها در پای بوتهها حفر میکنند پناه میبرند. رفتار دفاعی آنها گاز گرفتن است و دارای توانایی اتوتومی هستند. غالباً در پای بوتهها به جستجوی حشرات میپردازد. این نمونهها بسیار چابک و سریع هستند و بهمحض احساس خطر خود را در زیر بوتهها مخفی میکنند. از اینگونه تعداد پنج نمونه (سه فرد نر و دو فرد ماده) جمعآوری شد. از خانوادهی سینسیده یکگونه از جنس Heremites به نامH. aurata (شکل 8) از سراب فش در نزدیکی روستای فش و گونهی A. pannonicus (شکل 9) از ارتفاعات نزدیک روستای قرهقزلو جمعآوری و شناسایی شد.
شکل 8- نمای پشتی از گونهی aurata Heremitesدر حالت فیکس شده
شکل 9 - نمای جانبی از گونهی Ablepharuspannonicusدر حالت زنده
گونهی H. aurata روز فعال میباشد و بیشتر در مناطق مرتفع و کوهستانی دیده میشود. از اینگونه تعداد پنج نمونه (چهار فرد نر و یک فرد ماده) جمعآوری شد. گونهی A. pannonicus بیشتر در دامنههای کوهستانی با پوشش علفزار دیده میشود. از اینگونه تعداد دو نمونه که هردو نر میباشند جمعآوری شد.ازخانوادهی وارانیدهفقط یک جنس و یکگونه به نام بزمجهی خزری Varanus griseus caspius در منطقهی مطالعاتی مشاهده شد که علیرغم تلاش زیاد موفق به نمونهگیری یا عکسبرداری از آن نشدیم (شکلهای 10 و 11).
شکل 10- نمای جانبی از گونهی Varanus griseus در حالت زنده
شکل11- زیستگاهVaranus griseus
بحثو نتیجه گیری
محدودهی غربی پراکندگی گونهی Laudakia nupta، شرق عراق بوده و از نیمهی جنوبی ایران تا پاکستان و جنوب افغانستان گسترشیافته است. اینگونه پراکنش وسیعی در منطقهی مورد مطالعه دارد (شکل 12 و جدول 1).
شکل 12- پراکنش گونهی Laudakia nupta در منطقهی مطالعاتی
در بزرگترین نمونهی نر L. nupta در منطقهی کنگاور اندازهی طول پوزه تا مخرج 2/155 میلیمتر و طول دم 6/261 میلیمتر و در بزرگترین نمونهی ماده این مقادیر بترتیب 2/141 و 160 میلیمتر میباشد (جدول 3). در بزرگترین نمونهی نر طول پوزه تا مخرج 166 میلیمتر و نمونهی ماده 144 میلیمتر گزارششده است (5).
جدول 3 - اندازهگیریهای متریک و مریستیک در گونههای خانوادهی آگامیده
lessonae Trapelus |
Laudakia nupta |
|||||||
دامنه |
انحراف معیار |
میانگین |
تعداد نمونهها |
دامنه |
انحراف معیار |
میانگین |
تعداد نمونهها |
|
6/1 |
44/0 |
6/73 |
10 |
9/29 |
6/10 |
2/134 |
7 |
SVL |
5 |
7/1 |
5/89 |
10 |
4/122 |
3/43 |
8/171 |
7 |
CAL |
13 |
3/4 |
7/67 |
10 |
30 |
7/10 |
165 |
7 |
SQ |
1 |
3/0 |
5/14 |
10 |
3/5 |
9/1 |
5/35 |
7 |
HL |
7/1 |
5/0 |
2/13 |
10 |
6/4 |
4/1 |
2/23 |
7 |
HW |
5 |
5/1 |
9/12 |
10 |
3 |
1 |
8/7 |
7 |
RCPS |
3 |
1 |
5/2 |
10 |
6 |
3/2 |
5/29 |
7 |
SL |
در نمونههای استان ایلام طول پوزه تا مخرج در بزرگترین نمونهی نر و ماده بترتیب 37/150 و 56/132 میلیمتر میباشد (14). این اندازهها برای نمونههای استان کهگیلویه و بویراحمد (2)، اندازهی طول پوزه تا مخرج بین 4/107 تا 163 میلیمتر میباشد و در نمونههای مورد مطالعه از کوه پیغمبر (زمانآباد) منطقهی خار توران اندازهی طول پوزه تا مخرج بین 8/97 تا 4/157 گزارششده است (7). در نمونههای مناطق مرزی کرمانشاه طول پوزه تا مخرج بین 5/94 تا 154 میلیمتر بوده است (6). حداکثر طول نمونهی ایرانی مطالعه شده 165 میلیمتر و طول دم 246 میلیمتر میباشد. ازنظر الگوهای رنگی بدن، نمونههایی که در غرب کشور یافت شده است به رنگ سبز روشن میباشند (4). سطحرویی و شکمی بدن در نمونههای منطقهی مورد مطالعه بترتیب سبز متمایل به زیتونی و خرمایی روشن و در نرها چانه، گلو و قفسهی سینه آبی تیره میباشد. رنگ بدن در نمونههای مربوط به استان کهگیلویه و بویراحمد قهوهای تیره تا خاکستری میباشد (1). به نظر میآید این تغییرات در رنگآمیزی بدن نمونهها در مناطق مختلف به نوع زیستگاه، ارتفاع محل و پوشش گیاهی منطقه بستگی داشته باشد تا بتوانند خود را از گزند دشمنان طبیعی حفظ کرده و استتار بیشتری در محیط داشته باشند. گونهی
T. lessonaeیک عنصر فونی دو ناحیهای (ایرانی و ساهارو- سیندین) میباشد. اینگونه دشتزی بوده و در اکثر نقاط خاورمیانه از ساحل شرقی مدیترانه از طرف جنوب تا عربستان و از طرف شمال تا قفقاز و ساحل جنوبی دریای خزر پراکندهشده است (6). اینگونه تا قبل از سال 2000 به نام T. ruderatus شناخته میشد تا اینکه رستگار پویانی در سال 2000 آن را به T. lessonae تغییر نام داد که هولوتیپ آن در موزه لندن موجود میباشد (16). اینگونه تقریباً در تمام نواحی منطقهی مورد مطالعه یافت شد (شکل13 و جدول 1).
شکل 13- پراکنش گونهی Trapelus lessonae در منطقهی مطالعاتی
طول پوزه تا مخرج در نمونهای که توسط اندرسون (1999) گزارششده 85 میلیمتر و طول دم 103 میلیمتر میباشد. در بزرگترین نمونهی جمعآوری شده از منطقه کنگاور، این مقادیر بترتیب1/74 و 3/91 میلیمتر میباشد. در نمونههای استان ایلام طول پوزه تا مخرج در بزرگترین نمونهی نر و ماده بترتیب 65/50 و 94/65 میلیمتر میباشد (14). در نمونههای جمعآوری شده از استان کهگیلویه و بویر احمد این مقادیر بین 5/27 تا 4/71 میلیمتر میباشد (1). در نمونههای جمعآوری شده از سرپل ذهاب (غرب استان کرمانشاه) طول پوزه تا مخرج 73-57 میلیمتر و طول دم 103-82 میلیمتر میباشد (8). در اینگونه تعداد 121-80 فلس در دور بدن توسط لویتون و همکاران (1992) گزارششده است. این صفت در نمونههای جمعآوری شده از منطقهی کنگاور بین 83- 62 فلس میباشد. متنوعترین خانوادهی سوسمارها در سطح جنس خانوادهی جکونیده میباشد (12) که اغلب شب فعال بوده و برخی گونههای آن در منازل و شبهنگام و در زیر نور چراغ چسبیده به دیوارها یا سقف مشاهده میشود. جکوها رفتار متفاوتی را در قبال گرما از خود نشان میدهند، جکوها قادرند بر مشکل گرمای شدید روزانه با بهرهگیری از فعالیت شبانه چیره شوند. در طول گرمترین فصول زمانی که فعالیت روزانهی سوسماران بشدت محدود میشود، این گونهها به دلیل شرایط مساعد گرمایی در شب به فعالیت شبانه روی میآورند و چون سطح زمینگرمایی را که در روز جذب کرده است در شب پس میدهد درنتیجه دمای هوا را بهاندازه کافی بالابرده و برای فعالیت این سوسماران مساعد میکند. تعداد معدودی از جکوها در روز فعالیت دارند و در سایه دیده میشوند (12). بر طبق نظر اندرسون یکی از مهمترین عواملی که باعث میشود رشتهکوهها مانعی در برابر توزیع سوسمارها باشند موضوع شیب عمومی دما میباشد (13).گونهی scabrum C. از سوسمارهای خانگی محسوب میشود و معمولاً در دیوار منازل و باغها، شکاف صخرههای اطراف و بیشتر در اجتماعات انسانی دیده میشود. اینگونه جزء عناصر فونی ساهارو- سیندین بوده و در خارج از فلات ایران منشأ گرفته است و سپس از طریق دشتهای ساحلی و خلیجفارس به ایران نفوذ کرده است و در حوزهی سیستان و بلوچستان و دشت خوزستان نفوذ و گسترشیافته است (1). باتوجه به پراکنش اینگونه در زاگرس به نظر میرسد که اینگونه با عبور از دشت خوزستان به کوههای زاگرس نفوذ یافته و از آن طریق به استان کردستان و کرمانشاه رسیده است. اینگونه در تمام قسمتهای منطقهی مورد مطالعه دیده شده (شکل14 و جدول 1) و معمولاً شب فعال است و در روز بندرت دیده میشود.
شکل 14- پراکنش گونهی Cyrtopodion scabrum در منطقهی مطالعاتی
اندازهی پوزه تا مخرج در بزرگترین نمونهی نر که توسط اندرسون (1999) مطالعه شده است 51 میلیمتر و در نمونهی ماده 55 میلیمتر میباشد (13). در بزرگترین نمونهی مطالعه شده در منطقهی کنگاور طول پوزه تا مخرج 50 میلیمتر و طول دم 5/67 میلیمتر میباشد (جدول 4). در نمونههای استان ایلام طول پوزه تا مخرج در بزرگترین نمونهی نر و ماده بترتیب 30/53 و 54 میلیمتر میباشد (14). در نمونههای مطالعه شده در استان کهگیلویه و بویراحمد طول پوزه تا مخرج 4/ 27 تا 5/44 میلیمتر گزارششده است (1). در نمونههای گزارششده توسط رستگار پویانی از کرمانشاه طول پوزه تا مخرج 55 میلیمتر و طول دم 68 میلیمتر میباشد.
جدول 4- اندازهگیریهای متریک و مریستیک در گونههای خانوادهی جکونیده
Cyrtopodion scabrum |
heterocercum Mediodactylus |
|||||||
دامنه |
انحراف معیار |
میانگین |
تعداد نمونهها |
دامنه |
انحراف معیار |
میانگین |
تعداد نمونهها |
|
1/4 |
2/1 |
48 |
15 |
5/7 |
7/2 |
8/48 |
10 |
SVL |
5/26 |
4/6 |
7/61 |
15 |
3/13 |
5 |
1/58 |
10 |
CAL |
21 |
9/6 |
1/63 |
15 |
12 |
8/3 |
9/57 |
10 |
SQ |
1/6 |
½ |
3/8 |
15 |
8/1 |
6/0 |
7/7 |
10 |
HL |
7/2 |
9/0 |
3/7 |
15 |
3/2 |
6/0 |
8/6 |
10 |
HW |
4 |
3/1 |
6/9 |
15 |
3 |
1/1 |
1/6 |
10 |
RCPS |
3 |
9/0 |
1/13 |
15 |
1 |
5/0 |
5/2 |
10 |
SL |
طول پوزه تا مخرج در نمونههای گرفتهشده از منطقهی سرپل ذهاب 60 میلیمتر و طول دم 70 میلیمتر گزارششده است (8). گونهی M. heterocercum تنها در ایران پراکندگی دارد. گزارش دو نمونه از همدان و کرمانشاه و دو نمونه از تخت جمشید وجود دارد، ولی تاکنون پراکندگی آن فقط از استانهای کرمانشاه و همدان که محل نمونهی تیپ آن میباشد، تأیید شده است (4). اینگونه فقط در روستای گودین مشاهده شد (شکل 15 و جدول 1).
شکل 15- پراکنش گونهی heterocercum Mediodactylus در منطقهی مطالعاتی
طول پوزه تا مخرج در نمونهی تیپ 45 میلیمتر و طول دم 50 میلیمتر میباشد (5). طول پوزه تا مخرج در بزرگترین نمونهی منطقهی کنگاور 4/53 میلیمتر و طول دم 62 میلیمتر میباشد (جدول 4). گونهی O. elegans با جمعیتهای متنوعی که دارد در اکثر نقاط اروپا، آفریقا و آسیای میانه پراکنده شده است (13).پراکنش اینگونه از دامنههای غربی رشتهکوههای زاگرس و نواحی بالایی حوضهی آبریز دجله و فرات در ایران و عراق و شمال شرقی سوریه و در ارتفاع 1000- 300 متری از سطح دریا یافت میشوند. اینگونه پراکنش وسیعی در منطقهی مورد مطالعه دارد (شکل 16 و جدول 1).
شکل 16- پراکنش گونهی Ophisops elegansدر منطقهی مطالعاتی
نمونههایی از کرکوک و خانقین عراق جمعآوری شده است که با نمونههای ایرانی ازنظر ریختشناسی مطابقت دارند (8). به نظر میرسد که با محدودهی تحمل حرارتی وسیعی سازش یافته است و شاید به همین دلیل باشد که دارای پراکندگی وسیعی میباشند. تنوع رنگ در اینگونه از کرمانشاه و غرب ایران و همچنین اختلاف در شکل ظاهری که بعضی از نمونهها بطور یکنواخت تیرهرنگ و یا قهوهای سوخته و بعضی فاقد نوار سفید در طرفین بدن میباشند، بعلاوه از کرمانشاه نمونهای که دم آن نارنجی یا قرمز باشد گزارششده است (8). طول پوزه تا مخرج در نمونهی معرفیشده توسط اندرسون (1999) 62 میلیمتر و طول دم 104 میلیمتر میباشد. در نمونههای مورد مطالعه در منطقهی کنگاور طول پوزه تا مخرج در بزرگترین نمونه 3/71 میلیمتر و طول دم 112 میلیمتر میباشد (جدول 5). در نمونههای استان ایلام طول پوزه تا مخرج در بزرگترین نمونهی نر و ماده بترتیب 70/50 و 20/47 میلیمتر میباشد (14).گونهی E. montanus از ارتفاعات نزدیک شهرستان تویسرکان جمعآوری شد (شکل17 و جدول 1).
جدول 5 - اندازهگیریهای متریک و مریستیک در گونههای خانوادهی لاسرتیده
Ophisops elegans |
Eremias montanus |
|||||||
دامنه |
انحراف معیار |
میانگین |
تعداد نمونهها |
دامنه |
انحراف معیار |
میانگین |
تعداد نمونهها |
|
3/4 |
2/1 |
6/69 |
38 |
3/8 |
3/3 |
9/67 |
5 |
SVL |
2/4 |
5/1 |
1/110 |
38 |
3/8 |
4/3 |
5/81 |
5 |
CAL |
7 |
9/1 |
4/32 |
38 |
6 |
3/2 |
2/67 |
5 |
SQ |
6/4 |
1/1 |
8/13 |
38 |
6/2 |
1/1 |
9/11 |
5 |
HL |
4/2 |
7/0 |
8/6 |
38 |
2/3 |
2/1 |
9/8 |
5 |
HW |
- |
- |
- |
38 |
- |
- |
- |
5 |
RCPS |
2 |
7/0 |
7/3 |
38 |
2 |
7/0 |
4 |
5 |
SL |
شکل 17- پراکنش گونهی Eremias montanus در منطقهی مطالعاتی
اینگونه را اولین بار رستگار پویانی و رستگارپویانی مشاهده و نامگذاری کردهاند (15). در نمونههای معرفیشده توسط رستگار پویانی و رستگارپویانی طول پوزه تا مخرج 9/70 – 4/61 میلیمتر و طول دم 3/124 – 3/94 میلیمتر میباشد. در نمونههای منطقهی کنگاور این مقادیر در بزرگترین نمونه بترتیب 1/73 و 7/85 میلیمتر میباشد (جدول 5). در بررسی جمعیتهایH. aurata که توسط شربک و گلوبو (1987) انجام شد سه زیرگونه بر مبنای الگوی رنگ و شمارش پولک برای اینگونه در نظر گرفته شد که عبارتند از:H. a. aurata در غرب آسیا،
H. a. septemtaeniata در جنوب ایران، بلوچستان و پاکستان، و H. a. affinisدر شمال و مرکز ایران، ترکمنستان و افغانستان (4). اندرسون (1999) نام
H. a. transcaucasica را برای جمعیتهای شمال و شرق ایران و نام H. a. septemtaeniata را برای جمعیتهای غرب و جنوب ایران بهکار برده است و روش تشخیص این دو زیرگونه را از یکدیگر مجموع تعداد پولکهای گلویی و شکمی اعلام کرده و این تعداد را در زیرگونهیH. a. transcaucasica 65 تا 72 عدد و در زیرگونهی دوم 60 تا 62 عدد گزارش نموده است (13). با توجه به این موارد، نمونههای منطقهی کنگاور متعلق به زیرگونهیH. a. transcaucasica میباشد. اینگونه در اطراف روستای فش مشاهده شد (شکل 19 و جدول 1). در نمونههای معرفیشده توسط اندرسون (1999) اندازهی طول پوزه تا مخرج 105 میلیمتر و طول دم 128 میلیمتر میباشد. این مقادیر در نمونههای منطقهی کنگاور در بزرگترین نمونه بترتیب 3/99 و 1/129 میلیمتر میباشد (جدول 6).
شکل 19- پراکنش گونهی aurata Heremitesدر منطقهی مطالعاتی
جدول 6- اندازهگیریهای متریک و مریستیک در گونههای خانوادهی سینسیده
Ablepharus pannonicus |
aurata Heremites |
|||||||
دامنه |
انحراف معیار |
میانگین |
تعداد نمونهها |
دامنه |
انحراف معیار |
میانگین |
تعداد نمونهها |
|
4/1 |
9/0 |
7/33 |
2 |
1/2 |
1 |
2/98 |
5 |
SVL |
2/5 |
6/3 |
3/55 |
2 |
7/2 |
1/1 |
9/127 |
5 |
CAL |
2 |
4/1 |
63 |
2 |
1 |
5/0 |
6/34 |
5 |
SQ |
6/1 |
1/1 |
3/8 |
2 |
5/2 |
1/1 |
9/15 |
5 |
HL |
1 |
7/0 |
3/7 |
2 |
4/2 |
1 |
5/9 |
5 |
HW |
1 |
7/0 |
5/9 |
2 |
- |
- |
- |
5 |
RCPS |
0 |
0 |
3 |
2 |
1 |
5/0 |
6/8 |
5 |
SL |
در نمونههای استان ایلام طول پوزه تا مخرج در بزرگترین نمونهی نر و ماده بترتیب 44/93 و 19/81 میلیمتر میباشد (14). گونهی A. pannonicus بسیار چالاک میباشد و به دلیل داشتن بدن باریک و کوچک، گرفتن آن بسیار سخت است. روز فعال بوده و در زیر سنگها، بوتهها یا در شکافهای زمین و صخرهها مخفی میشوند. توسط حرکات مارپیچ و فشار آوردن دستوپاها به بدن وارد مخفیگاه میشوند. از حشرات مختلف نظیر سوسکهای قاببال، مورچهها، راستبالان و سایر بندپایان تغذیه میکنند (5). تخمگذاری اغلب در فصل بهار و 3 تا 4 تخم گزارششده است. در نمونهی معرفیشده توسط اندرسون (1999) طول پوزه تا مخرج 35 میلیمتر و طول دم 60 میلیمتر میباشد. طول پوزه تا مخرج در بزرگترین نمونۀ مطالعه شده در منطقهی کنگاور 44/34 میلیمتر و طول دم 9/57 میلیمتر میباشد (جدول 6). در نمونههای استان ایلام طول پوزه تا مخرج در بزرگترین نمونهی نر 45 میلیمتر میباشد (14). اینگونه در اطراف روستای قرهقزلو و قزوینه مشاهده شد (شکل 18 و جدول 1).
شکل 18 – پراکنش گونهی Ablepharuspannonicus در منطقهی مطالعاتی
ازخانوادهی وارانیده فقط یک جنس و یکگونه به نام بزمجهی خزری Varanus griseus caspius در منطقهی مطالعاتی مشاهده شد (شکل20 و جدول 1). اعضای این خانواده بزرگترین سوسماران ایران را تشکیل میدهند و از پراکنش وسیعی برخوردارند. در بزرگترین نمونه جمعآوری شده از بخش صالحآباد تربتجام استان خراسان رضوی، فاصله بین پوزه و نوک دم 153 سانتیمتر میباشد (11). اینگونه در سال1390 توسط افراد بومی بطور اتفاقی مشاهده و به منزل شخصی انتقال و از آن عکس گرفته شد (شکل 10). سپس به توصیهی اساتید در زیستگاه مربوط به خود رها شد. در طی این تحقیق با جستجو در زیستگاه مربوطه (شکل11) علیرغم مشاهدهی اینگونه، موفق به نمونهگیری یا عکسبرداری از آن نشدیم.
شکل20- پراکنش گونهی Varanus griseus در منطقهی مطالعاتی
تشکر و قدردانی
بدینوسیله از سرکار خانم درسا ازهر و نسرین صدیقیراد که در این تحقیق ما را یاری نمودند تشکر و قدردانی مینماییم.