نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
ایران، شاهرود، دانشگاه صنعتی شاهرود، دانشکده مهندسی کشاورزی
چکیده
در مطالعه ای که به منظور شناسایی فون کفشدوزکهای منطقه شاهرود، واقع در شمال شرقی استان سمنان، در سال 1394 انجام شد، نمونه های کفشدوزکها در طول فصول مختلف سال از روی گیاهان مختلف زراعی، باغی، زینتی و فضای سبز شهری جمع آوری شدند. همچنین در فصل زمستان، کفشدوزکها در محلهای خواب زمستانه شامل زیر پوستک درختان، زیر بقایای گیاهی و لابه لای برگهای خشک پای درختان و زیر سنگها و کلوخهها و درز دیوارهای سنگی جمع آوری شدند. نمونه ها پس از انتقال به آزمایشگاه، در شیشههای حاوی الکل 75 درصد قرارداده شدند. ویژگیهای ظاهری حشرات کامل و اندامهای تناسلی حشرات نر و ماده برای شناسایی مورد استفاده قرار گرفت. در مجموع 20 گونه کفشدوزک متعلق به سه زیر خانواده ، هفت قبیله و 15جنس شناسایی شد. این گونه ها برای اولین بار از استان سمنان و منطقه شاهرود گزارش شده اند. مطالعه فراوانی گونهها نشان دادکه کفشدوزک-هایCoccinella septempunctataL. 1758،Hippodamia variegata (Goeze)1777،Oenopia conglobata (L.) 1758،Adalia bipunctata (L.) 1758 به عنوان گونههای غالب منطقه می باشند. کفشدوزکهای جمع آوری شده از منطقه ی شاهرود به شرح ذیل شناسایی گردیدند:
Coccinella septempunctata L. 1758, Hippodamia variegata (Goeze)1777,Coccinella undecimpunctata L. 1758, Oenopia conglobata (L.) 1758, Oenopia onica (Olivier) 1808, Adalia bipunctata (L.) 1758,Adalia decempunctata (L.) 1758, Adalia tetraspilota Hope 1831,Psyllobora vigintiduopunctata (L.) 1758, Propylaea quatuordecimpunctata(L.) 1758, Harmonia quadripunctata (Pontoppidan) 1763, Bulaea lichatschovi Hummel 1827, Chilocorus bipustulatus L. 1758, Exochomus quadripustulatus L. 1758, Parexochomus nigromaculatus (Goeze) 1777,Clitostethus arcuatus(Rossi) 1794, Scymnus (Pullus)subvillosus Goeze 1777, Scymnus (Scymnus)flavicollis Redtenbacher 1843, Stethorus sp.,Hyperaspis femorata (Motschulsky)1837.
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
Faunistic survey of ladybirds (Col.: Coccinellidae) in Shahrood region (Semnan province) and determination of dominant species
نویسندگان [English]
Former Entomology Student, Department of Plant Protection. Shahrood University of Technology. Shahrood. I.R. of Iran.
چکیده [English]
In a study that was carried out to identify the fauna of Coccinellidae of Shahrood in northeast of Semnan province in 2015, samples were collected from different fruit trees, shady trees and herbaceous plants during different seasons. Ladybirds also were collected in their hibernation sites including under tree barks, plant debris under the rocks and hunks and under fallen dry leaves and wall crevices. Collected ladybirds were then transferred to the laboratory and were put in glass containing 75% alcohol. Morphological characteristics and genitalia of males and females were used for identification. In total 20 coccinellid species belonging to 14 genera were identified in Shahrood region (Semnan province) that the ladybirds; coccinellaseptempunctataL. 1758, Hippodamia variegata (Goeze)1777,Oenopia conglobata(L.) 1758, Adalia bipunctata (L.) 1758 were evaluated asdominant species . List of identified coccinellids are as follows:
Coccinella septempunctata L. 1758, Hippodamia variegata (Goeze)1777,Coccinella undecimpunctata L. 1758, Oenopia conglobata (L.) 1758, Oenopia onica (Olivier) 1808, Adalia bipunctata (L.) 1758,Adalia decempunctata (L.) 1758, Adalia tetraspilota Hope 1831,Psyllobora vigintiduopunctata (L.) 1758, Propylaea quatuordecimpunctata(L.) 1758, Harmonia quadripunctata (Pontoppidan) 1763, Bulaea lichatschovi Hummel 1827, Chilocorus bipustulatus L. 1758, Exochomus quadripustulatus L. 1758, Parexochomus nigromaculatus (Goeze) 1777,Clitostethus arcuatus(Rossi) 1794,
کلیدواژهها [English]
بررسی فون کفشدوزکها (Col.: Coccinellidae) در منطقه شاهرود (استان سمنان) و تعیین گونه غالب
مونا توزنده جانی و مریم عجم حسنی*
ایران، شاهرود، دانشگاه صنعتی شاهرود، دانشکده مهندسی کشاورزی
تاریخ دریافت:17/09/1399 تاریخ پذیرش:16/10/1399
چکیده
در مطالعهای که به منظور شناسایی فون کفشدوزکهای منطقه شاهرود، واقع در شمال شرقی استان سمنان، در سال 1394 انجام شد، نمونه های کفشدوزکها در طول فصول مختلف سال از روی گیاهان مختلف زراعی، باغی، زینتی و فضای سبز شهری جمع آوری شدند. همچنین در فصل زمستان، کفشدوزکها در محلهای خواب زمستانه شامل زیر پوستک درختان، زیر بقایای گیاهی و لابه لای برگهای خشک پای درختان و زیر سنگها و کلوخه ها و درز دیوارهای سنگی جمع آوری شدند. نمونه ها پس از انتقال به آزمایشگاه، در شیشه های حاوی الکل 75 درصد قرارداده شدند. ویژگیهای ظاهری حشرات کامل و اندامهای تناسلی حشرات نر و ماده برای شناسایی مورد استفاده قرارگرفت. در مجموع 20 گونه کفشدوزک متعلق به سه زیر خانواده، هفت قبیله و 15جنس شناسایی شد. این گونهها برای اولین بار از استان سمنان و منطقه شاهرود گزارش شده اند. مطالعه فراوانی گونهها نشان داد که کفشدوزکهای Coccinella septempunctataL. 1758،Hippodamia variegata (Goeze)1777،Oenopia conglobata (L.) 1758،Adalia bipunctata (L.) 1758 به عنوان گونههای غالب منطقه می باشند. کفشدوزکهای جمع آوری شده از منطقه ی شاهرود به شرح ذیل شناسایی گردیدند: Coccinella septempunctata L., 1758, Hippodamia variegata (Goeze)1777, Coccinella undecimpunctata L., 1758, Oenopia conglobata (L.) 1758, Oenopia onica (Olivier) 1808, Adalia bipunctata (L.) 1758, Adalia decempunctata (L.) 1758, Adalia tetraspilota Hope 1831 ,Psyllobora vigintiduopunctata (L.) 1758, Propylaea quatuordecimpunctata(L.) 1758, Harmonia quadripunctata (Pontoppidan) 1763, Bulaea lichatschovi Hummel 1827, Chilocorus bipustulatus L. 1758, Exochomus quadripustulatus L. 1758, Parexochomus nigromaculatus (Goeze) 1777,Clitostethus arcuatus(Rossi) 1794, Scymnus (Pullus)subvillosus Goeze 1777, Scymnus (Scymnus)flavicollis Redtenbacher 1843, Stethorus sp.,Hyperaspis femorata (Motschulsky)1837.
واژه های کلیدی: کفشدوزکها، فونستیک، گونه غالب، شاهرود
* نویسنده مسئول، تلفن: 09155022270 پست الکترونیکی: shahroodm@gmail.com
مقدمه
شهرستان شاهرود یکی از شهرستانهای بزرگ استان سمنان و دارای دو ویژگی مهم طبیعی یعنی وسعت خاک و تنوع اقلیم می باشد. شاهرود، در حد فاصل دو نوع آب و هوای خشک و کویری در جنوب و مرطوب و پرباران در شمال جای گرفته است که آب و هوایی معتدل را برای این شهرستان فراهم کرده و آن را در ردیف شهرهای خوشآب و هوای ایران قرار داده است (7). تفاوت اقلیم در منطقه شاهرود و نحوه پراکنش میزبان های گیاهی و شکار می تواند در پدید آمدن گونه های مختلف حشرات موثر باشد.
با توجه به مسائل زیست محیطی در مدیریت آفات و بیماری های درختان این منطقه، نقش دشمنان طبیعی در کنترل بیولوژیک بسیار موثر است.
خانواده کنهها و شتهها از مهمترین آفاتی هستند که دارای قدرت تولیدمثل بالا هستند و با ایجاد تعداد نسل فراوان در سال، سریعاً نسبت به سموم و ترکیبات شیمیایی مقاوم میشوند و در آب و هوای مساعد جمعیت آنها به سرعت افزایش می یابد به طوری که تهدیدی برای غالب درختان و درختچهها و گیاهان علفی میباشند، بنابراین شناسایی دشمنان طبیعی این آفات از اهمیت فوق العادهای برخوردار است. مهمترین گروه دشمنان طبیعی از نوع شکارگر را کفشدوزکها می دانند (4).
خانواده کفشدوزکها Coccinellidae دارای بیش از 6000 گونه در جهان هستند که حدود 90 درصد آنها جزء شکارگرهای مفید محسوب می شوند (34، 44و 45). سوسکهای این خانواده بزرگترین گروه مهارگر زیستی آفاتی مانند شته ها، سنکها، سپردارها، تریپس ها و کنه ها در سراسر جهان می باشند (39). کفشدوزکها یک گروه کلاسیک برای مطالعه ساز و کارهای موثر در چندشکلی رنگی می باشند (31). تغییرات رنگی زیادی در بعضی گونه های کفشدوزکها اتفاق می افتد و توجه محققین بسیاری را به خود جلب کرده است (30). بالپوشهای کفشدوزکها اغلب به رنگهای قرمز، نارنجی، زرد، قهوه ای و سیاه می باشد که با لکه ها و خال های ریز و درشتی به رنگها و فرم های مختلف تزئین شده اند و حتی در افراد مختلف یک گونه نیز می تواند تغییراتی داشته باشد. نحوه رنگ آمیزی کفشدوزکها جزء صفات مشخص آنها بوده و اغلب، اساس شناسایی و نامگذاری گونه های این خانواده می باشد (8). تنوع رنگی افراد بالغ معمولاً شامل الگوی خاصی از سر، پیش گرده و بالپوش و نیز تعداد، اندازه و شکل نقاط بالپوش است (30). همچنین ثابت شده که گونه های جنس Adalia و Hippodamia variegata (Goeze)1777 نمونه هایی هستند که در الگوی رنگی بالپوشها و پیش گرده دارای چندریختی می باشند (18و 31). به طوریکه 40 ریخت از گونه Adalia bipunctata توسط هودک و هونک در دنیا شناسایی شده است. در ایران نیز توزنده جانی و همکاران در سالهای 95 و 96 تعداد 17 ریخت از A. bipunctata، 9 ریخت از Adalia decempunctata و 26 ریخت از H. variegata را از منطقه شاهرود و بسطام شناسایی و گزارش کردند (2و 3).
تاکنون گزارشات وسیعی مبنی بر مطالعات فونستیک کفشدوزکها در استانهای مختلف کشور و در اکوسیستمهای مختلف باغ، مزرعه، جنگل و فضای سبز شهری انجام گرفته است (15، 16، 17، 18، 19، 22، 24، 27، 32، 35، 41و 48) بنابراین باتوجه به اهمیت کفشدوزکها در مباحث کنترل زیستی یافتههای این تحقیق می تواند زمینه تحقیقات تکمیلی در زمینه کاربرد موثرتر کفشدوزکها در برنامه های پرورش انبوه باشد.
مواد و روشها
نمونه برداریها به طور هفتگی در فصل های بهار و تابستان و پاییز و زمستان 94 از تمام پوششهای گیاهی اعم از درختی، درختچه ای و علفی انجام گرفت و حشرات بالغ کفشدوزکها جمع آوری شدند. در این تحقیق مناطق نمونه برداری به سه ایستگاه شامل پارکها، جنگل، مزارع، باغات و درختکاری معابرتقسیم بندی شدند.
مشخصات ایستگاه 1: این ایستگاه شامل فضای سبز داخل شهر شاهرود شامل دانشگاه صنعتی شاهرود، خوابگاه هفت تیر، منطقه وادی السلام، پارک آبشار مادر، میدان هفت تیر تا میدان آزادی می باشد و همچنین باغات و مزارع ده ملا در نمونه برداریهای این ایستگاه لحاظ شده است.
مشخصات ایستگاه 2: این ایستگاه شامل فضای سبز داخل شاهرود شامل پارک بلوار، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی و اداره منابع طبیعی و آبخیزداری و مزارع و باغات میامی بود.
مشخصات ایستگاه 3: این ایستگاه شامل حومه بسطام تا جنگل ابر، فضای سبز بسطام ( میدان بسطام تا پارک بسطام) و دانشکده علوم کشاورزی و مزارع و باغات اطراف جاده شاهرود و آزاد شهر شامل ابرسج، مجن، میقان و جنگلهای ابر بود.
شکل 1- نقشه شهرستان شاهرود
جهت جمع آوری کفشدوزکها، در مزارع غلات و صیفی جات نمونه برداری با تورحشره گیری به صورت ضربدر و در هر قطر زمین و در حاشیه مزارع انجام شده است. نمونه برداری از علفهای هرز در حاشیه باغات و مزارع و پارک ها با کمک تورحشره گیری انجام شد. در باغات برای ضربه زدن به شاخه ها از چوب دستی استفاده شد. به هر یک از شاخه های مورد نمونه برداری، ضربه ای در طول شاخه وارد شد. کفشدوزکها به داخل سینی افتاده و در مواردی پس از دیدن مستقیم کفشدوزکها در اطراف کلنی شتهها، شپشک ها و پسیل ها، نمونه برداری با دست انجام گرفت (43). از اواخر پاییز تا اواخر زمستان 1394، محل های خواب زمستانه کفشدوزک ها در زیر پوستک درختان، زیر بقایای گیاهی و لابه لای برگ های خشک پای درختان و زیر سنگ ها و کلوخه ها و درز دیوارهای سنگی به صورت مکرر مورد بازدید قرار گرفت و نسبت به جمع آوری کفشدوزک ها اقدام شد.
نمونه های جمع آوری شده درون شیشه های حاوی الکل 75 درجه به آزمایشگاه منتقل شد (43). تعداد نمونه های جمع آوری شده پس از تفکیک و شمارش ثبت شدند و تعدادی از نمونه ها جهت شناسایی اتاله شده و سپس از نمونهها عکسبرداری شد. جهت شناسایی کفشدوزک ها از مشخصات شکلشناسی خارجی بدن حشرات کامل کفشدوزکها (پیش گرده، بالپوشها، سطح شکمی، شاخک ها و قطعات دهانی) استفاده شد. به علاوه شناسایی اندامهای جنس نر و ماده (ژنیتالیا) به عنوان مرحله تکمیلی شناسایی انجام شد. به این منظور نمونه کفشدوزک های داخل الکل، در زیر استریومیکروسکوپ و با استفاده از لوازم تشریح حشرات تشریح شده و اندام های مورد استفاده جهت شناسایی گونه های این خانواده که شامل شاخک، پا، استرنیت شکمی، قطعات دهانی و ژنیتالیای افراد نر و ماده می باشد از سایر قسمتها جدا شد و اسلاید میکروسکوپی تهیه شد. شناسایی کفشدوزک ها با استفاده از کلیدهای شناسایی (هودک، 1975، خنزوریان، 1985، ماجروس و کرانس، 1989، گردون، 1980، بیرانوند و همکاران، 2017، بیرانوند و همکاران، 2017، بیرانوند و همکاران، 2018، بیرانوند و همکاران، 2019) این حشرات انجام شد. بعد از شناسایی و شمارش نمونه های جمع آوری شده با استفاده از روش طبقه بندی ویگمن (47) ساختار ترکیب گونه ای مورد ارزیابی قرارگرفت. در این روش گونه هایی که فراوانی آنها بیش از 30 درصد جامعه بود به عنوان گونههای فرا غالب، گونه هایی که فراوانی آنها بین 30-10 درصد بود به عنوان غالب، گونه هایی که فراوانی آنها بین 10-5 درصد باشد به عنوان گونههای با فراوانی کمتر و گونههایی که فراوانی آنها بین 5-1درصد به عنوان گونه های کمیاب و کمتر از یک درصد به عنوان گونه های بسیار نادر شناخته شدند.
نتایج
خانوادهCoccinellidae متعلق به سه زیر خانواده، هفت قبیله و 15 جنس در منطقه شاهرود جمع آوری گردید.
1-زیر خانوادهCoccinellinae Ganglbauer, 1899
1-1-قبیلهWeise, 1885 Coccinellini
1-1-1-جنسL., 1758 Coccinella
1-1-1-1- کفشدوزک هفت نقطه ای
L., 1758 Coccinella septempunctata
این گونه از پوششهای گیاهی شامل (گندم و جو، یونجه، ذرت، صیفی جات و سبزیجات، هلو، گردو، انگور، انار، سنجد، زردآلو، اقاقیا، چنار، صنوبر، نارون، کاج ، سرو، بلوط، زبان گنجشک، ارغوان، رز، نسترن، داوودی، خارشتر، جو موشی، ازمک) جمع آوری شده است و دارای بیشترین فراوانی روی گیاهان علفی می باشد. مناطق انتشار این گونه را تمام مناطق و پوششهای گیاهی کشور ذکر کرده اند.
1-1-1-2-کفشدوزک یازده نقطه ای
L., 1758 Coccinella undecimpunctata
این گونه از تمام پوشش های گیاهی (گندم و جو، یونجه، ذرت، صیفی جات و سبزیجات، گردو، انگور، انار، سنجد، زردآلو، چنار، کاج، سرو، بلوط، زبان گنجشک، ارغوان، رز، نسترن، خارشتر، ازمک) جمع آوری شده است و دارای بیشترین فراوانی روی گیاهان علفی می باشد.
این گونه نیز همه جایی و از تمام استانهای کشور جمع آوری شده است (18).
1-1-2-جنسMulsant, 1846 Hippodamia
1-1-2-1-کفشدوزک آدونیاGoeze, 1777 Hippodamia variegata
اینگونه از پوشش های گیاهی شامل (گندم و جو، یونجه، ذرت، صیفی جات و سبزیجات، هلو، گردو، انگور، انار، سنجد، زردآلو، اقاقیا، چنار، صنوبر، نارون، کاج، سرو، بلوط، زبان گنجشک، ارغوان، رز، نسترن، داوودی، خارشتر، جو موشی، ازمک) جمع آوری شده است و دارای بیشترین فراوانی روی گیاهان علفی می باشد. پیش گرده کرم رنگ و دارای یک لکه شبیه به تاج است که در افراد مختلف، شکل آن متغیر میباشد. بالپوشها قرمز نارنجی و دارای تنوع زیادی است و دارای ریخت های زیادی می باشد. این گونه نیز همه جایی و از تمام استانهای کشور جمع آوری شده است (18).
1-1-3- جنسHarmonia Mulsant, 1846
1-1-3-1- کفشدوزکPontoppidan 1763 Harmonia quadripunctata
این گونه از روی درختان کاج به تعداد کم جمع آوری شد. این گونه از خراسان شمالی (18) و مازندران (1) گزارش شده است.
1-1-4-جنسMulsant, 1846 Propylea
1-1-4-1-کفشدوزک شطرنجی
L., 1758 Propylea quatuordecimpunctata
این گونه از پوشش های گیاهی شامل (نارون، بلوط، زبان گنجشک) جمع آوری شده است .
مناطق انتشار این گونه را استان های اردبیل و گلستان (40)، چهارمحال بختیاری (16)، گیلان (27)، اصفهان (22و 26)، خوزستان (15و 19)، خراسان رضوی (35و 48)، لرستان (32)، مازندران (24) و سمنان (41) گزارش کرده اند.
1-1-5- جنسMulsant, 1850Oenopia
1-1-5-1-کفشدوزک کروی
L., 1758 Oenopia conglobata
این گونه از پوشش های گیاهی شامل (گندم و جو، یونجه، هلو، گردو، انار، سنجد، زردآلو، اقاقیا، چنار، کاج، سرو، زبان گنجشک، ارغوان، رز، نسترن، خارشتر) جمع آوری شده است و این گونه دارای بیشترین فراوانی روی درختان مثمر و غیر مثمر نسبت به گیاهان علفی بود. این گونه از تمام استانهایی که مطالعات فون کفشدوزکها انجام شده گزارش شده است (18).
1-1-5-2-کفشدوزکOlivier, 1808 Oenopia onica
اینگونه از پوشش های گیاهی شامل (سنجد، زردآلو، کاج، خارشتر) جمع آوری شده است. این گونه از گلستان (40) و چهارمحال بختیاری (16)، فارس (11)، خراسان رضوی (21، 35 و 48)، لرستان (32)، مازندران (24)، یزد، کرمان، اصفهان، قم، ایلام، مازندران، تهران و سیستان و بلوچستان برومند (20)گزارش شده است.
1-1-6-جنس Mulsant, 1946 Adalia
1-1-6-1-کفشدوزک دو نقطه ای
L., 1758 Adalia bipunctata
این گونه از پوشش های گیاهی شامل (گردو، زردآلو، اقاقیا، چنار، صنوبر، نارون، کاج، سرو، بلوط، زبان گنجشک، ارغوان، رز، نسترن) جمع آوری شده است. این گونه به عنوان گونه های چند ریخت می باشد. این گونه بسیار فراگیر و در تمام استانهای مورد مطالعه تاکنون گزارش شده است.
1-1-6-2- کفشدوزکL., 1758 Adalia decempunctata
این گونه فقط از درختان بلوط جمع آوری شده است و جز گونه های چند ریخت می باشد.
مناطق انتشار این گونه را استان های گلستان (40)، فارس (11)، گیلان و همدان و بوشهر (41)، ایلام (41)، اصفهان (22و 26)، خراسان رضوی و خراسان شمالی (21، 35 و 48)، لرستان (32)، مرکزی (10)، مازندران (27)، یزد (41)، تهران و البرز (14، 20 و 41) معرفی کرده اند.
1-1-6-3- کفشدوزک Hoppe, 1831 Adalia tetraspilota
این گونه A. decempunctata دارای ریخت های متنوعی از جمله ریخت های تیره و روشن است. این گونه از درختان بلوط آلوده جمع آوری شده است. این گونه از خراسان رضوی (21، 35 و 48) گزارش شده است.
1-2- قبیله Casey, 1899 Psylloborini
1-2-1- جنسPsyllobora Dejean, 1838
1-2-1-1-کفشدوزک L., 1758 Psyllobora vigintiduopunctata
این گونه از روی درختان انگور آلوده به سفیدک پودری و صیفی جات و سبزیجات و داوودی جمع آوری شده است. این گونه از گلستان (40)، چهارمحال بختیاری (16)، فارس (11)، گیلان (27)، اصفهان (22و 26)، خراسان رضوی (21،35 و 48)، لرستان (32)، مازندران (24) و تهران (14، 20 و 41) گزارش شده است.
1-3- قبیلهSavoyskaya, 1969 Bulaeini
1-3-1-جنسMulsant, 1850Bulaea
1-3-1-1-کفشدوزک Hummel 1827 Bulaea lichatschovi
این گونه از روی درختان کاج و نارون جمع آوری شد. این گونه از اردبیل، بوشهر (41) و فارس (11) و ایلام (41) و هرمزگان (41) و اصفهان (22 و 26) و کرمان (37) و خراسان رضوی (21، 35و 48) و خراسان شمالی و مرکزی (10) و سیستان و بلوچستان (41) و تهران (14، 20و 41) گزارش شده است.
2- زیر خانوادهSasaji, 1968 Chilocorinae
2-1- قبیلهCosta, 1849 Chilocorini
2-1-1- جنسLeach, 1815 Chilocorus
2-1-1-1- کفشدوزک نقابدار دو لکه ای
L., 1758 Chilocorus bipustulatus
این گونه از روی درختان کاج و صنوبر آلوده به شپشک سپردارجمع آوری شد. فراوانی آن از همه استانهای مورد مطالعه تاکنون گزارش شده است.
2-1-2- جنس Exochomus Redtenbacher, 1843
2-1-2-1-کفشدوزک نقابدارچهارلکه
L., 1758 Exochomus quadripustulatus
این گونه از روی درختان زرد آلو، هلو، صنوبر، بلوط، جمع آوری شد. این گونه از گلستان (40)، چهارمحال بختیاری (16)، فارس (11)، گیلان (27)، ایلام (41)، اصفهان (22و 26)، کرمان (37)، خراسان رضوی (21، 35و 48)، لرستان (32)، مازندران (24)، قزوین (41)، قم (41)، تهران (14، 20و 41) گزارش شده است.
2-1-3- جنس Barovsky, 1922 Parexochomus
2-1-3-1- کفشدوزک پازرد Goeze, 1777 Parexochomus nigromaculatus
این گونه از لرستان (18) گزارش شده است. این گونه از روی خارشتر جمع آوری شد.
3- زیر خانوادهDella & Beffa, 1912 Scymninae
3-1- قبیله Weise, 1885 Stethorini
3-1-1- جنسWeise, 1885 Stethorus
3-1-1-1- کفشدوزکsp. Stethorus
این گونه از درختان سرو تبری یا خمره ای آلوده به کنه تارتن جمع آوری شد.
3-2- قبیلهCosta, 1849 Scyminini
3-2-1- جنسScymnus kugelann, 1794
3-2-1-1-کفشدوزک Redtenbacher, 1843 Scymnus (Scymnus) flavicollis
این گونه از روی گردو، انار، زردآلو، اقاقیا، صنوبر، کاج، زبان گنجشک، ارغوان، رز، نسترن آلوده به شته و کنه تارتن جمع آوری شد (12). این گونه از چهارمحال بختیاری (16) و فارس (11) و گیلان (27) و اصفهان (22و 26) و خراسان رضوی (35و 48) و لرستان (12) مازندران (24) گزارش شده است.
3-2-1-2-کفشدوزکScymnus (Pullus) subvillosus Goeze, 1777
این گونه از روی گردو، انار، زردآلو، اقاقیا، صنوبر، کاج، زبان گنجشک، ارغوان، رز، نسترن آلوده به شته و کنه تارتن جمع آوری شد. این گونه از فارس (11)، کرمان (37)، اصفهان (22و 26)، خراسان رضوی (35و 48)، لرستان (32) مازندران (24)، مرکزی (10) گزارش شده است.
3-2-2- جنسWeise, 1885 Clitostethus
3-2-2-1- کفشدوزک Rossi, 1794 Clitostethus arcuatus
این گونه از روی ارغوان و اقاقیا آلوده به سفید بالک جمع آوری شد. این گونه از چهارمحال بختیاری (16)، فارس (11)، گیلان و گلستان (40)، مازندران (24)، کرمان (37) گزارش شده است.
3-3- قبیله1849Costa، Hyperaspini
3-3-1- جنس Redtenbacher,1844 Hyperaspis
3-3-1-1-کفشدوزکMotschulsky,1837 Hyperaspis femorata
این گونه از روی هلو، زردآلو و بلوط جمع آوری شد. این گونه از تهران (14، 20و 41) گزارش شده است.
تعیین گونه غالب: تعیین گونه غالب براساس پوشش های گیاهی مناطق نمونه برداری در فصل های مختلف سال 94 فراوانی گونه های کفشدوزک در درختان مثمر و غیرمثمر در فصول مختلف سال بررسی شده است (جدول1).
در فصل بهار A. bipunctata (45/26%) ،
A. decempunctata (22/13%)، C. septempunctata (75/10%)،H. variegata (63/17%)، O. conglobata (42/20%) و در فصل تابستان A. bipunctata (55/18%)، C. septempunctata (72/17%) و C. bipustulatus (46/12%)، O. conglobata (46/20%) و در فصل پاییز
O. conglobata (42/20%)،C. bipustulatus (95/17%)، H. variegata (14/15%)،C. septempunctata (02/13%)، P.vigintiduopunctata (91/10%)، S.flavicollis (56/10%) و در فصل زمستان C.bipustulatus (80/20%)، A. bipunctata (43/15%)و C. septempunctata (44/16%) دارای بیشترین فراوانی میباشند.
بر اساس جدول 2 فراوانی کفشدوزکها بر روی پوشش گیاهی علفی شامل زراعی و علف هرز در فصل بهار گونه C. septempunctata (82/50 %)، H.variegate (27/52%) در تابستان C. septempunctata (28/%42)، H.variegate (82/33%)،C. undecimpunctat (31/%13 ) و در پاییز C. septempunctata (24/%32)، H.variegate (74/20%) و در زمستان C. septempunctata (5/%10)، H.variegate (10%)به عنوان گونه های غالب شناخته شده اند. همچنین نتایج (جدول 3) فراوانی گونهها را بر روی پوشش گیاهی درختچهای در فصول مختلف سال نشان می دهد که در فصل بهار C. septempunctata (72/22%) ،
O .conglobata (72/22%)،H. variegate (23/16%) ،
A .bipunctata (16/31%)در تابستان A. bipunctata (16/14%)،C. undecimpunctat (5/12%)، H .variegata (5/12%)، S. flavicollis (25%) و C. arcuatus (83/20%)، در پاییز C. septempunctata (77/27%) و
S. flavicollis (61/23%) در زمستان C. septempunctata (5/10%) دارای بیشترین فراوانی می باشند.
تعیین گونه غالب در اکوسیستمهای زراعی، باغی، جنگلی و فضای سبز شهری
تعیین گونه غالب در اکوسیستم زراعی: در اکوسیستم زراعی طبق جدول 4 بیشترین فراوانی به ترتیب مربوط به کفشدوزک های (74/53%)C.septempunctata و (28/30%) H.variegata به عنوان گونه های فراغالب بود.
جدول4-ساختار ترکیب گونه ای و فراوانی گونه ها ی کفشدوزک های شکارگر در اکوسیستم زراعی در سال 94
نام علمی گونه |
درصد فراوانی |
درجه غالبیت |
Coccinella septempunctata |
74/53 |
Eudominant |
Hippodamia variegata |
28/30 |
Eudominant |
Coccinella undecimpunctat |
08/9 |
Subdominat |
Oenopia conglobata |
63/3 |
Rare |
Parexochomus nigromaculatus |
75/0 |
Subrare |
تعیین گونه غالب در اکوسیستمهای باغی: در اکوسیستمهای باغی طبق جدول 5 بیشترین فراوانی به ترتیب مربوط به کفشدوزک های A.bipunctata (69/44%)، C. septempunctata (96/38%) ، H.variegata (31/36%)، O.conglobata (93/27%)، E. quadripustulatus (31/17%)، H. femorata (92/15%) و C.undecimpunctat (17/11%) بود.
تعیین گونه غالب در اکوسیستمهای جنگل: در اکوسیستمهای جنگلی طبق جدول 6 بیشترین فراوانی به ترتیب مربوط به کفشدوزکهای A. Bipunctata (22/17%)،H.variegata (66/16%)، C. septempunctata (66/16%)،A.tetraspilota (88/13%) ،
C. undecimpunctat (88/13%) وH. femorata (11/11%) می باشد.
تعیین گونه غالب در پارکها و فضای سبز شهری: در اکوسیستمهای پارک و فضای سبز طبق جدول 7 بیشترین فراوانی به ترتیب مربوط به کفشدوزک C.bipustulatus (80/19%)،O. conglobata (83/18%)، A. bipunctata (89/16%)، C. septempunctata (48/10%) می باشد.
جدول5 - ساختار ترکیب گونه ای و فراوانی گونه ها ی کفشدوزک های شکارگر در اکوسیستم باغی در سال 94
نام علمی گونه |
درصد فراوانی |
درجه غالبیت |
Adalia bipunctata |
69/44 |
Eudominant |
Coccinella septempunctata |
96/38 |
Eudominant |
Hippodamia variegate |
31/36 |
Eudominant |
Oenopia conglobate |
93/27 |
Dominant |
Exochomus quadripustulatus |
31/17 |
Dominant |
Hyperaspis femorata |
92/15 |
Dominant |
Coccinella undecimpunctat |
17/11 |
Dominant |
Psyllobora vigintiduopunctata |
65/8 |
Subdominat |
Scymnus (Scymnus) flavicollis |
70/6 |
Subdominat |
Scymnus (Pullus) subvillosus |
58/5 |
Subdominat |
Oenopia oncina |
30/5 |
Subdominat |
Adalia decempunctata |
63/3 |
Rare |
جدول6- ساختار ترکیب گونه ای و فراوانی گونه ها ی کفشدوزک های شکارگر در اکوسیستم جنگلی در سال 94
نام علمی گونه |
درصد فراوانی |
درجه غالبیت |
Adalia bipunctata |
22/17 |
Dominant |
Coccinella septempunctata |
66/16 |
Dominant |
Hippodamia variegata |
66/16 |
Dominant |
Adalia tetraspilota |
88/13 |
Dominant |
Coccinella undecimpunctat |
88/13 |
Dominant |
Hyperaspis femorata |
11/11 |
Dominant |
Adalia decempunctata |
66/6 |
Subdominat |
Exochomus quadripustulatus |
33/3 |
Rare |
Propylea quatuordecimpunctata |
55/0 |
Subrare |
بحث و نتیجه گیری
نتایج تحقیق حاضر نشان داد که چهار گونه C. septempunctata، H. variegata،A. bipunctata ،O. conglobata در منطقه شاهرود بر روی انواع پوشش گیاهی و اکوسیستمها دارای بیشترین فراوانی می باشند. طبق تحقیقات به دست آمده از عبداللهی و همکاران در سال 1394، گونه های نام برده به عنوان فراوان ترین گونه ها در ایران گزارش شده اند. با توجه به پراکنش و فراوانی این گونه ها و نقش مفید آنها در کنترل طبیعی آفات، پرورش و رهاسازی آنها می تواند در برنامه های کنترل تلفیقی بسیار کارساز باشد.
براساس تقسیم بندی اکوسیستمهای مختلف، در نمونه برداریهای انجام شده در اکوسیستم پارک و فضای سبز 15 گونه جمع آوری شده است و به ترتیب گونه های C.bipustulatus ، O. conglobata ، A. bipunctata، C. septempunctata به عنوان گونههای غالب شناسایی شده اند.
از لحاظ تعداد گونه و تنوع گونهها با هشت گونه از نتایج گزارش شده در پارک جنگلی چیتگر (5) و 10 گونه در فضای سبز کرج (7) مطابقت دارد. اختلاف در تعداد و تنوع گونهها ممکن است به دلیل تفاوت در موقعیت جغرافیایی و محدود بودن زمان بررسی نمونه برداری و همچنین تفاوت در تنوع برخی گونههای گیاهی باشد.
جدول7- ساختار ترکیب گونه ای و فراوانی گونه ها ی کفشدوزک های شکارگردر اکوسیستم پارک و فضای سبز در سال 94
نام علمی گونه |
درصد فراوانی |
درجه غالبیت |
Chilocorus bipustulatus |
80/19 |
Dominant |
Oenopia conglobata |
83/18 |
Dominant |
Adalia bipunctata |
89/16 |
Dominant |
Coccinella septempunctata |
48/10 |
Dominant |
Hippodamia variegata |
70/9 |
Subdominat |
Clitostethus arcuatus |
25/8 |
Subdominat |
Coccinella undecimpunctat |
92/5 |
Subdominat |
Adalia decempunctata |
35/5 |
Subdominat |
Scymnus (Pullus) subvillosus |
39/3 |
Rare |
Scymnus (Scymnus) flavicollis |
10/3 |
Rare |
Stethoorus sp. |
94/1 |
Rare |
Psyllobora vigintiduopunctata |
74/1 |
Rare |
Oenopia oncina |
45/1 |
Rare |
Exochomus quadripustulatus |
48/0 |
Subrare |
Harmonia quadripunctata |
29/0 |
Subrare |
Bulaea lichatschovi |
09/0 |
Subrare |
از طرفی گونه O. conglobatat که در تحقیق حاضر به عنوان گونه غالب در پارک و فضای سبز داخل شهر، معرفی میشود، با نتایج محمد بیگی (7) و عبدی (5) این گونه را به عنوان گونه غالب پارک جنگلی چیتگر و فضای سبز کرج گزارش کرده اند، مطابقت دارد.
در بررسیهایی که در اکوسیستمهای زراعی شهرستان شاهرود انجام شد، دو گونه C. septempunctata وH.variegaata به عنوان گونههای غالب یا فراغالب تعیین شد که این با نتایجی که در مزارع گندم شهرستان مشهد (6) و مزارع یونجه خرم آباد (13) انجام شده است، مطابقت دارد و در بررسی فونستیک کفشدوزکهای مزارع یونجه کرج هر دو گونه به عنوان گونه غالب در این مزارع معرفی شده است (4). براساس بررسیهای انجام شده کفشدوزک C.septempunctata و کفشدوزک H.variegata فعالیت روی گیاهان علفی و کم ارتفاع را نسبت به درختان و درختچهها ترجیح می دهند (28و 29) که این می تواند فراوانی و غالبیت این دو گونه را بر روی گیاهان علفی توجیه کند. کفشدوزک C. septempunctata، به عنوان گونه غالب در منطقه شاهرود و تقریباً در تمام فصل های سال دارای بیشترین فراوانی نسبت به سایر گونهها می باشد و در هر دو مرحله لارو و حشره کامل به عنوان شکارگر شتهها از روی میزبانهای مختلف گیاهی جمع آوری و از بخشهای مختلف جهان گزارش شده است (36). کفشدوزک H.variegata به عنوان دومین گونه غالب منطقه شاهرود و تقریباً در تمام فصلهای سال دارای بیشترین فراوانی نسبت به سایر گونهها می باشد. این گونه کفشدوزک چند خوار با پراکنش جهانی است (23، 25 و 38). کفشدوزک O. conglobate دارای بیشترین فراوانی روی درختان مثمر و غیرمثمر نسبت به گیاهان علفی بود به طوریکه تحقیقات نشان داده این گونه فعالیت روی درختان مرتفع را به درختچهها و گیاهان علفی ترجیح می دهد (29). کفشدوزک A. bipunctataشکارگر با دامنه میزبانی وسیع شامل انواع شته، شپشک و گاهی گرده خواری میباشد (23و 28) این گونه دارای بیشترین فراوانی روی پوششهای گیاهی درختان مثمر و غیرمثمر گزارش شد بهطوریکه در اکوسیستمهای باغی، پارک، فضای سبز و جنگلی دارای بیشترین فراوانی میباشد این گونه به عنوان یک گونه درختی نیز نامگذاری شده است (42). این کفشدوزک یک گونه شته خوار بومی اروپا، آسیای مرکزی و آمریکای شمالی می باشد (39 و 46).
نتایج این تحقیق بازگوکننده غنای این منطقه از نظر پراکندگی گونههای متنوعی از کفشدوزکها بود. از آنجا که کفشدوزکهای شکارگر به عنوان مهمترین گروه پرداتورها نقش کلیدی در حفظ تعادل زیستی دارند به نظر می رسد شناسایی این خانواده مهم از سخت بالپوش ها و تعیین فراوانی آنها در منطقه شاهرود بتواند گام موثری در برنامه های پرورش انبوه کفشدوزکها بردارد.
سپاسگزاری
نگارندگان مقاله از معاونت پژوهشی دانشگاه صنعتی شاهرود به دلیل تأمین مالی بخشی از پژوهش حاضر و از آقای دکتر بیرانوند و آقای دکتر ندود بابت شناسایی نهایی بعضی نمونه ها و تایید گونه ها قدردانی می نمایند.