بررسی پراکندگی جغرافیایی و ریخت سنجی عقرب Orthochirus sp. جداشده از استان خوزستان ((Scorpiones: Buthidae

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 موسسه تحقیقات واکسن و سرم سازی رازی شعبه جنوب غرب- اهواز، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی, ایران

2 موسسه تحقیقات واکسن و سرم سازی رازی کرج، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی

3 موسسه تحقیقات واکسن و سرم سازی رازی شعبه جنوب غرب- اهواز، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی

4 موسسه تحقیقات واکسن و سرم سازی رازی کرج، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی, ایران

5 3- گروه حشره شناسی، دانشکده بهداشت، دانشگاه جندی شاپور اهواز, ایران

چکیده

ااطلاعات موجود در مورد اکولوژی و زیست شناسی عقرب‌ها بسیار محدود است و پایه این اطلاعات شناسایی زیستگاه‌ها ، ریخت شناسی و ریخت سنجی عقرب‌های مناطق مختلف کشور می باشد. گونه‌های عقرب اورتوشیروش دارای پراکندگی وسیعی در دنیا می باشند. تاکنون 17 گونه از آن در سراسر دنیا شناسایی شده، که از این میان 7 گونه از آن‌ در مناطق مختلف ایران دیده شده است. در این مطالعه، نمونه-های Orthochirus از مناطق مختلف استان خوزستان جمع آوری گردید و بر اساس 27 صفت اندازشی و 18 نسبت اندازشی محاسبه شده، مورد مطالعه قرار گرفتند. چهار گونه‌ی Orthochirus iranus ، zagrosensis Orthochirus ، Orthochirus farzanpay و Orthochirus stackwelli از مناطق مختلف استان خوزستان مورد تشخیص قرار گرفتند. Orthochirus iranus و Orthochirus stackwelli به ترتیب بیشترین (6/41٪) و کمترین (8/13٪) میزان فراوانی در مناطق مختلف استان را داشتند. نتایج حاصل از بررسی‌های ریخت شناسی و تحلیل‌های آماری بر روی صفات ریخت سنجی، جدایی کامل چهارگونه را نشان داد. اعتبار چهارگونه فوق به عنوان چهار گونه مجزا بر اساس تفاوت در صفات شاخص کلیدی همانند آرایش‌ها و نسبت ابعاد بند‌ چهارم متازوما، طول کاراپاس به پهنای قسمت خلفی آن، اندازه تلسون ، موقعیت چشم‌های میانی و طول انبر و انگشت متحرک به طول دست مورد تایید واقع شده است. نتیجه تحلیل خوشه بندی نشان می-دهد که Orthochirus stackwelli از نظر ریخت شناسی از گروه ‌های دیگر متمایز می‌باشد و بیشترین شباهت میان Orthochirus iranus و Orthochirus zagrosensis بوده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Geographical and morphometric study on Orthochirus spp. isolated from Khuzestan province (Scorpiones: Buthidae)

نویسندگان [English]

  • Hedieh Jafari 1
  • Shahrokh Navidpour 2
  • Fatemeh Saalabi 3
  • Behzad Masihipour 4
  • Alireza Forouzan 3
  • Elham Jahanifar 5

1 Razi Vaccine and Serum Research Institute, Agricultural Research, Education and Extension Organization (AREEO), Ahvaz, Iran

2 Razi Vaccine and Serum Research Institute, Agricultural Research, Education and Extension Organization (AREEO), Karaj, Iran

3 Razi Vaccine and Serum Research Institute, Agricultural Research, Education and Extension Organization (AREEO), Ahvaz, Ira

4 Razi Vaccine and Serum Research Institute, Agricultural Research, Education and Extension Organization (AREEO), Karaj, Iran

5 Department of Medical Entomology, Ahvaz Jundishapur University of Medical Sciences, Ahvaz, Iran.

چکیده [English]

Study on ecology and biology of scorpions is very limited and the basis of this information the country, Iran, is the identification of habitats, and morphology of scorpions in different regions of Orthochirus species are widely distributed in the world. So far, 17 species have been identified throughout the world, of which 7 species have been found in different regions of Iran. In this study, Orthochirus specimens were collected from different regions of Khuzestan province and evaluated based on 27 morphometric values and 18 morphometric ratios. Four species, O. iranis, O. zagrosensis, O. farzanpay, and O. stackwelli were identified from different regions of Khuzestan province. Orthochirus. iranis and O. stackwelli had the most (41.6%) and the least (13.8%) frequencies, respectively, in the various regions of the province. The results of morphological studies and statistical analyzes on morphometric showed the complete separation of four types. Differences of species were confirmed based on the characteristics and ratios of the fourth segment of metasoma, carapace and telson sizes, the position of the median eyes, and pedipalp chela length and movable finger. The result of cluster analysis indicated that O. stackwell is morphologically distinct from other groups and had the most similarities between O. iranis and O. zagrosensis.

کلیدواژه‌ها [English]

  • "scorpion"
  • "Orthochirus spp"
  • "morphometric"
  • "Khuzestan"

بررسی پراکندگی جغرافیایی و ریخت­سنجیعقرب Orthochirus sp.جمع‌آوری‌شده از استان خوزستان ((Scorpiones: Buthidae

هدیه جعفری1*، شاهرخ نویدپور2، فاطمه ثعلبی1، بهزاد مسیحی پور2، علی‌رضا فروزان1 و الهام جهانی­فر3

1 اهواز، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، موسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی رازی شعبه جنوب غرب اهواز

2 اهواز، دانشگاه جندی‌شاپور اهواز، دانشکده بهداشت، گروه حشره‌شناسی

3 اهواز، دانشگاه شهید چمران اهواز، دانشکده دامپزشکی، گروه علوم پایه

تاریخ دریافت: 20/1/97                تاریخ پذیرش: 25/10/97

چکیده

اطلاعات موجود در مورد اکولوژی و زیست‌شناسی عقرب­ها بسیار محدود است و پایه این اطلاعات شناسایی زیستگاه­ها، ریخت‌شناسی و ریخت­سنجی عقرب­های مناطق مختلف کشور می‌باشد. گونه­های عقرب اورتوشیروش دارای پراکندگی وسیعی در دنیا می‌باشند. تاکنون 17 گونه از آن در سراسر دنیا شناسایی شده، که از این میان 7 گونه از آن در مناطق مختلف ایران دیده شده است. دراین مطالعه، نمونه­هایOrthochirus از مناطق مختلف استان خوزستان جمع‌آوری گردید و براساس 27 صفت ریخت­سنجی و 18 نسبت ریخت­سنجی محاسبه شده، مورد مطالعه قرارگرفتند. چهار گونه­ی Orthochirus iranus، zagrosensisOrthochirus،  Orthochirus farzanpay و Orthochirus stackwelliازمناطق مختلف استان خوزستان مورد تشخیص قرارگرفتند.Orthochirus iranus و Orthochirus stackwelli به ترتیب بیشترین (6/41%) و کمترین (8/13%) میزان فراوانی در مناطق مختلف استان را داشتند. نتایج حاصل از بررسی­های ریخت‌شناسی و تحلیل­های آماری بر روی صفات ریخت­سنجی، جدایی کامل چهارگونه را نشان داد. اعتبار چهارگونه فوقبه‌عنوان چهار گونه مجزا براساس تفاوت در صفات شاخص کلیدی همانند آرایش­ها و نسبت ابعاد بند چهارم متازوما، طول کاراپاس به پهنای قسمت خلفی آن، اندازه تلسون، موقعیت چشم­های میانی و طول انبر و انگشت متحرک به طول دست مورد تأیید واقع‌شده است. نتیجه تحلیل خوشه‌بندی نشان می­دهد که  Orthochirus stackwelliازنظر ریخت‌شناسی از گروه‌های دیگر متمایز می­باشد و بیشترین شباهت میان Orthochirus iranus و Orthochirus zagrosensis بوده است.

واژه‌های کلیدی: عقرب، Orthochirus، ریخت سنجی، خوزستان

* نویسنده مسئول، تلفن: 09168023711، hedieh_jafari@yahoo.com

مقدمه

 

فون عقرب­های ایران یکی از متنوع­ترین فون­های منطقه غرب آسیا است، که این میزان تنوع گونه­ای همراه با بوم زادی بالا، این ناحیه را به‌عنوان یکی از غنی­ترین فون­ها برای مطالعه این بندپا مطرح می­کند (6). علی‌رغم این تنوع گونه­ای بالا، فون و جغرافیای جانوری عقرب­ها در ایران به‌طور کامل مطالعه نشده است. جنس Orthochirus از جمله عقرب­های است، که گونه­های آن در محدوده کشورهای ایران، ترکمنستان هند، افغانستان پاکستان، عراق و عمان، ترکیه،ازبکستان، ترکمنستان و شمال آفریقا دارای پراکندگی می­باشند (15 و 17). Orthochirus توسط کراش (1891) به‌ عنوان نام جایگزین برای عقرب اورتوداکتیلیوس، به کار گرفته شد (4). با این‌حال، از زمان ایجاد آن، موضوع بحث‌وجدل بوده است. سپس توسط کراپلین (1899) به‌عنوان مترادف از جنس بوتلئوس مورد توجه قرارگرفت (5)، اما بعداً توسط سیمون (1910) به‌عنوان یک جنس معتبر معرفی گردید (12). براساس تحلیل­های مبتنی بر صفات ریختی برای گونه­های این جنس، یک چالش در طبقه‌بندی این گونه­ها مطرح می­گردد. جنس Orthochirus توسط آرایه شناسان برای مدت‌زمان طولانی تحت بررسی قابل‌توجهی بوده است. باآنکه دارای شباهت­های با سایر جنس‌ها است، اما در بعضی از شاخصه­ها مانند گرانول­ها، حفره­ها در متازوما، شکل تلسون و اندازه کوچک و شکل کاراپاس، آن را از سایر جنس‌های خانواده بوتیده متمایز کرده است (9). در ایران حداقل هفت گونه از این جنس شناخته‌شده است، گونه­هایOrthochirusدر استان­های بوشهر، همدان، ایلام، خوزستان، لرستان، کهکلیویه و بویراحمد،هرمزگان،کرمان، اصفهان و یزد گزارش شده است (14 و 16). گزارشاتی مبنی بر عقرب گزیدگی توسط این جنس در استان‌های خوزستان، هرمزگان و کرمان موجود می‌باشد (10 و 25).

در این بررسی، نمونه­های جنس Orthochirus از مناطق مختلف استان خوزستان جمع‌آوری گردید و مطالعه ریخت‌شناسی، ریخت­سنجی، جهت شناسایی گونه، تنوع و پراکندگی این عقرب در مناطق مختلف استان موردبررسی قرارگرفت.

مواد و روشها

نمونه­های جنسOrthochirus در طی ماه­های فروردین تا شهریور سال 1395 و فروردین تا خرداد 1396 از 16 منطقه مختلف استان خوزستان (جدول 1) با استفاده چراغ‌قوه نور فرابنفش در شب جمع‌آوری شدند. پس از تزریق مقدار کمی الکل به ناحیه شکم عقرب، در اتانل 96 درصد نگهداری شدند. مطالعات ریخت‌شناسی نمونه­های مورد مطالعه براساس واژه‌شناسی و نام‌گذاری تریکوبتری­ها و همچنین، اندازه‌گیری صفات ریختی براساس صفات تعریف‌شده به‌وسیله لامورال (11) انجام شد. بررسی صفات ریخت­شناختی بر روی نمونه­های ماده بالغ و با استفاده از استریومیکروسکوپ Olympus SZ10 و کولیس مدرج (Digital Caliper 0-300 mm) مدرج صورت گرفت.

در این مطالعه، تحلیل­های آماری صفات ریخت­سنجی روی 27 صفت ریخت­سنجی و18 نسبت ریخت­سنجی (اقتباس از لامورال 1979) انجام شد. همچنین نسبت ریخت­سنجی فاکتورهای فوق مطابق جدول زیر محاسبه شد و به‌عنوان متغیر در تحلیل­های آماری مورد استفاده قرار گرفت.

محاسبه میانگین ± خطای استاندارد، و تحلیل­های آماری تک متغیره برای هر متغیر و تحلیل­های آماری چند متغیره و تحلیل خوشه‌بندی با استفاده از نرم‌افزارهایPAST  و version 16 SPSS انجام شد. همچنین تحلیل واریانس (ANOVA) برای بررسی معنی­دار بودن اختلاف بین جمعیت­های Orthochirus انجام شد. برای تعیین میزان شباهت و عدم شباهت گونه‌های شناسایی شده و تعیین روابط ریخت‌شناسی بین گونه­ها براساس مربع فاصله اقلیدسی از روش­linkage  Between group توسط نرم‌افزار SPSS version 16 استفاده گردید.

نتایج

دراین مطالعه نمونه­های ماده مربوط به جنس Orthochirus جهت مطالعات ریخت‌شناسی و ریخت سنجی موردبررسی قرارگرفتند. به دلیل وجود دوریختی جنسی، تحلیل­های آماری برای هر جنس می­بایست به‌طور جداگانه انجام شود ولی باتوجه به کم بودن تعداد افراد نر، تحلیل­های آماری فقط براساس نمونه­های ماده انجام شد. نمونه­های جمع‌آوری شده از مناطق مختلف استان خوزستان پس از استفاده از کلید شناسایی معتبر (10) مشخص گردید که شامل Orthochirus iranus، Orthochirus farzanpay، Orthochirus zagrosensis و Orthochirus stackwelliبود (شکل 2).

 

 

شکل 1- صفات ریخت­سنجی مورد استفاده در مطالعه مورفولوژیک عقرب (اقتباس از لامورال 1979)

عقرب­های جنسOrthochirus  عقرب­های کوچکی هستند که در ارتفاعات دارای پوشش شنی زندگی می‍کنند. بیشترین میزان پراکندگی عقرب Orthochirus مربوط به عقرب Orthochirus iranus (6/41%) بود که از مناطق گمبوعه، چغازنبیل، شادگان، الباجی، ملاثانی، امیدیه، باغملک، لالی، مسجدسلیمان، رامهرمز و ایذه گزارش شد.

 

جدول 1- نمونه­های اورتوشیروس جمع‌آوری شده از نقاط مختلف استان. (اعداد معرف موقعیت جغرافیایی نمونه­ها)

منطقه نمونه‌برداری

عرض جغرافیایی

طول جغرافیایی

نوع عقرب

گمبوعه

ʺ54 ʹ22 °31

ʺ8 ʹ32 °48

O.iranus

قلعه تل

ʺ43 ʹ36 °31

ʺ40 ʹ55°49

O.zagrosensis

شوش

ʺ48 ʹ00 °32

ʺ78 ʹ31 °48

O. farzanpay

چغازنبیل

ʺ45ʹ12 °32

ʺ46ʹ31°48

O.iranus

شادگان

ʺ52 ʹ39 °30

ʺ03 ʹ35 °48

O.iranus

شوش

ʺ18ʹ7°32

ʺ2ʹ52°48

O. farzanpay

الباجی

ʺ05 ʹ32 °31

ʺ22 ʹ33 °48

O.iranus

بیدروبه

ʺ6ʹ46°32

ʺ24ʹ15°48

O.stackwelli

ملاثانی

ʺ37ʹ36°31

ʺ25ʹ55°48

O.iranus

امیدیه

ʺ29ʹ43°30

ʺ38ʹ43°49

O.iranus

باغملک

ʺ29 ʹ31 °31

ʺ18 ʹ47 °49

O.iranus

لالی

ʺ41 ʹ18 °32

ʺ52 ʹ03 °49

O.iranus

مسجدسلیمان

ʺ55 ʹ58 °31

ʺ38 ʹ00 °49

O.iranus

رامهرمز

ʺ07 ʹ15 °31

ʺ03 ʹ32 °49

O.iranus

ایذه

ʺ13 ʹ46 °31

ʺ56 ʹ52 °49

O.iranus

دزفول

ʺ41ʹ36°32

ʺ36ʹ33°48

O.zagrosensis

                                                                                                           

 

 

شکل2- از راست به چپ: Orthochirus stackwelli، Orthochirus farzanpay، Orthochirus zagrosensis،Orthochirus iranus

 

عقرب Orthochirus stackwelli (8/13%) از بیدروبه دارای کمترین پراکندگی در استان خوزستان را داشت (شکل 3).

 

شکل 3- نقشه استان خوزستان و محل نمونه‌های جمع‌آوری شده (نقاط نارنجی O.iranus نقاط قهوه­ای O.stackwelli نقاط بنفشO.farzanpayو نقاط آبی O. zagrosensis

 

تحلیل ریخت‌شناسی و ریخت­سنجی: در تحلیل­های آماری براساس 27 صفت ریخت­سنجی و 18 نسبت ریخت­سنجی (بر مبنای شکل 1، شرح داده‌شده در جدول2( محاسبه شده (45 متغیر) برای 36 نمونه ماده بالغ Orthochirus مربوط به گونه­هایO. iranus  (15 عدد)،O. zagrosensiss(8عدد)،O.farzanpay  (8 عدد) O.stockwelli., (5 عدد) انجام شد.

تحلیل واریانس (Kruskal-Wallis) به‌منظور بررسی تفاوت­های ریخت­سنجی معنی­دار در این عقرب‌ها انجام شد. نتیجه­ به‌دست‌آمده نشان می­دهد تمام صفات ریخت­سنجی اندازه‌گیری شده، دراین چهار گروه اختلاف معنی­دار نشان می­دهند (05/0P<). اندازه میانگین دست،کاراپاس و متازوما در گونه Orthochirus stackwelliاز بقیه گونه‌ها بزرگ­تر است، درحالی‌که اندازه میانگین مزوزومای آن نسبت به Orthochirus farzanpayکوچک­تر می­باشد. متازومای Orthochirus farzanpayدارای بندهای مرتفع­تری نسبت به دیگر گونه­ها می­باشد. نتیجهANOVA  در مقایسه میانگین 27 صفت ریخت­سنجی مربوط به سه گونه به‌صورت دو به دو نشان می­دهد که میانگین صفات طول چهارمین بند متازوما، طول، عرض و ارتفاع تلسون در تمام مقایسات دو به دوی بین گروه­ها اختلاف معنی­دار نشان می­دهد که این بدین معنا است که این چهار صفت بیشترین نقش را در جدایی بین گروه­ها دارند. همچنین آمارهای توصیفی (میانگین ± خطای معیار) و نتیجه تحلیل ANOVA برای 18 نسبت ریخت­سنجی در جدول 2 ارائه‌ شده است. همانطور که در جدول مشاهده می­شود هشت نسبت­های ریخت­سنجی CL/CPW X/Y,  Mt(IV)L/W, Mt(IV)L/H, TlL/W, TlL/H, CHL/ML, MFL/ML,  از بین 18 نسبت ریخت­سنجی دارای اختلاف معنی­دار بین چهارگونه جدا شده می­باشند.

تحلیل خوشه‌بندی: این تحلیل برای تعیین میزان شباهت و عدم شباهت در گروه­های از قبل تعیین‌شده براساس مربع فاصله اقلیدسی و با روش­linkage  Between group توسط نرم‌افزار SPSS version 16 انجام شد (شکل4). در نمودار­ حاصل از این روش مشاهده می­شود که دو گونه Orthochirus iranus وOrthochirus zagrosensisبا یکدیگر یک زیر خوشه را تشکیل می­دهند که نشان‌دهنده شباهت ریخت‌شناسی این دو گونه به یکدیگر می­باشد. نتیجه تحلیل خوشه‌بندی نشان می­دهد که گونه Orthochirus stackwelliازنظر ریخت‌شناسی از گروه‌های دیگر متمایز می­باشد.

 

 

شکل 4 - فنوگرام بدست آمده از فاصله مربع اقلیدسی به روش UPGMA، بیانگر روابط ریخت‌شناسی بین گونه­های Orthochirus

 

جدول 2- آماره­های توصیفی (میانگین ± خطای معیار) و نتیجه تحلیل واریانس یک طرفه برای 18 نسبت ریخت سنجی

P<0.05

O. stackwelli

(5 عدد)

O.farzanpay

(8 عدد)

O. zagrosensis

(8 عدد)

O.iranus

(15 عدد)

گونه

متغیر

 

Mean±SE

Mean±SE

Mean±SE

Mean±SE

n.s.

03/0±68/1

57/1 ± 0/03

05/0±57/1

02/0±59/1

CL/CAW

طول کاراپاس به پهنای قسمت جلوی کاراپاس

p<0.05

004/0±98/0

97/0   0 ±/01

05/0±02/1

02/0±96/0

CL/CPW

طول کاراپاس به پهنای قسمت خلفی کاراپاس

n.s.

02/0±58/0

09/0±62/0

03/0±64/0

01/0±60/0

CAW/PW

پهنای بخش قدامی به بخش خلفی کاراپاس

p<0.05

05/0±83/0

02/0±15/1

07/0±04/1

03/0±97/0

X/ Y

فاصله چشم میانی به لبه  قدامی و خلفی کاراپاس

n.s.

03/0±74/0

02/0±93/0

02/0±88/0

02/0

Mt(I)L/W

نسبت طول بند­های Iبه پهنای بند­

n.s.

002/0±00/1

03/0±01/1

04/0±08/1

02/0±99/0

Mt(I)L/H

نسبت طول بند­های Iبه ارتفاع بند­

n.s.

03/0±95/0

02/0±20/1

02/0±10/1

02/0±06/1

Mt(II)L/W

نسبت طول بند­های IIبه پهنای بند­

n.s.

01/0±30/1

03/0±44/1

04/0±40/1

03/0±38/1

Mt(II)L/H

نسبت طول بند­های IIبه ارتفاع بند­

n.s.

02/0±61/1

03/0±75/1

03/0±67/1

02/0±61/1

Mt(III)L/W

نسبت طول بند­های IIبه ارتفاع بند­

n.s.

03/0±64/0

04/0±67/0

04/0±62/0

02/0±70/0

Mt(III)L/H

نسبت طول بند­های IIIبه ارتفاع بند

p<0.05

008/0±80/0

03/0±82/0

05/0±77/0

02/0±79/0

Mt(IV)L/W

نسبت طول بند­های IIIبه پهنای بند­

p<0.05

03/0±84/0

05/0±82/0

03/0±80/0

05/0±83/0

Mt(IV)L/H

نسبت طول بند­های IVبه پهنای بند

n.s.

09/0±18/1

02/0±08/1

02/0±01/1

03/0±06/1

Mt(V)L/W

نسبت طول بند­های Vبه پهنای بند­

n.s.

01/0±09/1

02/0±06/1

02/0±08/1

02/0±12/1

Mt(V)L/H

نسبت طول بند­های Vبه ارتفاع بند­

p<0.05

09/0±75/1

06/0±19/2

05/0±21/3

04/0±54/2

CHL/ML

طول انبر به طول دست

p<0.05

05/0±28/1

08/0±29/2

04/0±07/2

03/0±69/1

MFL/ML

طول انگشت متحرک به طول دست

p<0.05

08/0±58/2

1/0±91/2

016/0±33/3

05/0±94/2

TlL/W

طول به پهنای تلسون

p<0.05

04/0±40/2

07/0±43/2

015/0±54/2

05/0±66/2

TlL/H

طول تلسون به ارتفاع تلسون

p<0.05

52/0±28/27

96/0±52/26

68/0±00/28

08/0±31/24

طول کلی بدن از لبه قدامی پروزوما تا انتهای آکولئوس

p<0.05

29/0±23/11

56/0±65/10

30/0±11/13

26/0±83/11

طول مزوزوما

 

 

 

بحث و نتیجه‌گیری

با توجه به ‌قرار گرفتن ایران در ناحیه نیمه گرمسیری تنوع و فراوانی عقرب دراین منطقه بسیار چشمگیر است (3). باوجود این اطلاعات ما در مورد انتشار جغرافیایی و ریخت‌شناسی آن­ها بسیار محدود است. جنس Orthochirus یکی از عقرب‌های خانواده بوتیده می­باشد، که در ارتفاعات دارای پوشش شنی و در کنار کانال­های آبی یافت می­شود (23). در مطالعه حاضر چهار گونه عقرب Orthochirus شامل Orthochirus iranus،Orthochirus zagrosensis ، Orthochirus farzanpay و Orthochirus stackwelliاز مناطق مختلف استان خوزستان جدا شد. عقرب Orthochirus iranus بیشترین (6/41%) مورد جمع‌آوری شده از 16 منطقه مورد بررسی در استان خوزستان را داشته است، درحالی‌که Orthochirus stackwelliبا کمترین پراکندگی (8/13%) تنها در ناحیه شمال­شرقی این استان دیده شد. Orthochirus farzanpay(2/22%) وOrthochirus zagrosensis(2/22%) نیز در نیمه شمالی و شمال­شرقی استان خوزستان گزارش شده­اند. صفاتی که برای رده­بندی و شناسایی جانوران مورد استفاده قرارگرفته به‌طور معمول صفات ریختی بوده­اند (2). بررسی­های ریخت­شناختی بر اساس کلید شناسایی معتبر و تحلیل­های شاخصه‌های مورفوتری بر روی 36 نمونه عقرب Orthochirus دراین مطالعه نشان می­دهد که نمونه­های مورد مطالعه به چهار گونه مجزا تعلق دارند. در تحلیل واریانس بیش­ترین تعداد تفاوت معنی­دار صفات بین گونه‌ها در مقایسه دو­ به­ دوی میانگین صفات، بین Orthochirus iranusوOrthochirus zagrosensisبا گونه Orthochirus stackwelliمشاهده شد. درواقع باتوجه به بررسی ریختی انجام‌شده بر روی این جنس، اعتبار چهارگونه فوقبه‌عنوان چهار گونه مجزا براساس تفاوت در صفات شاخص کلیدی همانند آرایش­های بند­های چهارم متازوما و حضور موهای حساس در متازوما، طول کاراپاس به پهنای قسمت خلفی کاراپاس، فاصله بین لبه پروزوما تا لبه قدامی چشم­های میانی به فاصله لبه قدامی چشم­های میانی تا خلفی­ترین قسمت پروزوما، طول انبر به طول دست، طول انگشت متحرک به طول دست و اندازه تلسون مورد تأیید واقع‌شده است، که نتایج ریخت‌شناسی و ریخت­سنجی این پژوهش نیز جدایی و اعتبار این چهار گونه را تأیید می­کنند. در نتایج حاصل از تحلیل خوشه‌بندی براساس مربع فاصله اقلیدسی نمودار به‌دست‌آمده نزدیک بودن دو خوشه گونهOrthochirus iranusوOrthochirus zagrosensisازنظر ریخت‌شناسی قابل‌مشاهده است. در نمودار حاصلهOrthochirus farzanpayوOrthochirus stackwelliدر دو خوشه مجزا قرارگرفته‌اند. در بازنگری انجام شده بر خصوصیات تشخیصی مانند ردیف گرانول­های داخلی و خارجی بر روی انگشتان متحرک پدی پالپ و حضور یا عدم حضور موهای حساس در ناحیه متازوما و تلسون سیمونوئیدس فرزان پی تحت عنوان Orthochirus farzanpayنام‌گذاری شد (11).

عقرب Orthochirus ازجمله بندپایان با اندازه کوچک است، که دارای الگوی توزیع جغرافیایی در محدوده­ای بین کشورهای ایران، هند، افغانستان پاکستان، عراق و عمان، ترکیه، ازبکستان، ترکمنستان و شمال آفریقا واقع‌شده است و تاکنون 17 گونه از آن در مناطق مختلف ذکرشده شناسایی گردیده است (8، 12 و 24). گونه­های شناسایی شده در ایران شامل 7 گونه می­باشد.  Orthochirus iranusدر استان­های بوشهر، همدان، ایلام، خوزستان، لرستان و کهکلیویه و بویر احمد (17، 19 و 21)، Orthochirus variusدرهرمزگان (12 و 16)، Orthochirus gruberiدرکرمان (10 و 21)، Orthochirus stackwelliدر استان­های هرمزگان، بوشهر و خوزستان (11، 17 و 18)،Orthochirus zagrosensisدر اصفهان، کرمان، خوزستان، یزد و کهکلویه و بویراحمد (12، 20، و 27) و Orthochirus farzanpay در استان­های کرمان، خوزستان و سیستان و بلوچستان (22)، Orthochirus fuscipes  در استان سیستان و بلوچستان (22) از گونه‌های موجود در ایران هستند.

بررسی پراکندگی جمعیت جانوری در یک منطقه نیاز به شناخت صحیح شرایط منطقه و سدهای جغرافیایی شامل کوه و دشت و فیزیولوژیکی مانند خشکی و یا آب به‌عنوان موانع پراکنش و درک وقایع زمین‌شناختی و نوسانات اقلیمی منطقه دارای اهمیت زیادی است. تحقیقات نشان داده که محدودیت‌های مربوط به پراکنش در ایران اول به دما و بعد به رطوبت وابسته‌اند (1). پراکندگی جغرافیایی عقرب Orthochirus iranusدر نواحی مختلفی از خوزستان شامل ارتفاعات جنوب زاگرس تا تپه ماهور­های ناحیه جنوبی استان دیده شد و توانایی رشد و تکثیر این‌گونه در آب هوای استپی گرم و نیمه بیابانی را نشان می­دهد. توزیع جغرافیایی گونه Orthochirus stackwelliمحدوددر منطقه شمالی استان در کوهپایه­های جنوبی زاگرس در نواحی پرباران استان دیده شد. پراکندگی Orthochirus zagrosensisدر زیست‌بوم جلگه­ای- کوهپایه­ای و کوهستانی واقع در بخش جلگه خوزستان در آب هوای استپی گرم دیده شد. Orthochirus farzanpayدر ناحیه جلگه­ای فاقد ناهمواری مشاهده شد. با کاهش ارتفاع به سمت نواحی جنوب استان خوزستان پراکندگی عقرب Orthochirus iranusکه دارای اندازه کوچک­تری نسبت به سایر گونه­های جمع‌آوری شده بوده، افزایش‌یافته است.

استفاده از مطالعات مولکولی و بررسی روابط فیلوژنیک میان گونه­های جمع‌آوری شده می­تواند راه حلی جهت تائید روش­های ریخت‌شناسی و ارتباط میان گونه­ها باشد.

سپاسگزاری

بدینوسیله از حمایت مالی موسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی رازی و همکاری دانشگاه شهید چمران اهواز و دانشگاه جندی شاپور اهواز تشکر به عمل می­آید.

1- حدادیان، ح.، درویش، ج.، و رستگار پویانی، ا.، 1395. مقایسه الگوهای پراکنش جغرافیایی حاصل از نوسانات اقلیمی در فلات ایران با تأکید بر ایرانمرکزی با استفاده از داده‌های مولکولی، مجله پژوهشهای جانوری (مجله زیست‌شناسی ایران)، جلد 29، شماره 4، صفحات 411-425.
2- درویش، ج.، ۱۳۹۶. بازنگری‌های تبارزادی جدید در رده‌بندی فراگونه‌ای جانوران، مجله زیست‌شناسی ایران (علمی- ترویجی)، جلد ۱شماره (۲)، صفحات۱-۹.
3- فرزان­ پی،ر.، 1366. عقربشناخت،انتشاراتمرکزنشردانشگاهی، تهران، 137صفحه.
 
4- Karsch, F. 1891. Arachnidan of Ceylon und vonminikoy .Berliner entomologische zeitschrifti, 36, 267-310.
5- Kraepelin, K. 1899. Scorpiones and pedipailp. The animal kingdom, 8:1-265. Berlin- leipzig
6- Dehghani, R., and Fathi, B., 2012. Scorpion sting in Iran: A, review. Toxicon, 60(5), PP: 919– 933.
7- Dawn, H. G., Kirk, A. S., Carl, O., and Paul, B., 2003. Scorpions Cooperative Extension, College of Agriculture & Life Sciences, the University of Arizona, PP: 5-7.
8- Ersen, A. Y., 2010. Fırst Record of Orthochırus Karsch, 1891 (Scorpıones, Buthıdae) From Turkey. Anadolu Doğa Bilimleri Dergisi, 1(1), PP: 15-19.
9- Fet, V., Neff, D., and Graham, M., 2003. Metasoma of Orthochirus (Scorpiones: Buthidae): are scorpions evolving a new sensory organ? Revista Ibérica de Aracnologia, 8, PP: 69–7.
10- Jalali, A., and Rahim, F., 2014. Epidemiological review of scorpion envenomation in Iran. Iranian Journal of Pharmaceutical Research, 13(3), PP: 743-56.
11- Kovařík, F., and Fet, V., 2006. Taxonomic position of the genus Simonoides Vachon et Farzanpay, 1987. And description of a new species of Orthochirus Karsch from Iran (Scorpiones: Buthidae). Euscorpius, 38, PP: 1–10.
12- Kovarık, F., 2004. Revision and taxonomic position of genera Afghanorthochirus Lourenc¸o & Vachon, Baloorthochirus Kovarı¨k, Butheolus Simon, Nanobuthus Pocock, Orthochiroides Kovarı¨k, Pakistanorthochirus Lourenc¸o, and Asian Orthochirus Karsch, with descriptions of twelve new species (Scorpiones, Buthidae). Euscorpius, 16, PP: 1–33.
13- Lamoral, B. H., 1979. The scorpions of Namibia. Annals of the Natal Museum, 23, PP: 497-784.
14- Mirshamsi, O., Sari, A., and Hosseinie, S., 2011. History and current checklist of Iran's scorpiofauna (Arachnida: Scorpiones). Progress in Biological Sciences, 1, PP: 16-28.
15- Mullen, G. R., and Stockwell, S. A., 2009.Scorpions (Scorpiones), 2nd ed. San Diego: Elsevier, PP: 397-409.
16- Navidpour, S. H., 2015. An annotated checklist of scorpions in south and southwestern parts of Iran. International Journal of Fauna and Biological Studies, 2 (3), PP: 9-15
17- Navidpour, S. H., Kovařík, F., Soleglad, M. E., and Fet, V., 2008. Scorpions of Iran (Arachnida, Scorpiones). Part I Khuzestan Province. Euscorpius, 65, PP: 1-41.
18- Navidpour, S. H., Soleglad, M. E., Fet, V., and, Kovařík, F., 2008b. Scorpions of Iran (Arachnida, Scorpiones). Part II Bushehr Province. Euscorpius, 67, PP: 1-33.
19- Navidpour, S. H., Fet, V., Kovařík, F., and Soleglad, M. E., 2008. Scorpions of Iran (Arachnida, Scorpiones) Part III Ilam Province. Euscorpius, 69, PP: 1-29.
20- Navidpour, S. H., Kovařík, F., Soleglad, M. E., and Fet, V., 2008. Scorpions of Iran (Arachnida, Scorpiones). Part IV Kohgilouyeh and Boyer Ahmad Province. Euscorpius, 74, PP: 1-24.
21- Navidpour, S. H., Nayebzadeh, H., Soleglad, M. E., Fet, V., Kovařík, F., and Kayedi, M. H., 2010. Scorpions of Iran (Arachnida, Scorpiones). Part VI. Lorestan Province. Euscorpius, 99, PP: 1-23.
22- Navidpour, S. H., Ezatkhah, M., Kovařík, F., Soleglad, M. E., and Fet, V., 2011. Scorpions of Iran (Arachnida: Scorpiones). Part VII. Kerman Province. Euscorpius, 131, PP: 1-32.
23- Polis, G. A., and Cormick, M. C., 1968. Patterns of resource use and age structure among a guild of desert scorpions. Journal of Animal Ecology, 55, PP: 59-73.
24- Russel, F. E., 1968. Scorpion Collecting. Toxicon, 6, PP: 307-303.
25- Sari, A., and Hosseinie, S., 2011. History of study and checklist of the scorpion fauna (Arachnida: Scorpiones) of Iran. Progress in Biological Sciences, 1(2), PP: 16-23.
26- Sissom, W. D., 1990. Systematics, biogeography and paleontology. The Biology of Scorpions. Stanford University Press, Stanford, California, PP: 64-160.
27- Vignoli, V., and Crucitti, P., 2005. Notes on the scorpion diversity (Arachnida, Scorpiones) of the Yazd province, central Iran. Acta Mus Moraviae Sci Biol (Brno), 90, PP: 1-11
دوره 33، شماره 1
اردیبهشت 1399
صفحه 45-53
  • تاریخ دریافت: 20 فروردین 1397
  • تاریخ بازنگری: 20 آبان 1397
  • تاریخ پذیرش: 25 دی 1397