مجله پژوهشهای جانوری (مجله زیست شناسی ایران)(علمی)
بررسی ویژگیهای زیستگاهی گونه سیاه ماهی شجریانی (Capoeta shajariani) در رودخانه دینورآب حوضه رودخانه کرخه
نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 گروه شیلات، دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران، کرج، ایران.
2 گروه شیلات، پردیس کشاورزی و منابع طبیعی کرج، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه تهران
چکیده
این مطالعه به منظور بررسی ترجیح زیستگاهی گونه بومزاد سیاه ماهی شجریانی (Capoeta shajariani) در رودخانه دینورآب (استان کرمانشاه) از حوضه رودخانه کرخه به اجرا درآمد. برای این منظور ویژگیهای زیستگاهی شامل عمق، عرض رودخانه، عرض ناحیه پتامال، دما، هدایت الکتریکی (EC)، سرعت جریان و کل مواد جامد معلق (TDS)، pH و قطر ذرات بستر همزمان با نمونهگیری و شمارش ماهیان اندازهگیری و ثبت شدند. بر اساس نتایج دامنه متغیرهای محیطی انتخابی گونه مورد مطالعه عمق 30-26 سانتی‌متر، عرض رودخانه 2/7-6 متر، عرض پتامال 6-8/4 متر، دما 19-18 درجه سانتیگراد، کل مواد جامد 610-580 ، EC 310-290 میکروموس بر سانتی‌متر، pH 44/7-22/7، سرعت جریان 31/0-24/0 متر برثانیه و قطر سنگ بستر 5/5-5 سانتی‌متر بود. نتایج نشان داد که بیشترین مقدار مطلوبیت در ایستگاه شماره 1 با میانگین عمق 54/25 سانتی‌متر، عرض رودخانه 86/3 متر، عرض پتامال 16/5 متر، دما 1/19 درجه سانتیگراد، کل مواد جامد 579، EC 289 میکروموس بر سانتی‌متر، pH 47/7، سرعت جریان 3/0 متر برثانیه و قطر سنگ بستر 5 سانتی‌متر به دست آمد. به طور کلی رودخانه دینورآب با مقدار شاخص مطلوبیت 676/0 یک زیستگاه متوسط رو به بالا برای گونه بومزاد سیاهماهی شجریانی است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
Investigation of habitat characteristics of Capoeta shajariani in Dinorab River, Karkheh River drainage
نویسندگان [English]
- Atta Mouludi-Saleh 1
- soheil Eagderi 2
- Hadi Poorbagher 1
- Behnaz Jafari 1
1 Department of Fisheries, Faculty of Natural Resources, University of Tehran, Karaj, Iran.
2 Department of Fisheries, Faculty of Natural Resources, University of Tehran, Karaj, Iran.
چکیده [English]
This study was conducted to investigate the habitat preference of Capoeta shajariani as an endemic species in Dinorab River (Kermanshah Province), the Karkheh River drainage. For this purpose, the habitat parameters, including water depth, river width, potamal area width, temperature, electrical conductivity (EC), total dissolved solids (TDS), pH and bedrock diameter were measured and recorded during sampling and counting of fish specimens. Based on the results, the range of preferred environmental factors of this species were, depth of 26-30 cm, river width of 6-7.2 m, potamal width of 4.8-6 m, temperature of 18-19°C, total dissolved solids of 580-610 mg/L, EC of 290-310μS/cm, pH of 7.22-7.44, velocity of 0.24-0.31m/s and bedrock diameter of 5-5.5cm. The results showed that the highest suitability value was for station 1 with an average depth of 25.54 cm, river width of 3.86 m, potamal width of 5.16 m, temperature of 19.1°C, total dissolved solids of 579, EC of 289 μS/cm, PH of 7.47, velocity of 0.43 m/s and bedrock diameter of 5 cm). Generally, the Dinorab River with a HIS value of 0.676 is an average habitat for C. shajariani.
کلیدواژه‌ها [English]
- Capoeta shajariani
- Dinorab River
- Karkheh basin
- Habitat suitability
بررسی ویژگیهای زیستگاهی گونه سیاه ماهی شجریانی (Capoeta shajariani) در رودخانه دینورآب حوضه رودخانه کرخه
عطا مولودی صالح، سهیل ایگدری*، هادی پورباقر و بهناز جعفری
ایران، کرج، دانشگاه تهران، دانشکده منابع طبیعی، گروه شیلات
تاریخ دریافت: 31/01/1400 تاریخ پذیرش: 16/06/1400
چکیده
این مطالعه بمنظور بررسی ترجیح زیستگاهی گونه بومزاد سیاه ماهی شجریانی (Capoeta shajariani) در رودخانه دینورآب (استان کرمانشاه) از حوضه رودخانه کرخه به اجرا درآمد. برای این منظور ویژگیهای زیستگاهی شامل عمق، عرض رودخانه، عرض ناحیه پتامال، دما، هدایت الکتریکی (EC)، سرعت جریان و کل مواد جامد معلق (TDS)، pH و قطر ذرات بستر همزمان با نمونهگیری و شمارش ماهیان اندازهگیری و ثبت شدند. براساس نتایج دامنه متغیرهای محیطی انتخابی گونه مورد مطالعه عمق 30-26 سانتی‌متر، عرض رودخانه 2/7-6 متر، عرض پتامال 6-8/4 متر، دما 19-18 درجه سانتیگراد، کل مواد جامد 610-580، EC 310-290 میکروموس بر سانتی‌متر، pH 44/7-32/7، سرعت جریان 31/0-24/0 متر برثانیه و قطر سنگ بستر 5/5-5 سانتی‌متر بود. نتایج نشان داد که بیشترین مقدار مطلوبیت در ایستگاه شماره 1 با میانگین عمق 54/25 سانتی‌متر، عرض رودخانه 86/3 متر، عرض پتامال 16/5 متر، دما 1/19 درجه سانتیگراد، کل مواد جامد 579، EC 289 میکروموس بر سانتی‌متر، pH 47/7، سرعت جریان 3/0 متر برثانیه و قطر سنگ بستر 5 سانتی‌متر بدست آمد. بطور کلی رودخانه دینورآب با مقدار شاخص مطلوبیت 676/0 یک زیستگاه متوسط رو به بالا برای گونه بومزاد سیاهماهی شجریانی است.
واژه های کلیدی: سیاهماهی شجریانی، رودخانه دینورآب، حوضه کرخه، مطلوبیت زیستگاه
* نویسنده مسئول، تلفن: 261 22 23 044 ، پست الکترونیکی: soheil.eagderi@ut.ac.ir
مقدمه
تخریب زیستگاهها از جمله عوامل تهدید کننده تنوع زیستی است که سبب کاهش مساحت زیستگاه در دسترس و در نتیجه محدود شدن جمعیت‌های محلی به زیستگاه‌های کوچک می‌شود (17) که در نهایت محدود شدن دامنه پراکنش و گسترش گونه‌ها را سبب شده، و بواسطه افزایش احتمال درون‌آمیزی منجر به کاهش تنوع ژنتیکی و افزایش خطر انقراض می‌شود. بنابراین مطالعه همه‌جانبه زیستگاهها در حفاظت از گونه‌ها و جلوگیری از انقراض آنها بعنوان یکی از مهمترین مباحث تحقیقاتی در تنوع زیستی میباشد (29). مدلهای مطلوبیت زیستگاه (HSI) از اولین روشها برای ارزیابی مطلوبیت زیستگاه در ارتباط با فاکتورهای محیطی میباشد (21و 27). در راستای اهمیت این موضوع تحقیقاتی می‌توان به مطالعات انجام شده در بررسی محدوده زیستگاهی جویبارماهی سفیدرود Oxynoemacheilus bergianus در رودخانه کردان در فصل پاییز (8)، بررسی ویژگیهای زیستگاهیBarbus lacerta در رودخانه طالقان، حوزه سفیدرود (13)، بررسی خصوصیات زیستگاهی سیاه ماهیCapoeta razii در رودخانه کلارود واقع در استان مازندران (5)، ارزیابی تأثیر شرایط اکولوژیکی و متغیرهای فیزیکی رودخانه دینورآب استان کرمانشاه بر شاخص مطلوبیت زیستگاه ماهی شاه‌کولی سلال (Alburnus sellal) (3)، بررسی ارجحیت زیستگاهی سس ماهی کورا (B. lacerta) در رودخانه زارم‌رود (9) و بررسی شاخص مطلوبیت زیستگاه گاوماهی Ponticola cyrius در رودخانه تجن (10) اشاره کرد.
جنس Capoeta از خانواده کپورماهیان که با 19 گونه دارای پراکنش وسیعی در حوضه‌های آبهای داخلی ایران دارد (18). گونه سیاه ماهی شجریانی C. shajariani Jouladeh-Roudbar, Eagderi, Murillo-Ramos, Ghanavi & Doadrio 2017 از رودخانه دینورآب حوضه تیگریس توصیف شده است. اعضای این گونه بواسطه صفاتی از جمله عدم رسیدن سبیلک فکی به حدقه چشم، باله پشتی با 4 شعاع غیر منشعب و 9-8 شعاع منشعب، داشتن 19-16 خارآبششی، خط جانبی با 70-77 فلس، تعداد فلس‌های بین منشأ باله پشتی و خط جانبی 15-13، تعداد فلس دور ساقه دمی به تعداد 27-25 و تعداد فلس زیر خط جانبی (منشأ باله مخرجی و خط جانبی) به تعداد 11-9 قابل شناسایی می‌باشند (22). باتوجه به اهمیت حفاظت از ماهیان بومزاد و فقدان اطلاعات در مورد مطلوبیت و نیازهای زیستگاهی گونه بومزاد سیاهماهی شجریانی، این مطالعه بمنظور بررسی مطلوبیت و ترجیح زیستگاهی این گونه در رودخانه دینورآب از حوضه رودخانه کرخه به اجرا درآمد.
مواد و روشها
در پاییز سال 1398، بمنظور بررسی مطلوبیت و ترجیح زیستگاهی سیاهماهی شجریانی در مجموع از 6 ایستگاه در رودخانه دینورآب، سرشاخه رودخانه گاماسیاب در استان کرمانشاه نمونهبرداری صورت گرفت (شکل 1). نمونهبرداری در هر ایستگاه با سه تکرار و هر تکرار به طول 30 متر به جز ایستگاه 6 به دلیل شباهت کل مسیر ایستگاه با یک تکرار در خلاف جهت جریان رودخانه، از پاییندست به سمت بالادست انجام شد. نمونهگیری با دستگاه الکتروشوکر (Samus Mp750) همراه دو عدد ساچوک پشتیبان برای جمعآوری کلیه ماهیان هر ایستگاه صورت گرفت.
شکل 1- موقعیت ایستگاه‌های نمونهبرداری شده در رودخانه دینورآب
نمونهها بعد از شناسایی (شکل 2)، شمارش و اطمینان از شنای فعال در محل صید رهاسازی شدند. متغیرهای فیزیکی و شیمیایی رودخانه شامل عمق آب، سرعت جریان آب، عرض رودخانه، عرض ناحیه پتامال، pH، دما، هدایت الکتریکی (EC) و کل مواد جامد معلق (TDS) آب همزمان با نمونهگیری از ماهیان اندازهگیری و ثبت شدند. عمق آب بوسیله یک میله مدرج در ده تکرار در عرض هر ایستگاه اندازهگیری و میانگین عددی آنها به عنوان عمق آب در نظر گرفته شد.
شکل 2- نمای جانبی گونه سیاه ماهی شجریانی (بالا) و ایستگاه شماره 4 (پایین) رودخانه دینورآب
سرعت جریان آب نیز با استفاده از روش جسم شناور در هر ایستگاه با سه بار تکرار اندازهگیری و میانگین آنها بعنوان سرعت جریان آب ثبت شد (4و 19). عرض رودخانه با استفاده از متر نواری در سه نقطه پاییندست، میانه و بالادست هر ایستگاه اندازهگیری و میانگین آنها بعنوان عرض رودخانه درج شد. ساختار بستر نیز باتوجه به میزان قطر سنگ‌های غالب رودخانه و اندازهگیری قطر سنگها در ده ترانسکت 50×50 به صورت تصادفی انجام و بر اساس روش Johnston و Slanly (21) طبقه‌بندی صورت گرفت (جدول 1).
جدول - علامات اختصاری و توضیح مربوط به هر طبقه از متغیرهای اسمی مربوط به ساختار بستر
|
قطر سنگ های بستر (mm) |
|
|
400< |
سنگ بستر (Bedrock) |
|
400-256 |
تخته سنگ (Boulder) |
|
256-64 |
سنگ فرش (Cobble) |
|
64-2 |
شن (Gravel) |
|
2> |
ماسه (Sand) |
ترجیح و اولویت ویژگیهای زیستگاهی گونه مورد مطالعه براساس زیستگاه در دسترس (Available)، استفاده شده (Used) و انتخاب شده (Selected) در محدوده تمام متغیرهای زیستگاهی محاسبه شد. هر متغییر زیستگاهی به یک سری از فواصل تقسیم و فراوانی نسبی گونه سیاه ماهی شجریانی در هر محدوده فاصلهای ویژگی زیستگاهی در نرمافزار (HabSel)Habitat Selection نسخه 0/1 محاسبه شد (16). سپس شاخص شایستگی (Suitability index = SI) براساس میزان حضور برای هر پارامتر با استفاده از فرمول S= (%Uc,i)/(%Ac,i) که در آن i فاصله متغیر محیطی، Uc,i درصد استفاده از هر فاصله به خصوص متغیر محیطی مورد استفاده توسط ماهی و Ac,i درصد در دسترس بودن متغیر محیطی در هر فاصله متغیر محیطی محاسبه شد (20و 31). سپس دادههای زیستگاه انتخاب شده یا ترجیحی بهمراه تعداد متوسط ماهیها در برابر هر مقدار متغیر محیطی به نرمافزار EXCEL منتقل و منحنیهای مطلوبیت متغیرهای زیستگاه در دامنه صفر تا یک ترسیم شدند. میانگین مجموع اندیکسهای شایستگی هر زیستگاه بعنوان مطلوبیت زیستگاه آن ایستگاه و میانگین کل بهعنوان شاخص مطلوبیت زیستگاه (HSI) تعریف شد (15و 23).
نتایج
دامنه ویژگیهای زیستگاهی مورد بررسی در رودخانه دینور آب عمق 5/45-76/13 سانتی‌متر، عرض 12-2 متر، عرض ناحیه پتامال 12-5/0 متر، دما 8/24-15 درجه سانتیگراد، کل مواد جامد 849-552 میکروموس بر سانتی‌متر، هدایت الکتریکی 421-275، pH 24/8-25/7، سرعت جریان آب 23/1-7/0 متر بر ثانیه و قطر سنگ بستر 10-5 سانتی‌متر بدست آمد. براساس نتایج دامنه متغیرهای محیطی انتخابی گونه سیاه ماهی شجریانی بصورت عمق 30-26 سانتی‌متر، عرض رودخانه 2/7-6 متر، عرض پتامال 6-8/4 متر، دما 19-18 درجه سانتیگراد، کل مواد جامد 610-580، EC 310-290 میکروموز برلیتر، pH 44/7-32/7، سرعت جریان 31/0-24/0 متر برثانیه و قطر سنگ بستر 5/5-5 سانتی‌متر میباشد (جدول 2، شکل 3). مقادیر شاخص مطلوبیت زیستگاه هریک از فاکتورهای محیطی برای گونه سیاهماهی شجریانی در جدول 3 ارائه شده است براساس نتایج بیشترین SI برای گونه مورد مطالعه مربوط به دما (85/0) و کمترین مقدار مربوط به سرعت جریان آب (503/0) بود. همچنین پس از تعیین شاخص مطلوبیت برای هر متغیر، شاخص مطلوبیت زیستگاه به تفکیک برای هر ایستگاه محاسبه شد (جدول 4). براساس نتایج بشترین مقدار HSI برای ایستگاه 1 با مقدار 67/0 (شماره 1 (با میانگین عمق 54/25 سانتی‌متر، عرض رودخانه 86/3 متر، عرض پتامال 16/5 متر، دما 1/19 درجه سانتیگراد، کل مواد جامد 579، EC 289 میکروموس بر سانتی‌متر، pH 47/7، سرعت جریان 43/0 متر برثانیه و قطر سنگ بستر 5 سانتی‌متر) بدست آمد.
جدول 2- طبقات فاکتورهای زیستگاهی و مقادیر شاخص مطلوبیت (SI) گونه سیاهماهی شجریانی در هر طبقه
|
فراوانی در هر طبقه |
طبقات |
SI |
فاکتور زیستگاهی |
فراوانی در هر طبقه |
طبقات |
SI |
فاکتور زیستگاهی |
|
|
21 |
580>-550 |
134/0 |
کل مواد جامد |
13 |
14>-10 |
56/0 |
عمق |
|
|
96 |
610>-580 |
459/0 |
0 |
18>-14 |
0 |
|||
|
0 |
730>-610 |
0 |
28 |
22>-18 |
242/0 |
|||
|
6 |
760>-730 |
057/0 |
16 |
26>-22 |
046/0 |
|||
|
31 |
790>-760 |
197/0 |
49 |
30>-26 |
424/0 |
|||
|
0 |
820>-790 |
0 |
19 |
34>-30 |
082/0 |
|||
|
16 |
850>-820 |
153/0 |
37 |
38>-34 |
08/0 |
|||
|
0 |
2/1>-0 |
0 |
عرض رودخانه |
0 |
42>-38 |
0 |
||
|
34 |
4/2>-2/1 |
181/0 |
8 |
46>-42 |
069/0 |
|||
|
50 |
6/3>-4/2 |
266/0 |
0 |
270>-250 |
0/0 |
هدایت الکتریکی |
||
|
0 |
6>-6/3 |
0 |
31 |
290>-270 |
104/0 |
|||
|
80 |
2/7>-6 |
426/0 |
86 |
310>-290 |
384/0 |
|||
|
1 |
4/8>-2/7 |
021/0 |
0 |
370>-310 |
0 |
|||
|
0 |
12>-4/8 |
0 |
9 |
390>-370 |
03/0 |
|||
|
5 |
2/13>-12 |
106/0 |
28 |
410>-390 |
375/0 |
|||
|
|
|
|
16 |
430>-410 |
107/0 |
|||
|
16 |
16>-15 |
083/0 |
دما |
1 |
32/7>-2/7 |
018/0 |
pH |
|
|
0 |
18>-16 |
0 |
84 |
44/7>-32/7 |
302/0 |
|||
|
52 |
19>-18 |
271/0 |
0 |
56/7>-44/7 |
0 |
|||
|
53 |
20>-19 |
06/0 |
3 |
68/7>-56/7 |
054/0 |
|||
|
28 |
21>-20 |
291/0 |
33 |
8/7>-68/7 |
297/0 |
|||
|
8 |
22>-21 |
083/0 |
41 |
92/7>-8/7 |
185/0 |
|||
|
9 |
23>-22 |
094/0 |
0 |
16/8>-92/7 |
0/0 |
|||
|
0 |
24>-23 |
0 |
1 |
28/8>-16/8 |
144/0 |
|||
|
34 |
25>-24 |
118/0 |
|
|
|
|
||
|
8 |
2/1>-0 |
103/0 |
عرض ناحیه پتامال |
0 |
17/0>-1/0 |
0 |
سرعت جریان آب |
|
|
0 |
4/2>-2/1 |
0 |
35 |
24/0>-17/0 |
097/0 |
|||
|
47 |
6/3>-4/2 |
121/0 |
77 |
31/0>-24/0 |
429/0 |
|||
|
0 |
8/4>-6/3 |
0 |
28 |
38>-31/0 |
312/0 |
|||
|
62 |
6>-8/4 |
266/0 |
3 |
45/0>-38/0 |
017/0 |
|||
|
28 |
2/7>-6 |
36/0 |
0 |
52/0>-45/0 |
0 |
|||
|
20 |
12>-2/7 |
086/0 |
10 |
59/0>-52/0 |
111/0 |
|||
|
5 |
2/13>-12 |
064/0 |
9 |
66/0>-59/0 |
033/0 |
|||
|
162 |
5/5>-5 |
609/0 |
ساختار سنگی بستر |
|
||||
|
0 |
10>-5/5 |
0 |
||||||
|
9 |
5/10>-10 |
391/0 |
||||||
شکل 3- نمودار میانگین فراوانی نسبی گونه سیاهماهی شجریانی (C. shajariani) براساس ویژگیهای محیطی مورد بررسی در رودخانه دینورآب (خطوط قرمز رنگ: قابل استفاده، آبی رنگ: در دسترس و مشکی: انتخابی)
جدول 3- مقادیر شاخص مطلوبیت کل برای هر متغیر و شاخص مطوبیت زیستگاه (HSI) رودخانة دینورآب برای گونة سیاهماهی شجریانی (C. shajariani).
|
HSI |
ساختار بستر |
pH |
هدایت الکتریکی |
کل مواد جامد (TDS) |
عرض پتامال |
سرعت جریان |
دما |
عرض رودخانه |
عمق |
|
|
676/0 |
834/0 |
83/0 |
638/0 |
607/0 |
604/0 |
503/0 |
85/0 |
585/0 |
744/0 |
SI |
جدول 4- مقادیر شاخص مطلوبیت کل به تفکیک هر ایستگاه در رودخانة دینورآب برای گونة سیاهماهی شجریانی (C. shajariani).
|
ایستگاه 6 |
ایستگاه 5 |
ایستگاه 4 |
ایستگاه 3 |
ایستگاه 2 |
ایستگاه 1 |
|
|
35/0 |
39/0 |
41/0 |
3/0 |
58/0 |
67/0 |
SI |
بحث و نتیجه گیری
قبلاً گونههای سیاهماهی فلس ریز حوضه رودخانه کرخه تحت عنوانCapoeta damascina شناخته میشدند. وضعیت آرایه‌شناسی این ماهیان در حوضه رودخانه کرخه در مطالعات اخیر مورد بازبینی قرار گرفت و تحت عنوان سیاهماهی شجریانی Capoeta shajariani از رودخانه گاماسیاب توصیف گردید (22). باتوجه به فقدان هرگونه اطلاعات در مورد ویژگیهای زیستشناختی و نیازهای زیستی این گونه بومزاد، مطالعه حاضر با هدف تعیین ترجیح و نیازهای زیستگاهی این گونه در رودخانه دینورآب، یکی از سرشاخه‌های رودخانه گاماسیاب یعنی محل تایپ آن بمنظور فراهم آوردن دادههای بیشتر در مورد ویژگیهای زیستشناختی آن به اجرا در آمد.
رویکرد مدلهای تعیین کیفیت زیستگاه، ارزیابی شاخص‌های زیستگاه جهت تعیین دامنه مطلوب شرایط محیطی برای گونه آبزی هدف میباشد (14و 24). یک گونه ماهی زیستگاهی را ترجیح میدهد که فاکتورهای محیطی آن نیازهای زیستی آن گونه را برآورده کرده و جایگاهی مناسب برای زیست مهیا نماید (8و 30). نتایج مطالعه حاضر نشان داد که فاکتورهای زیستگاهی مورد ترجیح سیاه ماهی شجریانی دارای یک محدوده اوج است و با افزایش از این محدوده، مطلوبیت فاکتور مورد بررسی کاهش می‌یابد. ترجیح زیستگاهی این گونه در رودخانه دینورآب عمق آب، عرض رودخانه و ناحیه پتامال و سرعت جریان متوسط رو به پایین است. نتایج همچنین نشان داد که ساختار بستر تغییرات زیادی در رودخانه نداشت و با مطلوبیت 834/0 بیشترین فراوانی در طبقه سنگ بستر 5/5-5 سانتی‌متر قطر مشاهده شد. ساختار بستر در محافظت از شکارچی (26) و همچنین به عنوان فاکتور مهم در تغذیه این گونه کفزیخوار موثر میباشد (1). در مطالعه رستمیان و همکاران (5) دلیل انتخاب بستر قلوه سنگی ریز را اندازه‌های کوچکتر سیاه ماهی رازی (Capoeta razii) در حوضه دریای خزر برای فرار از شکارچیان و پناه گرفتن میان بستر بیان شده است.
از آنجایی که فاکتور عرض رودخانه بیانگر اندازه رودخانه و تنوع زیستگاهی در مقیاس محلی است (28). براساس نتایج بیشترین ترجیح زیستگاهی سیاه ماهی شجریانی در عرض 2/7>-6 متر بود. Littlejohn و همکاران (25) بیان داشتند که در زیستگاه‌های رودخانه‌ای بسیاری از ماهیان رودخانه‌ها با عرض کم (رودخانه‌های کوچک) را ترجیح می‌دهند چرا که رودخانه‌های با عرض زیاد دارای مطلوبیت کمتری میباشد. دراین گونه افزایش سرعت جریان آب سبب کاهش حضور آن می‌شد به طوری که بیشترین حضور این گونه در شدت جریان 31/0>-24/0 متر بر ثانیه بود. مصرف انرژی بالا در شدت جریان زیاد و شسته شدن غذای حشرات آبزی و موجودات بنتیک میتواند دلیل عدم ترجیح نواحی با شدت جریان‌های زیاد باشد (7و 11). براساس نتایج با افزایش مقادیر EC و TDS تعداد سیاه ماهیان شجریانی افزایش می‌یابد اما در مقادیر بالای این فاکتورها این روند شرایط معکوس را نشان داد. بیشترین فراوانی مشاهده شده فاکتورهای EC و TDS به ترتیب در محدوده 310>-290 و 610>-580 به دست آمد.
بیشترین ترجیح دمایی سیاه ماهی شجریانی 20>-18 درجه سانتیگراد بود. همچنین این فاکتور در بین سایر فاکتورهای مورد بررسی بیشترین مقدار مطلوبیت (85/0) را داشت. پارامتر دما روی متابولیسم، تغذیه، رشد و رفتار ماهیان موثر بوده و تعیین‌کننده توزیع ماهیان رودخانه‌ای میباشد (2و 6) چرا که هرگونه دامنه حرارتی خاصی را انتخاب می‌کنند که در آن رشد، فعالیت و تولیدمثل به حداکثر مقدار خود برسد (3). در رابطه با فاکتور pH، بیشترین فراونی در دامنه 44/7-32/7 مشاهده شد. از آنجا که مقدار pH مورد نیاز ماهیان 5/6 تا 5/8 میباشد و در مطالعه حاضر این محدوده بیشترین فراوانی مشاهده شد (3). سیاه ماهی شجریانی زیستگاه هایی با عرض ناحیه پتامال، هدایت الکتریکی و کل مواد جامد با مقادیر کم تا متوسط را بیشتر از سایر نواحی ترجیح میدهد. ایگدری و همکاران (1) در بررسی شاخص مطلوبیت زیستگاه سیاهماهی مرکزی (Capoeta buhsei) در رودخانه جاجرود حوضه نمک بیان کردند که بیشترین دامنه ترجیحی ویژگیهای زیستگاهی این گونه عمق 20-10 سانتی‌متر، شیب 6/3-3/3 درصد، دما 8/7-6/6 سانتی گراد، pH 9/7-3/7، هدایت الکتریکی 700-600 و کل مواد جامد 260-220 قرار میباشد. رستمیان و همکاران (5)، در بررسی خصوصیات زیستگاهی سیاهماهی رازی در رودخانه کلارود محدوده زیستگاه انتخابی را نواحی با سرعت بالای آب، بسترسنگی، عرض رودخانه و عمق آب بالا بیان کردند. مطالعه تعیین شاخص مطلوبیت زیستگاه و مهمترین عوامل اثرگذار بر الگوی پراکنش سیاه ماهی رازی در رودخانه بابل رود نیز سرعت جریان آب کم، دمای 14 تا 18 درجه سانتیگراد، عمق 22 تا 32 سانتی‌متر، ارتفاع 180-140 متر، ضریب هدایت الکتریکی 300- 260 میکروزیمنس بر سانتی‌متر، قلوه سنگ‌های ریز (125-100 میلی‌متر) و اکسیژن محلول 13-12 میلی‌گرم بر لیتر به عنوان زیستگاه مطلوب بیان شده است (12). بعنوان یک نتیجه‌گیری کلی می‌توان بیان داشت که رودخانه دینورآب با مقدار شاخص مطلوبیت 676/0 یک زیستگاه متوسط رو به بالا برای این گونه که سرعت جریان کم و عمق و عرض متوسط را ترجیح میدهد، میباشد. نتایج این مطالعه میتواند در مدیریت اکوسیستم رودخانه دینورآب برای حفاظت از زیستگاه مناسب این ماهی مفید واقع گردد.
سپاسگزاری
هزینه‌های مالی اجرای این پژوهش توسط دانشگاه تهران تأمین شده است. از دکتر منوچهر نصری جهت کمک در تهیه نقشه قدردانی می‌گردد.
- ایگدری، س.، پورباقر، ه.، و زمانی فرادنبه، م.، 1395. شاخص مطلوبیت زیستگاه سیاه ماهی مرکزی (Capoeta buhsei, Kessler 1877)، رودخانه جاجرود (حوضه دریاچه نمک. چهارمین کنفرانس ماهی شناسی ایران، 31-30 تیرماه 1385. دانشگاه فردوسی مشهد، صفحات 36-31.
- بیوکانی، س.، صفرپوراملشی، ع.، و فلاحتکار، ب.، 1392. شناسایی ماهیان رودخانه گاماسیاب در محدوده استان کرمانشاه، علوم و فنون شیلات، دوره 2، شماره 1، صفحات 12-1.
- پیشکاه پور، ز.، پورباقر، ه.، و ایگدری، س.، 1397. ارزیابی تأثیر شرایط اکولوژیکی و متغیرهای فیزیکی رودخانه دینورآب استان کرمانشاه بر شاخص مطلوبیت زیستگاه ماهی شاه کولی سلال (Alburnus sellal Heckel, 1843)، شیلات، مجله منابع طبیعی ایران، دوره 71، شماره 4، صفحات 328-317.
- حسن لی، ع.، 1379. روش های گوناگون اندازه گیری آب (هیدرومتری)، انتشارات دانشگاه شیراز، 265 صفحه.
- رستمیان، ن.، ایگدری، س.، وطن دوست، ص.، و سالار، ح.، 1396. بررسی خصوصیات زیستگاهی سیاه ماهیCapoeta capoeta gracilis (Keyserling, 1861) در رودخانه کلارود واقع در استان مازندران، محیط زیست جانوری، دوره 9، شماره 2، صفحات 146-141.
- صدیق کیا، م.، عبدلی، ا.، ایوب زاده، ع.، احمدی، ا.، و قلی زاده، م.، 1396. توسعه روش بومی تخمین جریان زیست محیطی در رودخانه‌های حوضه جنوبی خزر-پارک ملی لار، محیط شناسی، دوره 43، شماره 3، صفحات 560-543.
- طباطبایی، ن.، ایگدری، س.، کابلی، م.، جوانشیر، آ.، هاشم زاده سقرلو، ا.، و زمانی، م.، 1392. بررسی فاکتورهای محیطی مؤثر در پراکنش سگ ماهی جویباری Oxynoemacheilus bergianusدر رودخانه کردان. شیلات، مجله منابع طبیعی ایران، دوره 66، شماره 2، صفحات 170-159.
- طباطبایی، ن.، ایگدری، س.، هاشم زاده، ا.، و زمانی، م.، 1394. بررسی ویژگیهای زیستگاهی انتخابی بزرگ مقیاس سگماهی جویباری سفیدرود Oxynoemacheilus bergianus در رودخانه‌کردان (حوضه دریاچه نمک، استان البرز) در فصل پاییز، پژوهشهای جانوری، دوره 28، شماره 3، صفحات370-361.
- عباس‌زاده، م.م.، وطن‌دوست، ص.، منوچهری، ح.، مصطفوی، ح.، و حسینی‌فر، س.م.، 1399. بررسی ارجحیت زیستگاهی سس‌ماهی کورا (Barbus Cyri; Heckel, 1843)، رودخانه زارم‌رود (سرشاخه رودخانه تجن) استان مازندران، نشریه پژوهشهای ماهی شاسی کاربردی، دوره 8، شماره 4، صفحات 23-15.
- عبداله پور، ز.، رحمانی، ح.، عبدلی، ا.، و جانی خلیلی، خ.، 1399. بررسی شاخص مطلوبیت زیستگاه گاوماهیPonticola cyrius در رودخانه تجن (محدوده سد شهید رجایی تا دوراهی تاکام)، مجله بوم شناسی آبزیان، دوره 10، شماره 1، صفحات 13-1.
- عبدلی، ا.، و نادری، م.، 1387. تنوع زیستی ماهیان حوزه جنوبی دریای خزر، انتشارات علمی آبزیان، تهران. 242 صفحه.
- مرادپور درازکلایی، آ.، حقپرست، س.، رحمانی، ح.، و آقایی‌مقدم، ع.ع.، 1399. تعیین شاخص مطلوبیت زیستگاه و مهمترین عوامل اثرگذار بر الگوی پراکنش سیاهماهی در رودخانه رودبابل، استان مازندران، نشریه پژوهش های‌ماهی‌شناسی کاربردی، دوره 8، شماره 4، صفحات 14-1.
- وردی پور، م.، ایگدری، س.، و شمس‌اسفندآباد، ب.، 1395. بررسی ویژگیهای زیستگاهی ماهی Barbus lacerta در رودخانه طالقان، حوزه سفیدرود. محیط زیست جانوری، دوره 8، شماره 3، صفحات 10-183.
- Ahmadi-Nedushan, B., St-Hilaire, A., Bérubé, M., Robichaud, É., Thiémonge, N., and Bobée, B., 2006. A review of statistical methods for the evaluation of aquatic habitat suitability for instream flow assessment. River Research and Applications, 22(5), PP: 503-523.
- Bovee, K.D., 1982. A guide to stream habitat analysis using the instream flow incremental methodology, Washington, DC:S. Fish and Wildlife Service, FWS/OBS-82/26.
- Consulting, J., 2019. Available: www. jowettconsulting. co.nz, Accessed 2/3/2020.
- Dobson, A.P., 1996. Conservation and Biodiversity. Scientific American Library, New York.
- Esmaeili, H.R., Sayyadzadeh, G., Eagderi, S., and Abbasi, K., 2018. Checklist of freshwater fishes of Iran, FishTaxa, 3, PP: 1-95.
- Garg, S.K., Bhatnagar, A., Kalla, A., and Johal, M.S., 2002. Experimental ichthyology, CBS Publishers & Distributors, 4596, PP: 1-4.
- Guay, J.C., Boisclair, D., Rioux, D., Leclerc, M., Lapointe, M., and Legendre, P., 2000. Development and validation of numerical habitat models for juveniles of Atlantic salmon (Salmo salar). Canadian Journal of Fisheries and Aquatic Sciences, 57, PP: 2065-2075.
- Johnston, N.T., and Slaney, P.A., 1996. Fish habitat assessment procedures. Watershed restoration technical circular No.8. University of British Columbia, Vancouver, 97 p.
- Jouladeh-Roudbar, A., Eagderi, S., Murillo-Ramos, L., Ghanavi, H.R., and Doadrio, I., 2017. Three new species of algae-scraping cyprinid from Tigris River drainage in Iran (Teleostei: Cyprinidae), FishTaxa, 2(3), PP: 134-155.
- Jowett, I.G., Hayes, J.W., and Duncan, M.J., 2008. A guide to instream habitat survey methods and analysis, Wellington: NIWA, 121 p.
- Leclerc, M., St-Hilaire, A., and Bechara, J.A., 2003. State-of-the-art and perspectives of habitat modelling, Canadian Water Resources Journal, 28(2), PP: 153–172.
- Littlejohn, S., Holland, L., Jacobson, R., Huston, M., and Hornung, T., 1985. Habits and habitats of fishes in the Upper Missississippi River. U.S., Fish and Wildlife Service, La Crosse, Wisconsin, 20 p.
- MacKenzie, A.R., and Greenberg, L., 1998. the influence of instream cover and predation risk on microhabitat selection of stone loach Barbatula barbatula (L.), Ecology of Freshwater Fish, 7, PP: 87-94.
- Marcus, M.D., Hubert, W.A., and Anderson, S.H., 1984. Habitat suitability index models: lake trout (exclusive of the Great Lakes), FWS/OBS (USA), 12 p.
- Pont, D., Hugueny, B., and Oberdorff, T., 2005. Modelling habitat requirement of European fishes: do species have similar responses to local and regional environmental constraints? Canadian Journal of Fisheries and Aquatic Sciences, 62(1), PP: 163-173.
- Rashleigh, B., Barber, M.C., Cyterski, M., Johnston, J., Pamar, R., and Mohamoud, Y., 2004. Population models for stream fish response to habitat and hydrologic alteration: The Cvi Watershed Tool, Environmental Protection Agency, Office of Research and Development, Athens, GA, USA, EPA/600/R-04/190.
- Rosenfeld, J., 2003. Assessing the habitat requirement of stream fishes: An overview and evaluation of different approaches. Transaction of the American Fisheries Society, 132, PP, 953-968.
- Waddle, T.J., (ed.)., 2012. PHABSIM for Windows user's manual and exercises: U.S. Geological Survey Open-File Report 2001-340, 288 p.
(علمی)', './data/animal/coversheet/951656418763.jpg'))
دوره 35، شماره 2
تیر 1401صفحه 96-108
- تاریخ دریافت: 31 فروردین 1400
- تاریخ بازنگری: 19 مرداد 1400
- تاریخ پذیرش: 16 شهریور 1400