نقش و اهمیت تالاب­های مصنوعی سدکاسه­­رود ابرکوه و تصفیه­خانه استان یزد به عنوان زیستگاه پرندگان مهاجر

فاطمه السادات سالاری¹، جلیل سرهنگ زاده¹ و  مهدی زارع خورمیزی^2*

¹ ایران، یزد، دانشگاه یزد، دانشکده منابع طبیعی و کویرشناسی، گروه محیط زیست

² ایران، یزد، اداره کل حفاظت محیط زیست استان یزد

تاریخ دریافت: 28/01/1400          تاریخ پذیرش: 24/06/1400

چکیده

استان یزد در اقلیم خشک و بیابانی قرار گرفته و از نظر منابع آبی دارای حدود 10 تالاب و آبگیر مصنوعی است. مهمترین آن­ها در جذب پرندگان، تالاب مصنوعی تصفیه­خانه شهرستان یزد به علت وجود آب دائمی و سد کاسه­رود در شهرستان ابرکوه با موقعیت جغرافیایی مناسب می­باشد. در مطالعه حاضر فون پرندگان این دو زیستگاه بر اساس آمار موجود در خصوص پایش و سرشماری به مدت شش سال (99- 93)، جمع­آوری و فهرست آن­ها ارائه شد. نتایج نشان می­دهد بالغ بر 60 گونه پرنده در تصفیه­خانه و 25 گونه در سد کاسه­رود زیست می­نمایند. بیشترین فراوانی مربوط به تیره مرغابیان بترتیب با نه و هفت گونه در تصفیه­خانه و سد کاسه­رود می­باشد. گونه­های مشاهده شده نظیر اردک سرسفید، عقاب صحرایی، خروس کولی، پیپت صحرایی و دال سیاه بر اساس لیست IUCN دارای ارزش حفاظتی هستند. گونه حواصیل زرد و اردک سیاه کاکل برای اولین بار در تالاب هر دو مکان مشاهده و گزارش می شود. این بررسی نشان داد تالاب مصنوعی تصفیه­خانه یزد و سد کاسه­رود ابرکوه برای تأمین زیستگاه برای پرندگان آبزی و خشکی­زی و حفاظت از پرندگان مهاجر دارای نقش و اهمیت می­باشد. بنابراین لازم است مدیریت و حفاظت زیستگاه­های آن­ها مورد توجه قرار گیرد.

واژه های کلیدی: پرندگان مهاجر، تالاب مصنوعی، سدکاسه­رود، تصفیه­خانه، یزد

* نویسنده مسئول، تلفن: مهدی زارع خورمیزی 03538210312 ، پست الکترونیکی: Zare7002@gmail.com

مقدمه

تالاب­ها از نظر زیستی در زمره متنوع­ترین اکوسیستم­های کره­زمین محسوب می­شوند ( 18). طبق تعریف کنوانسیون رامسر، انواع آبگیر­های مصنوعی و انسان ساخت می­توانند در طبقه­بندی تالاب­ها جای گرفته و در صورت داشتن شرایط و معیار لازم، در فهرست تالاب­های کنوانسیون رامسر قرار گیرند. این تالاب­ها در چهار گروه اصلی شامل: زمین گرمایشی، کشت آب ورزی، کشاورزی و صنعتی/ شهری قرار دارند(17). تالاب­های انسان ساخت با توجه به ماهیتشان می­توانند از ارزش­ها و فایده­های خاص خود برخوردار باشند(10). تالاب­های مصنوعی راهکاری مناسب برای مبارزه با بیابان­زایی و گرد­ و غبار که از جمله بحران­های بغرنج محیط زیست در اقلیم­های گرم و خشک دنیا، به ویژه در منطقه خاورمیانه به شمار می­آید(1). گاهی اوقات تالاب­های مصنوعی به منظور تصفیه پساب­های کشاورزی، شهری و صنعتی ساخته می­شوند و به عنوان مواد جاذب و مبدل مواد شیمیایی و زیستی، ارزش فراوانی دارند همچنین سیلاب­های منطقه­ای را کنترل می­کنند، مانع فرسایش هستند، موجب تصفیه آب و بازچرخش مواد مغذی می­شوند و مکان امنی برای گونه­های در معرض خطر فراهم می­کنند(16). پرندگان از عناصر عمده اغلب اکوسیستم­های دنیا به شمار می­روند و دارای ارزش­های زیبایی شناختی تفرجی، اقتصادی _ اجتماعی و بسیاری از ارزش­های اکولوژیکی دیگر هستند. امروزه آبگیرها و استخرهای انسان­ساخت با فراهم آوردن یک زیستگاه مهم با شرایط حد واسط بین طبیعی _ شهری باعث جذب جوامع پرندگان مهاجر شده­اند. حفظ تالاب­ها و آبگیر­های مصنوعی می­تواند در مناطقی که پرندگان مهاجر آن­ها را به عنوان ایستگاه توقف و استراحت انتخاب کرده­اند، نقش مهمی در حفظ بقا و تنوع زیستی پرندگان مهاجر داشته باشد(12). براساس آمار موجود 28 درصد از سطح کل کشور پهناور ایران را مناطق بیابانی و نیمه بیابانی فرا گرفته­ است که خود بر نقش و ارزش حیاتی این زیستگاه­های آبی به مقدار قابل توجهی می­افزاید(6). استان یزد فاقد تالاب دائمی است و از طرف دیگر در مسیر اصلی مهاجرت پرندگان مهاجر (شمال­غرب- جنوب­شرق و شمال-جنوب) واقع شده است. به همین دلیل آبگیر­های فصلی و یا به عبارتی بهتر زیستگاه­های موقت آبی، برای اسکان موقت و تجدید قوای پرندگان آبزی و کنار آبزی بسیار حیاتی می­باشد و هرساله جعمیت قابل توجهی از پرندگان آبزی و کنار آبزی در قسمت­های مختلف استان یزد مشاهده می­گردد(8). استان یزد با متوسط بارندگی 100 میلی­متر در اقلیم خشک و بیابانی قرار گرفته است و دارای حدود 10 تالاب و آبگیر مصنوعی می­باشد. مهم­ترین آن­ها تالاب مصنوعی تصفیه­خانه یزد است به مساحت 200 هکتار به­ دلیل وجود آب دائمی و سد کاسه­رود ابرکوه به دلیل خاصیت جغرافیایی آن، سالانه پذیرای تعداد زیادی از پرندگان مهاجر هستند که بعد از تجدید قوا و استراحت به مهاجرت خود ادامه خواهند داد. مطالعات زیادی بر روی تالاب­های مصنوعی انجام شده به عنوان مثال: اهمیت تالاب­های مصنوعی برای پرندگان: مطالعه موردی قبرس(1)، اهمیت زیستگاه­های مصنوعی برای پرندگان آبی مهاجر در موزاییک تالاب طبیعی/ مصنوعی، دلتای رودخانه زرد، چین (14)، در بریتانیا، تالاب مصنوعی به عنوان جاذبه­های توریستی مورد استفاده قرار می­گیرد، که منجر شده است تالاب­ها به زیستگاه ارزشمند برای حیات وحش و بسیاری از گونه­های کمیاب تبدیل شوند. در ایران نیز پژوهش­های متعددی بر روی تالاب­های مصنوعی صورت گرفته است که از آن جمله می­توان به بررسی وتلند مصنوعی در تصفیه­خانه فاضلاب شهر یزد جهت حمایت از پرندگان مهاجر(8)، تالاب­های مصنوعی فرصتی برای حفظ تنوع زیستی (مطالعه موردی: تصفیه خانه یزد) (2)، شناسایی پرندگان زمستان گذران تالاب مصنوعی یزد(12)، اهمیت و نقش تالاب بند­علیخان در حفاظت از پرندگان آبزی و کنار آبزی(4)، اهمیت تالاب­های مصنوعی (مطالعه موردی: تالاب ناصری)(3) و سایر پژوهش­های انجام گرفته در جهان بر روی فون پرندگان، بررسی ارتباط بین شرایط بوم سازگان تالاب و تنوع جانوری آن و مواردی از این دست اشاره نمود. هدف از این مطالعه حمایت از تالاب­های مصنوعی سدکاسه­رود ابرکوه و تصفیه­خانه دراستان یزد به عنوان زیستگاه پرندگان آبزی و ممانعت از روند خشک­شدن این تالاب­ها با تاکید بر حفظ حقآبه و حفاظت از پرندگان آبزی می­باشد.

مواد و روشها

مناطق مورد مطالعه: تصفیه­خانه یزد در 10 کیلومتری شمال شهر یزد با مختصات جغرافیایی 32 درجه شمالی و 54 درجه 18 دقیقه شرقی واقع شده است. وسعت این منطقه 200 هکتار می­باشد. تالاب تصفیه­خانه یزد، از رها­سازی آب‌­های تصفیه­خانه فاضلاب این شهر در کویر به وجود آمده است که بدلیل دریافت 30 درصد فاضلاب خانگی دائما دارای آب بوده و یک تالاب مصنوعی دائمی به حساب می­آید. این تالاب در اوایل دهه 80 راه­اندازی شده­است. طول تالاب ۳ کیلومتر، عرض آن در بیشترین حالت ۱ کیلومتر بوده و ۱۱۴۵ متر از سطح دریا ارتفاع دارد(2). گونه‌­های گیاهی موجود در تصفیه­خانه شهر یزد متنوع بوده و دارای پوشش گیاهی غالب نی و همچنین درختان دست­کاشت اکالیپتوس (8گونه)، گز و تاغ و درختانی نظیر زیتون، پسته، سنجد تلخ و شیرین، انار، گل ابریشم و گل خرزهره و... می­باشد که بخشی از آن­ها به صورت پایلوت بوده و جهت امور تحقیقاتی مربوط به کشاورزی مورد استفاده قرار می­­گیرد. نوع خاک این منطقه اکثرا ماسه بادی، رسی و شور می­باشد در این تالاب شغال، روباه معمولی، به صورت اندک آهو، مار (شترمار) مشاهده شده است و در مبارزه بیولوژیکی با پشه­های موجود در تالاب تصفیه­خانه از موجودات شکارچی مانند ماهی گامبوزیا، سنجاقک، پرستو، خفاش، قورباغه و لاک­پشت آبی و خرچنگ جهت مبارزه با لارو و بالغ پشه­ها در این تصفیه­خانه استفاده می­شود (9).

سد کاسه­رود در فاصله 20 کیلومتری شرق ابرکوه و در عمق 9 کیلومتری جاده ابرکوه به یزد قرار دارد این سد در مختصات جغرافیایی 31 درجه 17 دقیقه 88  ثانیه شمالی و 53 درجه 23 دقیقه 77  ثانیه شرقی قرار دارد. این سد با ارتفاع 5 متر و طول 140 متر قادر به کنترل حجم آبی در حدود 5 میلیون متر مکعب است که نقش مهمی در کنترل سیلاب در حوضه آبریز شمال به جنوب دارد. عملیات اجرایی این سد در سال 1388 شروع و در سال 1389 از آن به بهره­ برداری رسید که این تالاب یک تالاب مصنوعی فصلی می­باشد (5). سد کاسه­رود دارای پوشش غالب درمنه و درختان گز همچنین قیچ در اطراف و در داخل رودخانه اشنان و نی می­باشد. نوع خاک رسی و شور می­باشد(7). در اطراف تالاب سد کاسه­رود جانورانی همچون آهو، جبیر، روباه معمولی، روباه شنی، گرگ، شغال و کاراکال مشاهده شده است(شکل1).

شکل1- موقعیت جغرافیایی تالاب تصفیه­خانه یزد و سد کاسه­رود ابرکوه با استفاده از نرم افزار جی ای اس

روش پژوهش: در مطالعه حاضر فون پرندگان تصفیه­خانه و سد کاسه­رود بر اساس آمار موجود در خصوص پایش و سرشماری به مدت شش سال (از سال 93 تا 99)، جمع آوری و فهرست آن­ها ارائه گردید(جدول1). سرشماری­ها در دو فصل سال (پاییز، زمستان) و در ماه­های آبان، آذر، دی و بهمن به صورت ناپیوسته انجام شده است. پرندگان حاضر در تالاب تصفیه­خانه با استفاده از دوربین عکاسی سونی و کَنون و دوربین دو چشمی اشتاینر مدل الصقر 30*8 و دوربین چشمی کروون 30*8 و استینر 40*8 و در تالاب سد کاسه­رود با دوربین کنعان 35 مگا پیکسل شناسایی شده­اند.

نتایج

نتایج به دست آمده از شناسایی پرندگان تالاب تصفیه­خانه به همراه نوع زیستگاه و ارزش حفاظتی در طول شش سال در (جدول1) و پرندگان تالاب سد کاسه­رود به همراه نوع زیستگاه و ارزش حفاظتی در طول شش سال در (جدول2) ارائه شده است. نتایج نشان می­دهد در مجموع 60 گونه متعلق به 10 راسته و24 تیره در سه گروه آبزی، کنار آبزی و خشکی­زی در تالاب تصفیه­خانه زیست می­کنند که تقریبا 11 در صد از جمعیت کل گونه­های ایران می­باشد(شکل3). در تالاب سد کاسه­رود در مجموع 25 گونه متعلق به 7 راسته و 12 تیره در سه گروه آبزی، کنار آبزی و خشکی­زی زیست می­کنند که تقریبا 4.6 در صد از جمعیت کل گونه­های ایران می­باشد(شکل2). در تالاب تصفیه­خانه 17 گونه آبزی، 26 گونه کنار آبزی و 17 گونه خشکی­زی و در تالاب سد کاسه­رود 11 گونه آبزی 11 گونه کنار آبزی و 3 گونه خشکی­زی زیست می­کنند(شکل3). در تالاب تصفیه­خانه بیشترین گونه مربوط به راسته آبچلیک­سانان با 15 گونه و کمترین گونه مربوط به راسته سبز قبا­شکلان با 1 گونه می­باشد، ولی در تالاب سد کاسه­رود بیشترین گونه مربوط به راسته غاز­سانان با 7 گونه و کمترین گونه مربوط به راسته کشیم­سانان و پلیکان­سانان با 1 گونه می­باشد(شکل4). در تالاب تصفیه­خانه بیشترین گونه مربوط به تیره مرغابیان با 9 گونه و در تالاب سد کاسه­رود بیشترین گونه مربوط به تیره مرغابیان با 7 گونه می­باشد (شکل5). و بر اساس لیست IUCN چهار گونه­ی موجود در تالاب تصفیه­خانه دارای ارزش حفاظتی هستند. اردک سر سفید و عقاب صحرایی در معرض خطر و گونه خروس کولی و پیپت صحرایی در شرف تهدید قرار دارند(جدول1). در تالاب سد کاسه­رود بر اساس لیست IUCN یک گونه موجود در این تالاب دارای ارزش حفاظتی هست. دال سیاه در شرف تهدید قرار دارد(جدول2). در تالاب تصفیه­خانه به علت وجود آب دائمی شاهد زاد­آوری چندین گونه (سلیم کوچک، چوب پا و اگرت سفید بزرگ ) در سال­های اخیر بوده­ایم. حضور دو گونه حواصیل زرد و اردک سیاه کاکل (شکل6، قسمت الف، ب و ج) برای اولین بار در استان یزد در تالاب تصفیه­خانه و سد کاسه­رود بیانگر اهمیت و پتانسیل بالای این زیستگاه­ها در استان یزد می­باشد.

جدول1- لیست پرندگان پایش شده تالاب تصفیه­خانه از سال 93 تا 99

جدول2- لیست پرندگان پایش شده تالاب سدکاسه­رود ابرکوه از سال 93 تا 99

بحث و نتیجه­گیری

با کاهش تالاب­های طبیعی در سراسر جهان، پرندگان به طور فزاینده­ای از زمین­های کشاورزی، استخر­ها و آبگیر­های مصنوعی استفاده می­کنند (19). ولی با توجه به شرایط اقلیمی ایران و تغییرات کاربری تالاب­ها تعداد زیادی از تالاب­های باارزش در حال خشک­شدن هستند و یا به طور کامل خشک شدند که این به نوبه خود باعث تغییر مسیر حرکت پرندگان مهاجر و توقف در تالاب­ها و آبگیرهای انسان ساخت می­شود. حفظ تالاب­ها و آبگیرهای مصنوعی می­تواند در مناطقی که پرندگان مهاجر آن­ها را به عنوان ایستگاه توقف واستراحت انتخاب کرده­اند، نقش مهمی در حفظ بقا و تنوع زیستی پرندگان مهاجر داشته باشد(12). استان یزد با متوسط بارندگی 100 میلی­متر در اقلیم خشک و بیابانی قرار گرفته است و فاقد تالاب دائمی است و دارای حدود 10 تالاب و آبگیر مصنوعی می­باشد و از طرف دیگر در مسیر اصلی مهاجرت پرندگان مهاجر(شمال­غرب-جنوب­شرق و شمال-جنوب) واقع شده است(2). به همین دلیل آبگیر­های فصلی و یا به عبارتی بهتر زیستگاه­های موقت آبی، برای اسکان موقت و تجدید قوای پرندگان آبزی و کنار آبزی بسیار حیاتی می­باشد و هرساله جعمیت قابل توجهی از پرندگان آبزی و کنار آبزی در قسمت­های مختلف استان یزد مشاهده می­گردد(8). ایجاد امنیت عامل کلیدی برای حضور تعداد بیشتر پرندگان به همراه اندازه و تنوع در زیستگاه است(11). علاوه بر امنیت، در دسترس بودن غذای فراوان و اقلیم گرم در فصل زمستان عوامل مهاجرت پرندگان زمستان­گذر به تالاب­های طبیعی و مصنوعی است(13).

شکل2- نمودار درصد فراوانی گونه­های پرندگان تالاب تصفیه­خانه و سد کاسه­رود نسبت به کشور ایران

شکل3- نمودار فراوانی گونه­های پرندگان تالاب تصفیه­خانه و سد کاسه­رود بر اساس شرایط زیستگاهی

شکل4- نمودار فراوانی گونه­های راسته­های مختلف پرندگان تصفیه­خانه و سد کاسه­رود

شکل5- نمودار فراوانی گونه­های تیره­های مختلف پرندگان تصفیه­خانه و سد کاسه­رود

شکل6- پرندگان تالاب­های تصفیه­خانه و سد کاسه­رود استان یزد

تالاب کاسه­رود به علت موقعیت جغرافیایی خوب و تالاب تصفیه­خانه به علت دائمی بودن آب و منبع غذا به محلی برای استراحت پرندگان تبدیل شده­اند و آبشخور حیات­وحش منطقه نیز محسوب می­شوند. بررسی نتایج نشان می­دهد در تالاب تصفیه­خانه 60 گونه پرنده متعلق به 24 تیره از 10 راسته که 17 گونه آبزی، 26 گونه کنار آبزی و 17 گونه خشکی­زی که تقریبا 11 در صد از جمعیت کل گونه­های ایران می­باشد زیست می­کنند و بر اساس لیست IUCN چهار گونه­ی موجود در این تالاب دارای ارزش حفاظتی هستند. اردک سر سفید و عقاب صحرایی در معرض خطر و گونه خروس کولی و پیپت صحرایی در شرف تهدید قرار دارند(جدول1). در تالاب سد کاسه­رود ابرکوه 25 گونه متعلق به 12 تیره از 7 راسته که 11 گونه آبزی، 11 گونه کنار آبزی و 3 گونه خشکی­زی که تقریبا 4.6 در صد از کل گونه­های ایران هستند زیست می­کنند و بر اساس لیست IUCN یک گونه موجود در این تالاب دارای ارزش حفاظتی هست. دال سیاه در شرف تهدید قرار دارد(جدول2). بعضی پرندگان مهاجر تالاب تصفیه­خانه را به علت شرایط مناسب به عنوان زیستگاه دائمی خود در طول سال انتخاب کرده و شاهد زاد­آوری چندین گونه از آن­ها، (سلیم کوچک، چوب پا و اگرت سفید بزرگ ) در سال­های اخیر بوده­ایم. حضور دو گونه حواصیل زرد و اردک سیاه کاکل (شکل6، قسمت الف، ب و ج) برای اولین بار در استان یزد در تالاب تصفیه­خانه و سد کاسه­رود بیانگر اهمیت و پتانسیل بالای این زیستگاه­ها در استان یزد می­باشد. حضور 60گونه از پرندگان در تصفیه­خانه و 25 گونه در سد کاسه­رود، با توجه به شرایط اکولوژیکی این تالاب­های مصنوعی برای اولین بار در بخش مرکزی کشور می­تواند حاکی از تخریب زیستگاه­های زمستان گذران این پرندگان در مسیر­های گذشته و ترجیح این مکان­ها به منظور ایستگاه توقف آن­ها باشد. منبع غذایی این پرندگان در تالاب تصفیه­خانه حاصل رهاسازی نوعی ماهی و قورباغه است که شرکت آب و فاضلاب به علت کنترل حشرات موجود فراهم نموده و باعث تکمیل زنجیره غذایی کوچکی شده است(9). با حفظ و حمایت از تالاب­های کشور به خصوص تالاب­های مهم که مقصد بسیاری از گونه­ها می­باشد می­توان علاوه بر حفظ زیبایی این تالاب­ها به حفظ تنوع زیستی آن کمک کرده و غنای گونه­ای منطقه در حد بالایی حفظ شود. نسبت داده­های ثبت شده در اداره محیط­زیست در سال­های 1393 تا 1399 بیانگر افزایش تعداد پرندگان و تنوع آنها در این سال­ها می­باشد و این می­تواند نوید­­ بخش این باشد که در آینده این تالاب مصنوعی میزبان تعداد بیشتری از پرندگان مهاجر خواهد بود. به همین دلیل مسئولین محیط­زیست و شرکت آب و فاضلاب بایستی توجه کافی به حفاظت از دو تالاب ذکر شده، به خصوص پرندگان و رعایت حقابه تالاب داشته باشند، با توجه به اینکه پرندگان مهاجر نسبت به تغییرات اندک در سطح آب بسیار حساس هستند (13). تالاب تصفیه­خانه و سد کاسه­رود علاوه بر اینکه نقش زیستگاه میان­گذر برای پرندگان مهاجر را ایفا می­کنند، موجب کاهش فرسایش بادی، تعدیل آب و هوا، ایجاد موقعیت گردشگری خارجی و داخلی، شرایط اقتصادی، فرهنگی و آموزشی نیز شده اند. از آب تالاب تصفیه­خانه برای آبیاری کمربند سبز یزد استفاده می­شود، اجرای موفق این کمربند می­‌تواند مشکل گرد و غبار و هرز رفتن بارندگی‌ کم این منطقه را تا حد ممکن حل کند. همچنین این تالاب فضای سبز مناسبی را در اطراف شهرهای مهم استان ایجاد کرده است، ولی از آنجایی که هر دو تالاب ذکر شده انسان ساخت می­باشند دارای اثرات پنهان و آشکاری بر فاکتور محیطی اطراف خود می­گذارند به ویژه تالاب تصفیه­خانه که نزدیک شهر یزد می­باشد(2). با توجه به کارکرد­های هر دو تالاب مصنوعی از لحاظ تنوع زیستی گردشگری و فضای سبز و جلوگیری از ایجاد گرد و غبار ناشی از خشک­شدن این تالاب­ها درآینده ضرورت دارد با استفاده از حداقل اب ممکن و مدیریت برداشت پایداری محیط حفظ شود.

پیشنهادات

- آموزش دادن افراد از مقاطع پایین تحصیلی در مورد جلوه دادن ارزش زیستی و غنای گونه­ای تالاب­های مصنوعی

- ایجاد مراکز تفریحی و گردشگری و اقامتی برای گردشگران داخلی و خارجی در این مناطق

- ایجاد تورهای پرنده نگری در اطراف هر دو تالاب

سپاسگزاری

از اداره کل حفاظت محیط زیست استان یزد، کارشناسان و محیط­بانان اداره محیط زیست شهرستان یزد و ابرکوه و آقایان مسلم اکبری، موسی شمسایی و... به جهت همکاری در جهت در اختیار گذاشتن آمار سرشماری پرندگان از سال 93 تا 99 سپاس گذاری ­می­شود.