بررسی تطبیقی مراحل امبریوژنز تکامل جنین از دیدگاه قرآن و علم جنین شناسی

کامران قائدی^1*، زهرا اسکندری بروجنی² و شعبان علی خداشناس²

¹ایران، اصفهان، دانشگاه اصفهان، گروه زیست شناسی

² اصفهان، وزارت آموزش و پرورش، اداره آموزش و پرورش اصفهان

تاریخ دریافت: 27/11/1399          تاریخ پذیرش: 28/12/1400

چکیده

دوران تکامل جنین از مرحله لقاح تا مرحله به دنیا آمدن جنین را تشکیل مى‏دهد. در این دوران، دگرگونى‏هاى مختلف و حوادث بسیارى براى مادر و جنین اتفاق مى‏افتد که هر کدام مباحث بسیارى از علم پزشکى را در بر مى‏گیرد و به ساعتها گفتگو و مطالعه نیاز دارد. این فصل از زندگى انسان، یکى از پر رمز و رازترین دوران هستى اوست که با وجود تکاپوى علم و فناورى، هنوز بسیارى از مسائل آن، مبهم باقى مانده است‏. این دوران به دو مرحله امبریوژنز و دوره جنینی تشکیل می شود. دوره امبریوژنز از هنگام تشکیل نطفه تا زمان تشکیل اندام ها به طول می انجامد. علم جنین شناسی امروزه توانسته است به وسیله دستگاه های پیشرفته به کشف و ضبط این مراحل دست یابد. این در حالی است که قرآن کریم صدها سال قبل بدون استفاده از هیچ گونه امکاناتی و به شکلی اعجاز گونه این مراحل را بیان کند. این پژوهش درصدد آن است که به بررسی تطبیقی این مرحله از دیدگاه جنین شناسی وآیات دوازدهم تا چهاردم سوره مومنون قرآن کریم بپردازد تا این جنبه از اعجاز قرآن هرچه بیشتر نمایان گردد. در این آیات ، قرآن هفت مرحله از خلقت انسان را اشاره می کند. این مراحل عبارت اند از: 1. مرحله خاک. (تراب- طین) 2. مرحله نطفه. 3. مرحله علقه. (علقة) 4. مرحله مضغه. (مضغة) 5. مرحله شکل‏گیرى استخوانها. (عظاما) 6. مرحله پوشاندن گوشت بر استخوان‏ها 7. آفرینش روح (أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ). غیر از مرحله اول یعنی آفرینش انسان از خاک سایر مراحل اشاره به دوره امبریوژنز دارند که به بررسی آن ها پرداخته خواهد شد.

واژه های کلیدی: قرآن، اعجاز، جنین شناسی، امبریوژنز، پزشکی

* نویسنده مسئول، تلفن:  09132851351 ،  پست الکترونیکی: kamranghaedi@yahoo.com

مقدمه

هنگامی که قرآن کریم نازل گردید، علم پزشکی در ابتدای راه بود و طبیبان، اطلاعات چندانی از کارکرد دستگاه های درون بدن انسان نداشته و اسرار آن ها را نمی دانسته اند.

در آن زمان طب یونانی و ایرانی بر مجامع علمی حاکم بود. ولی چندان رشدی در زمینه تشریح بدن انسان نداشت.

در میان جوامع مقارن ظهور اسلام، جامعه عرب، بهره کمتری از علوم پزشکی داشت. برخی آیات قرآن، به اسرار پنهان آفرینش بدن انسان اشاره می کند، اسراری که قرن ها بعد و با استفاده از وسایل پیشرفته کشف گردید. بیان این گونه مطالب در قرآن کریم، نوعی رازگویی و خبر از غیب و مطالب کشف نشده بود. یکی از این موارد، مراحل خلقت انسان یا جنین شناسی است.

مفهوم شناسی: جهت ورود به بحث ابتدا به مفهوم شناسی واژگان مورد نیاز پرداخته خواهد شد:

جنین شناسی: جنین شناسی یا امبریولوژی به دانشی گفته می شود که شامل تحقیق در مورد آن دسته از عوامل مولکولی، سلولی و ساختمانی است که در تشکیل ارگانیسم مشارکت می کنند(سادلر، 1386، ص3).

امبریوژنز: به سیر پیشرفت از یک سلول واحد تا تثبیت پیش سازهای اندام یا اندام ابتدایی دوره امبریوژنز (Embryogenesis)(ایجاد رویان) گفته می شود. (گاهی اوقات به این دوران دوره ارگانوژنز (organogenesis) (اندام زایی)نیز اطلاق می شود(همان،ص 4).

همچنین به دورانی که از این نقطه از زمان تا هنگام زایمان به طول می انجامد دوره جنینی نامیده می شود(همان).

جنین شناسی به شکل نوین در قرن بیستم پدیدار گشت. جایی که از میکروسکوپ در دیدن سلول ها استفاده شد. در سال 1960م نیز از نشانگرهای رادیواکتیو و روشهای اتورادیوگرافی در این علم بهره گرفته شد(همان، ص3). بنابراین می توان گفت این علم به روش نوین سابقه چندانی ندارد.

دکتر موریس بوکای درباره تاریخچه جنین شناسی و شناخت پیدایش انسان از تخم مخلوط زن و مرد و تطورات مراحل جنین می نویسد:« باید همه بیانات قرآنی را با معلومات اثبات شده عصر جدید مقایسه کرد. موافق بودنشان با این همه واضح است...بیانات قرآن در باب تولید مثل انسان، حقایق اساسی را که انسان ها قرونی چند برای کشف ان گذراندند با اصطلاحات ساده بیان داشته است»(بوکای، 1365، ص276)

مراحل خلقت جنین در دوره امبریوژنز: قرآن کریم در مواردی متعدد، سخن از خلقت انسان گفته و مراحل آن را تذکر داده است. هرچند این آیات، درس خداشناسی و معاد شناسی می دهد. اما نکات و اشارات علمی ای در بردارد که سبب حیرت متخصصان علوم پزشکی در اعصار مختلف شده است. و آن را نه تنها دلیل اعجاز علمی قرآن بلکه دلیل اعجاز بلاغی قرآن نیز گرفته اند(چراغی،بی تا، ص 84).

نمونه ای از این آیات که در این مورد سخن گفته اند اشاره می گردد:

«وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طینٍ (12)ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَةً فی‏ قَرارٍ مَکینٍ (13)ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً فَکَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقینَ (14)»(مومنون/12-14)

و به یقین، انسان را از عصاره‏اى از گِل آفریدیم. (12)سپس او را [به صورت‏] نطفه‏اى در جایگاهى استوار قرار دادیم. (13)آن گاه نطفه را به صورت علقه درآوردیم. پس آن علقه را [به صورت‏] مضغه گردانیدیم، و آن گاه مضغه را استخوانهایى ساختیم، بعد استخوانها را با گوشتى پوشانیدیم، آن گاه [جنین را در] آفرینشى دیگر پدید آوردیم. آفرین باد بر خدا که بهترین آفرینندگان است. (14)

«َأَیُّهَا النَّاسُ إِن کُنتُمْ فىِ رَیْبٍ مِّنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْنَاکمُ مِّن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِن مُّضْغَةٍ مخَُّلَّقَةٍ وَ غَیرِْ مخَُلَّقَةٍ لِّنُبَینِ‏َّ لَکُمْ  وَ نُقِرُّ فىِ الْأَرْحَامِ مَا نَشَاءُ إِلىَ أَجَلٍ مُّسَمًّى »(حج/5)

اى مردم، اگر در باره برانگیخته شدن در شکّید، پس [بدانید] که ما شما را از خاک آفریده‏ایم، سپس از نطفه، سپس از علقه، آن گاه از مضغه، داراى خلقت کامل و [احیاناً] خلقت ناقص، تا [قدرت خود را] بر شما روشن گردانیم. و آنچه را اراده مى‏کنیم تا مدتى معین در رحمها قرار مى‏دهیم

«هُوَ الَّذِى خَلَقَکُم مِّن تُرَابٍ ثمُ‏َّ مِن نُّطْفَةٍ ثمُ‏َّ مِنْ عَلَقَةٍ ثمُ‏َّ یخُْرِجُکُمْ طِفْلا...»(غافر/67)

او همان کسى است که شما را از خاکى آفرید، سپس از نطفه‏اى، آن گاه از علقه‏اى، و بعد شما را [به صورت‏] کودکى برمى‏آورد.

قرآن کریم در آیات دوازدهم تا چهاردهم سوره مومنون به این هفت مرحله از مراحل خلقت انسان اشاره می کند البته باید این نکته یادآور شود که اگر مرحله آفرینش انسان از خاک را دراین آیه در نظر گرفته نشود شش مرحله دیگر اشاره به قسمت اول آفرینش انسان یعنی مرحله امبریوژنز یا همان مرحله رویانی دارد.

:« وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طِینٍ* ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَةً فِی قَرارٍ مَکِینٍ* ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً فَکَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِینَ‏ » یعنی: و به یقین انسان را از عصاره‏اى از گل آفریدیم. سپس او را [به صورت‏] نطفه‏اى در جایگاهى استوار قرار دادیم. آنگاه نطفه را به صورت علقه درآوردیم. پس آن علقه را [به صورت‏] مضغه گردانیدیم، و آنگاه مضغه را استخوان‏هایى ساختیم، بعد استخوانها را با گوشتى پوشانیدیم، آنگاه [جنین را در] آفرینشى دیگر پدید آوردیم.

این مراحل عبارت اند از: 1. مرحله خاک. (تراب- طین) 2. مرحله نطفه. 3. مرحله علقه. (علقة) 4. مرحله مضغه. (مضغة) 5. مرحله شکل‏گیرى استخوانها. (عظاما) 6. مرحله پوشاندن گوشت بر استخوان‏ها 7. آفرینش روح (أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ)

در ادامه هرکدام از مراحل را از نظر قرآن و علوم پزشکی مورد بررسی قرار می دهیم:

1- مرحله اول: آفرینش انسان از خاک: مرحله خلقت انسان از خاک را قرآن فقط برای اولین انسان بیان می کند. بنابراین این مرحله از مراحل امبریوژنز(رویانی) نیست ولی از آن جایی که قرآن کریم پیش از بیان این دوره به آفرینش انسان از خاک اشاره کرده در این پژوهش نیز توضیح مختصری در رابطه با این دوره داده خواهد شد.

اولین مرحله از آفرینش انسان که درآیه دوازدهم بیان شده است آفرینش انسان از خاک می باشد:« وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طِین» یعنی: و به یقین، انسان را از عصاره‏اى از گِل آفریدیم

طین در لغت به معنای گل که خاک و آب مخلوط است(راغب اصفهانی، 1412ق، ص533).

در تفسیر "آسان" ذیل این آیه آمده است: کلمه سلاله به ضم سین، عصاره و خلاصه‏اى است که با فشار از چیزى استخراج و تحصیل شود. همانگونه عصاره میوجات از میوجات و نطفه انسان و ... استخراج مى‏شوند. و بدیهى است که مزایا و اهمیت عصاره هر چیزى از خود آن بیشتر است. کما اینکه اهمیت و مزایاى انسان که این آیه مى‏فرماید: عصاره و چکیده گل است به مراتب از خود خاک و گل بیشتر مى‏باشد. و لذا مى‏بینیم انسان مؤمن که به قول آیه مورد بحث سلاله و عصاره گل و خاک است از هر نظر با گل و خاک، قابل مقایسه نیست. یعنى به خدا سوگند که ما انسان را از سلاله و عصاره گل که از آب و خاک عجین و خمیر شده آفریدیم. و ایجاد انسان مؤمن با این مزایاى انسانیتى که دارد از گل، خود یکى از بزرگترین دلائل براى وجود یکتائى آفریننده او مى‏باشد(نجفی خمینی، 1398ق، ج13، ص 282).

در تفسیر "نمونه" نیز ذیل این آیه آمده است: آرى این گام نخست است که انسان با آن عظمت، با آن همه استعداد و شایستگى‏ها این افضل مخلوقات و برترین موجودات جهان از خاکى بى ارزش است همان خاکى که در کم ارزش بودن ضرب المثل است، و این نهایت قدرت‏نمایى او است که از چنین مواد ساده‏اى چنان موجود بدیعى آفرید(مکارم شیرازی، 1376،ج 14، ص206).

اگر در آفرینش، کمی دقت و تامل کنیم، در خواهیم یافت که تمام چیزهای که به جسم آدمی حیات می بخشیده از قبیل: میوه جات، سبزیجات، غلات، خشکبار،گندم، برنج و خلاصه آن چه موتور بدن انسان را به کار می اندازد، همه از خاک گرفته شده است. نطفه انسان نیز خود مولود غذاهای گوناگونی است که مستقیمااز خاک مایه می گیرند.

این مطلب را قرآن در چهارده قرن پیش بیان می دارد که دقیقا مطابق کشفیات علم جدید در زمینه جنین انسانی است. زیرا ، علم بنیان ساختمان انسانی را از خاک می داند(بی آزار شیرازی، 1349، ص52).

2- مرحله دوم: آفرینش انسان از نطفه: در ادامه آیات به دومین مرحله آفرینش انسان یعنی نطفه و جایگاه آن اشاره می کند: (ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَةً فِی قَرارٍ مَکِینٍ). سپس او را نطفه‏اى قرار دادیم در قرارگاه امن و امانى"

قرآن کریم در موارد متعددی، نطفه را به عنوان یکی از مراحل خلقت انسان معرفی می کند(نمل/4،یس/77و...). دراین آیات گاه از مطلق نطفه و زمانی نطفه مخلوق و در مواردی از نطفه ای که از جنس منی است، سخن می گوید.

حال باید پرسید: هنگامی که قرآن از «نطفه» به صورت مطلق و بدون قید «من منی»و «امشاج» سخن می گوید مقصود چیست؟

نطفه در لغت به معنای: آب صاف و به آب مرد نیز اطلاق می شود.(راغب اصفهانی، 1412ق، ص811). در کتاب قاموس قرآن در بیان معنای واژه «نطف» آمده است: یکى از معانى نطف چکیدن است که توأم با صاف شدن و کم کم بودن می باشد(قرشی، 1371، ج7، ص78). علامه طباطبایی نیز در تفسیر المیزان در معنای این واژه آورده است: " نطفه" به معناى آبى اندک است که بسیار اطلاق مى‏شود بر مطلق آب(طباطبایی، 1374، ج15، ص24).

رضایی اصفهانی در تعریف اصطلاحی نطفه آورده است: نطفه در اصطلاح عبارت است از چیزى که از مردان یا زنان براى لقاح و تشکیل جنین‏ خارج مى‏شود که در مورد آب مردان به آن منى گویند و از نظر پزشکى شامل میلیون‏ها اسپرماتوزئیدها است و در مورد آب زنان به آن تخمک (اوول) گویند. این تخمک‏ها دایره‏اى هستند به قطر متوسط 135 مو و گاهى تا 200 مو مى‏شوند که با چشم دیده مى‏شوند. و تعداد آنها کلا حدود چهار صد هزار عدد است که در دوران باردارى نزدیک به چهار صد عدد آنها از زن خارج مى‏شود. یعنى در هر ماه سیزده عدد(رضایی اصفهانی، 1381، ص418).

اما به نظر می رسد با توجه به معنای لغوی و آیه:«أَ لَمْ یَکُ نُطْفَةً مِنْ مَنِیٍّ یُمْنى‏»(قیامت/37) یعنی: آیا او نطفه‏اى از منى که در رحمى ریخته شده، نبوده است،اطلاق این لفظ هم بر سلول جنسی نر و هم سلول جنسی ماده صحیح نباشد و فقط شامل سلول جنسی نر می شود.

سلول های جنسی نر ،اسپرم و سلول جنسی ماده ،تخمک نام دارد. اسپرم ها دارای یک دم و یک سر هستند و قیافه ای شبیه یک بچه وزغ را دارا می باشند. پس از انکه اسپرم در حالت انزال با مایعی به نام منی همراه شد وارد گلوگاه رحم جنس ماده می شود. وجود مایع اسیدی در مهبل سبب می شود تا فقط تعداد کمی از اسپرم ها خود را به لوله فالوپ برسانند. در آن جا تنها یک اسپرم به وسیله ماده ای که از سر خود ترشح می کند به داخل تخمک راه پیدا می کند و در همین زمان تغییر شکل تخمک مانع از ورود سایر اسپرم ها می شود. در این حالت هردوی این سلول ها(یعنی اسپرم و تخمک) تشکیل سلولی به نام زیگوت(zygote)یا تخم رامی دهند(گردون ص12).

قرآن دراین آیه علت پیدایش انسان را نطفه می داند. نکته جالب توجه این است که از لحاظ علمی تاکنون بکرزایى انسان به اثبات نرسیده است و در مطالعات آزمایشگاهى و تولید کودکان خارج از بدن انسان نیز هم به سلول جنسى مذکر و هم به سلول‏جنسى مؤنث نیاز بوده است. چنین مى‏توان گفت که حتى اگر در انسان تولید مثل بکرزایى به ثبوت برسد، هرگز بدون وجود اسپرماتوزوئید و سلول جنسى مذکر، منجر به تولید نوزاد مذکر نمى‏شود . بکرزایى یا پارتنوژنزیس‏ (‏Parthenogensis) پدیده‏اى است که طى آن سیستم جنسى مؤنث، بدون حضور سلولهاى جنسى مذکر، به تنهایى قادر به بارورى خویش باشد. بکرزایى در گونه‏هاى مختلف جانداران ابتدایى مانند: حشرات، عنکبوتیان و بندپایان مشاهده شده است(نوری زاد، 1383، ص79). ولی در انسان غیر از مورد حضرت مریم که آن هم یک معجزه است هرگز دیده نشده و این سخن قرآن در هزار و چهارصد سال پیش می باشد که اکنون علم به آن رسیده است.

علامه حسن زاده آملى در تشبیه نطفه مى‏فرماید: «نطفه را مانند هسته و دانه‏اى در نظر بگیرید که متن و خلاصه درخت و یا بوته است؛ براى مثال، یک تخم نارنج، درخت نارنج فشرده است و یک دانه کنجد، بوته کنجد فشرده‏اى است که اگر در زمین مستعد کاشته شود، آن متن (دانه) شرح مى‏گردد و آن اجمال تفصیل مى‏یابد و شرح و تفصیل آن، عبارت است از همان درخت نارنج و بوته کنجد. نطفه انسان نیز متن انسان است که در رحم به وسیله اعضا و جوارح گوناگون و با رعایت تناسب و توازن و اشکال مخصوص، آمیخته شده و تصویر مى‏گردد، تا بتواند از قوه به فعل برسد(حسن زاده آملی، 1385، ص 103).

اعجاز دیگر این آیه تعبیر از رحم به«َقرارٍ مَکِینٍ» می باشد. علامه طباطبایی در تفسیر شریف المیزان نوشته است: کلمه" مکین" صفت رحم است، و توصیف رحم به مکین یا از این جهت است که تمکن نگهدارى و حفظ نطفه را از فساد و هدر رفتن دارد و یا از این باب است که نطفه در آن، تمکن زیست دارد(طباطبایی، 1374، ج15، ص24).

این امر امروز از لحاظ علمی به اثبات رسیده است. دیواره رحم از سه لایه: اندومتر غشای مخاطی پوشاننده داخل دیواره2- میومتر: لایه ضخیمی از عضله صاف3- پری متر: پوشش صفاقی پوشاننده قسمت خارجی دیواره تشکیل شده است. از هنگام بلوغ تا یائسگی(50-45) اندومتر در هر چرخه قاعدگی که تقریبا 28روز طول می کشد تحت کنترل هورمونی تخمدان در معرض تغییراتی قرار می گیرد. در طی چرخه قاعدگی اندومتر رحم از سه مرحله عبور می کند: مرحله فولیکولی یا پرولیفراتیوو ، مرحله ترشحی یا پروژسترونی و مرحله خونریزی قاعدگی. مرحله پرولیفراتیو ،تکثیری که در انتهای مرحله خونریزی قاعدگی آغاز می شود، تحت تاثیر استروژن قرار دارد و با رشد فولیکول های تخمدانی همزمان است. مرحله ترشحی تقریبا 3-2 روز بعد از تخمک گذاری و در پاسخ به پروژسترون تولید شده توسط جسم زرد آغاز می شود. در صورت عدم وقوع لقاح ریزش اندومتر آغاز مرحله قاعدگی خونریزی را مشخص می کند.در صورت وقوع لقاح اندومتر به لانه گزینی کمک کرده در تشکیل جفت مشارکت می کند. در هنگام لانه گزینی مخاط رحم در مرحله ترشحی قرار دارد در طی این دوره غدد و شریان های رحم به شکل مارپیچ در می آیند و بافت رحم ضخیم و آبکی می شود. در نتیجه می توان سه لایه متمایز را در اندومتر شناسایی کرد: لایه متراکم، لایه اسفتجی در وسط و یک لایه قاعدگی نازک. در حالت طبیعی بلاستوسیت انسان در اندومتر در امتداد دیواره قدامی یا خلفی جسم رحم لانه گزینی می کند و در بین منافذ غدد جای می گیرد(سادلر، 1386،ص 50)

3- مرحله سوم: آفرینش انسان از علقه: مرحله سوم که در این آیات از آن نام برده شده است علقه است. واژه علقه که جمع آن علق بر وزن فرس می باشد که در معانى متعددى مثل خون بسته، زالو و ... استعمال شده است. ولى اصل همه معانى آن به یک معنا برمى‏گردد یعنى: چیزى که به چیز بالاتر آویزان شود(راغب اصفهانی، 1412ق، ص512). و از آنجا که زالو و خون بسته به چیز دیگرى مى‏چسبند و بدان آویزان مى‏شود علق نامیده شده است.

در تفسیر "مجمع البیان "در رابطه با معنای علق آمده است: جمع علقه و آن قطعه خشکى از خونى است که براى رطوبتش بسته شده بآنچه به آن میگذرد و هر گاه خشک شد علقه گفته نمیشود، و العلق یک قسمى از کرم سیاه «بنام زالوست» که میچسبد به عضو و بشره بدن، پس خون از آن مى‏مکد(طبرسی، 1372، ج10، ص779).

در آیه دوم سوره علق آمده است:« خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَق» یعنی: انسان را از عَلَق آفرید.

در رابطه با علق در این آیه چهار احتمال آورده شده است:

الف: مراد همان خون بسته‏اى است که از ترکیب اسپرم مرد با اوول زن حاصل مى‏شود و سپس داخل رحم زن مى‏شود و بدان آویزان مى‏شود.

برخى از پزشکان مى‏نویسند:

«پس از پیوستن نطفه مرد به تخمک زن، تکثیر سلولى آغاز مى‏شود و به صورت یک توده سلولى در مى‏آید که به شکل توت است (و به آن مرولاMarula  گویند) در رحم لایه گزینى مى‏کند، یعنى سلولهاى تغذیه کننده به درون لایه مخاطى رحم نفوذ کرده و به آن معلّق (آویزان نه کاملا چسبیده به رحم) مى‏شوند. قرآن این مطلب را با تعبیر زیباى علق آورد.»(دیاب، 1404ق، ص86)

اگر این معنا را بپذیریم اطلاق کلمه «علق» بر خون بسته در آیه فوق به چند مناسبت است:

یکى چسبنده بودن آن‏  (خون بسته‏اى که براى مکیدن خون به بدن مى‏چسبد.)

و دوم آویزان شدن آن (آویزک) به جدار رحم.

و سوم و چهارم مطلبى است که دکتر پاک‏نژاد بدان تصریح کرده است. او مى‏نویسد:

«آدمى از علقه خلق شد بسیار عجیب است زیرا 15 قرن قبل اشاره به حالت اولیه جنین کرده که مشابه زالو است. وجه تشابه زالو با مرحله ایجاد جنین اینکه از هر دو ماده‏اى بنام «هپارین» ترشح مى‏شود که خون در موضع منعقد نشود و قابل تغذیه باشد .علقه چسبیده به عضو خود را جمع مى‏کند و هر دو در اینجا تقریبا به یک شکل در مى‏آیند. هر دو ساختمان که از خارج به داخل قوام خود را از دست مى‏دهند ومشابه‏اند.»(رضایی اصفهانی، 1381، ص484)

ب: علق به معناى موجود «صاحب علاقه» باشد که اشاره‏اى است به روح اجتماعى انسان و علاقه آنها به یکدیگر که در حقیقت پایه اصلى تکامل بشر و پیشرفت تمدنها را تشکیل مى‏دهد.(مکارم شیرازی، 1374، ج27، ص156)

ج: مقصود از علق گل آدم (ع) بوده که حالت چسبندگى داشته است. که در این صورت مراد از انسان در آیه فوق حضرت آدم (ع) (نه مطلق انسان‏ها) است‏(همان).

د: مقصود از علق همان نطفه مرد (اسپرماتوزئید) است.

پس از بررسی مطالب فوق مشخص می شود که:

تفسیر آخر (علق به معناى اسپرماتوزئید) با آیات فوق مناسبت ندارد. چرا که مخالف سیاق آیات سوره حج/ 5- مؤمنون/ 14- غافر/ 67 و قیامت/ 38 است. در این آیات علقه به عنوان واسطه بین دو مرحله تکامل انسان یعنى نطفه (منى) و مضغه (گوشت) قرار گرفته است. در حالى که اسپرم‏ها در مرحله اوّل (نطفه یا منى) هستند.

تفسیر سوّم و چهارم براى کلمه «علق» مناسب نیست و با ظاهر و سیاق آیات تناسب ندارد و کسانى هم که احتمال این دو معنی را پذیرفته‏اند فقط در مورد آیه دوم سوره علق گفته‏اند و در مورد آیات دیگر ذکر نکرده‏اند(رضایی اصفهانی، 1381، ص486).

این اعجاز قرآن امروزه در علم جنین شناسی این گونه بیان می شود:

ترکیب سلول جنسى مردان (اسپرماتوزوئید) و سلول جنسى زنان (اووم) در داخل لوله‏هاى فالوپ که به رحم متصل‏اند، روى مى‏دهد و یک موجود اولیه به نام تخم یا زیگوت، لخته مانند و بسیار کوچک با46 کروموزمى را تشکیل مى‏دهد.

امروزه محققین با استفاده از دانش بارورى سلولهاى جنسى انسان در محیط آزمایشگاه که به صورت (IVF 4) انجام مى‏پذیرد، در مرحله اول، با یک وسیله مکنده، تخمک را قبل از تخمک گذارى، از فولیکول تخمدانى به دست آورده، در یک محیط کشت ساده قرار مى‏دهند و بلافاصله آنها را با سلولهاى جنسى مردانه ترکیب مى‏کنند. در این مرحله امکان دارد که رویان اولیه انسان تا مرحله ابتدایى یا بلاستوسیس(Blastocele) رشد نماید. مرحله بعدى، جایگزینى این موجود اولیه در داخل رحم مادر است که از فرایندی پیچیده است‏(نوری زاد، 1383، ص24).

در کتاب جنین شناسی پزشکی لانگمن توضیح این دوره به این شکل آمده است که: پس از این که زیگوت به مرحله دوسلولی رسید دستخوش مجموعه ای از تقسیم های میتوزی می شود و تعداد سلول ها افزایش می یابد. این سلول ها که با هر تقسیم کلیواژی از اندازه آن ها کاسته می شود بلاستومر نامیده می شود. تا مرحله 8 سلولی توده سست و غیر فشرده ای تشکیل می گرد که آرایش چندان مرتبی ندارد. با وجود این بعد از سومین کلیواژ بلاستومر ها تماس خود را با یکدیگر به حداکثر می رسانند و توپ فشرده ای از سلول ها که از طریق اتصالات محکم در کنار یکدیگر قرار گرفته اند تشکیل می دهد. این روند فشردگی سبب می شود سلول های داخلی که از طریق اتصالات شکاف دار ارتباط گسترده ای بایکدیگر دارند از سلول های خارجی جدا شوند. تقریبا 3 روز بعد از لقاح سلول های رویان فشرده مجددا تقسیم می شوند و مرولای 16 سلولی(توت مانند) را تشکیل می دهند. تقریبا در زمان ورود مرولا به حفره رحم نفوذ مایع از زونا پلوسیدا به داخل فضاهای بین سلولی توده سلولی آغاز می شود. به تدریج فضاهای بین سلولی به یکدیگر می پیوندند و در نهایت حفره ای واحد که بلاستوسل نام دارد تشکیل می شود. در این هنگام رویان بلاستوسیست نام دارد. در این هنگام امکان شروع لانه گزینی پس از یک سری تغیرات ایجاد می شود. مطالعات نشان می دهد که سلکتین موجود در روی سلول های تروفوبلاست و گیرنده های کربوهیدراتی آن که در روی اپی تلیوم رحم قرار دارند واسطه اتصال اولیه بلاستوسیست به رحم هستند(سادلر، 1386، ص46).

4-مرحله چهارم: آفرینش انسان از مضغه: مرحله بعدی که در آفرینش انسان در این آیات ذکر می شود مضغه است.

مضغه در لغت به معنای پاره ای از گوشت است که جویده شده باشد ولی پخته  نشده باشد(راغب اصفهانی، 1412ق، ص 770).

در آیه پنجم سوره حج آمده است:« یَأَیُّهَا النَّاسُ إِن کُنتُمْ فىِ رَیْبٍ مِّنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْنَاکمُ مِّن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِن مُّضْغَةٍ مخَُّلَّقَةٍ وَ غَیرِْ مخَُلَّقَةٍ لِّنُبَینِ‏َّ لَکُمْ...» یعنی: اى مردم، اگر در باره برانگیخته شدن در شکّید، پس [بدانید] که ما شما را از خاک آفریده‏ایم، سپس از نطفه، سپس از علقه، آن گاه از مضغه، داراى خلقت کامل و [احیاناً] خلقت ناقص، تا [قدرت خود را] بر شما روشن گردانیم.

در این آیه به دونوع مضغه مخلقه و غیر مخلقه اشاره می‍کند. مفسران در تفسیر این امر نظرات گوناگونی بیان کرده انداز جمله:

در تفسیر "مجمع البیان" در رابطه با این واژه آمده است: تشبیه مى‏کند به گوشت جویده. یعنى خون بسته بصورت پاره گوشت جویده درمى‏آید. گوشت جویده‏اى که خلقت آن تمام و ناتمام است. و ازمجاهد نقل شده : یعنى صورت یافته و صورت نیافته. چنین پاره گوشتى هنوز داراى خطوط و نقشها و صورت نیست(طبرسی، 1372، ج14، ص 114).

در تفسیر "نمونه" نیز ذیل این آیه آمده است: کم کم جنین شکل یک قطعه گوشت جویده شده به خود مى‏گیرد بى آنکه اعضاى مختلف بدن در آن مشخص باشد. اما ناگهان در پوسته" جنین" تغییراتى پیدا مى‏شود، و شکل آن متناسب با کارى که باید انجام دهد تغییر مى‏یابد و اعضاى بدن کم کم ظاهر مى‏شود، اما جنینهایى که از این مرحله نگذرند و هم چنان به صورت سابق و یا ناقص بمانند ساقط مى‏شوند و از رده خارج مى‏گردند، جمله" مُخَلَّقَةٍ وَ غَیْرِ مُخَلَّقَةٍ" ممکن است اشاره به این مرحله باشد یعنى" کامل الخلقه" و" غیر کامل الخلقه"(مکارم شیرازی، 1374، ج14، ص24).

به هرحال آن چه که مسلم است و از معنای آیه و واژه به دست می آید این است که در این مرحله هنوز رویان مانند پاره گوشتی می باشد و اعضای آن هنوز تمایز نیافته اند.

امروزه از این راز قرآن در علم جنین شناسی پرده برداشته شده است. پس از مرحله لانه گزینی که قرآن از آن به علقه یاد کرده بود و در هفته دوم شکل می گرفت اکنون به مرحله بعدی رسیده است. به طور کلی از سخنان متخصصان علوم پزشکى برمى‏آید که جنین انسان از هنگام لقاح تخمک و کرمک (اوول و اسپرم) تا شش روز در راه است تا در رحم جایگزین شود. سپس در رحم لانه‏گزینى مى‏کند و بصورت آویزک (علق) تا 14 روز به رشد خود ادامه مى‏دهد. و از هفته سوم باردارى دوره تمایز لایه‏هاى زاینده (مضغه) را مى‏گذراند که تا ماه سوم باردارى ادامه دارد. امّا این مضغه همیشه یک حالت ندارد و مراحل و حالات گوناگونى دارد. که در قرآن کریم از آن تعبیر به مخلّقه و غیر مخلّقه‏  شده است(رضایی اصفهانی، 1381، ص 479).

به گفته دکتر تامس سادلر مشخص ترین رویدادی که طی هفته سوم زندگی داخل رحمی رخ می دهد گاسترولاسیون است، طی این روند هر سه لایه زایا(اکتودرم، مزودرم، اندودرم) در رویان تشکیل می شوند. گاسترولاسون با تشکیل شیار اولیه در سطح اپی بلاست آغاز می شود(سادلر، 1386، ص63). در این مرحله اجزا هنوز شکل نیافته اند و اگر به تصاویر رویان در این مرحله توجه شود آن را مانند یک قطعه گوشت له شده و جویده شده می توان یافت. اما در این مرحله اتفاق دیگری نیز صورت می گیرد. در این دوره محور های بدن تشکیل می شود. محور های قدامی- خلفی، پشتی- شکمی و چپ- راست بدن در این مرحله تشکیل می شوند(همان، ص65).

5- مرحله پنجم: استخوان سازی: در ادامه مراحلی که آیات بیان می کنند این بار نوبت به ساخت استخوان می رسد:« فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاما»

عظام در لغت به معنای استخوان و جمع عظم می باشد(راغب اصفهانی، 1412ق، ص573).

این مرحله همان گونه که قرآن به آن اشاره کرده است در علم جنین شناسی نیز امروزه به اثبات رسیده است.

سه لایه ژرمینال رویانی که از توده سلولی داخلی به وجود می آیند، تمامی بافت ها و اعضای رویان را می سازند.

اکتودرم این لایه سیستم عصبی مرکزی (شامل مغز و نخاع) ، سیستم عصبی محیطی، چشم و بینی اپی درم و ضمایم ان شامل مو و ناخن ... را به وجود می اورند.

همچنین این لایه بافت همبند و استخوان با منشا قوس بروشیال را ایجاد می کند.

مزودرم نیز سبب ساخت غضروف ، استخوان، بافت همبندو قلب و عروق و... می شود.

اندودرم: این لایه اپی تلیوم پوشاننده دستگاه های گوارش و تنفس، پارانشیم لوزه ها، غده تیروئید و... را ایجاد می کند.(مهدوی شهری، 1383، 34)

در مرحله مضغه یا گاسترولاسیون ،پروتئین مورفوژنتیک استخوان در سراسر دیسک رویانی پخش میشود که زمینه شکل گیری استخوان را فراهم می کند. استخوان سازی پس از هفته سوم شروع می شود. در هفته سوم پس از تشکیل سیستم عصبی جنین کم کم استخوان های سر و صورت و سپس ستون فقرات شروع به ساخته شدن می کنند.(سادلر، 1386، ص85-82).

این در حالی است که از سابقه علم جنین شناسی از این موضوع سال های زیادی نمی گذرد. در حالی که قرآن این امر را در هزار و چهارصد سال پیش بدون هیچ گونه امکانات پزشکی بیان کرده است.

6-مرحله ششم: پوشاندن گوشت بر استخوان ها: در ادامه این آیات به آخرین مرحله اشاره می شود که آن پوشانده شدن استخوان توسط گوشت است:« فَکَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْما»

دکتر دیاب و دکتر قرقوز در مورد آیه 14 سوره مؤمنون مى‏نویسند:

«این آیه شریفه نه فقط به شکل‏گیرى و تکوین استخوان پیش از گوشت (عضلات) به گونه‏اى بدیع اشاره دارد (بطوریکه گوشت را به عنوان «کسا» «پوشش» نام برده و براى کسانى که با علم کالبد شکافى سر و کار دارند کاملا واضح است که عضلات طورى استخوان‏ها را در برگرفته‏اند که گویى پوششى براى استخوان هستند) بلکه به نظر ما به مرحله تمایز و تخلق که از این مضغه کوچک آغاز مى‏شود نیز اشاره دارد.»

و سپس اضافه مى‏کنند که: «رشد سریع جنین پس از ماه سوم آغاز مى‏شود و اندامهاى شکل یافته به سوى تکامل‏ مى‏روند. برخى از این اندامها مانند جفت، دستگاه گوارش و قلب از همان دوران جنینى فعالیت خود را آغاز مى‏کنند و مغز استخوان به تولید خون مى‏پردازد ...» « دیاب، 1404ق ، ص 89 ».

نکته قابل توجه آن است که قرآن پوشیده شدن گوشت را بعد از پیدایش استخوان مى‏داند. وساخته شدن سلولهاى اسکلروتوم (Sclerotome) نیز که باعث پیدایش غضروف و استخوان مى‏شود از هفته چهارم باردارى شروع مى‏شود. «سادلر، 1386، ص87» و امّا سلولهاى ماهیچه‏اى (میوتوم‏Myotome) پس از سکلروتوم ساخته مى‏شود(همان) که شامل ماهیچه‏هاى مخطط، صاف و ماهیچه قلب مى‏شود. سلولهاى میوتومى در نواحى دیواره بدن و اندامها دو نیمه شده به طرف محلهاى دائمى خود مهاجرت کرده، طویل و دوکى مى‏گردند.

این نمونه های مختصری از اعجاز این کتاب بی پایان بود که علم امروزه با وجود دستگاه های فوق پیشرفته تنها توانسته بخشی از آن ها را آشکار کند در حالیکه قرآن این موارد را صدها سال پیش برای بشر آشکار نموده است.

7- مرحله هفتم: آفرینش روح یا دمیدن جان در جنین: قرآن کریم در چند آیه، سخن از آفرینش دیگر و دمیدن روح در جنین می کند و آن را به عنوان مرحله ای از تطورات جنین معرفی می کند(سجده/9، مومنون/ 14، حجر/ 29).

آیت الله مکارم شیرازی در ذیل آیه 14 سوره مومنون«ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَر» گفته است:«انشاء» همان گونه که ارباب لغت گفته اندآفرینش به معنای ایجاد کردن چیزی توام با تربیت آن است. این تعبیر نشان می دهد که مرحله اخیر با مراحل قبل، کاملا متفاوت است، این همان مرحله ای است که جنین وارد حیات انسانی می شود و حس و حرکت پیدا می کند و به جنبش در می آید(مکارم شیرازی، 1373، ج14، ص211).

این جاست که انسان، زندگی نباتی و گیاهی را پشت سرگذاشته وگام به جهان حیوانات واز آن برتر به جهان انسان ها می گذارد.

دکتردیاب و دکتر قرقوز درباره نفخ روح می نویسند:

«عموما مهمترین اتفاقی که پس از ماه سوم برای جنین پیش می آید، حرکت و فعالیت قلب و رشد سریع جنین و شکل گیری اندام های خارجی است. در ماه سوم و ابتدای ماه چهارم به دلیل عصب دارشدن اندام ها، حرکت جنین آغاز می شود و زن باردار در ماه چهارم حرکت جنین را کاملا احساس می کند. معمولا جنین دختر، زودتر از پسر، حرکت را شروع می کند. ضربان قلب جنین، از ابتدای ماه چهارم آغاز و کاملا شنیده می شود. قرآن پس از بیان مراحل خلقت جنین به این مرحله نیز اشاره کرده است«ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَر».

شاید آگاه ترین فرد به این مرحله و حتی پیش از پزشکان مادری است که با نخستین حرکت جنین، چیزی درون خود احساس می کند که از قبل وجود نداشته باشد، احساس می کند که روح دیگری در اعماق او به وجود آمده است(دیاب، 1404ق، ص 89).

نتیجه گیری

پس از بررسی مراحل تکامل از دیدگاه آیات 14-12 سوره مومنون و علم جنین شناسی نتایج زیر حاصل گردید:

1- طبق آیات قرآن آفرینش اولین انسان از خاک بوده است.

2- اشاره به مراحل خلقت در زمانی که هیچ اثری از دستگاه های پیشرفته علمی نبوده است نشان از اعجاز بی بدیل قرآن و سرچشمه الهی داشتن این کتاب آسمانی دارد.

3- قرآن اولین علت پیدایش انسان را نطفه می داند و این به معنای رد بکرزایی در انسان است که علم نیزامروزه آن را تایید می کند.

4- اشاره قرآن به رویان  به علقه از دوجهت است: اول آنکه رویان در این مرحله از دیواره رحم آویزان می شود و دیگر آنکه مانند زالو شروع به مکیدن خون مادر می کند.

5- اشاره قرآن به مضغه به معنای گوشت جویده شده همان مرحله گاسترولاسیون است،که طی این روند هر سه لایه زایا(اکتودرم، مزودرم، اندودرم) در رویان تشکیل می شوند. این مرحله از هفته سوم آغاز می شود و احتمالا تا سه ماهگی ادامه دارد. در این مرحله جنین مانند ته گوشت جویده شده است.

6- امروزه در علم جنین شناسی همان طور که قرآن در صدها سال پیش به آن اشاره کرده است اثبات کرده که ابتدا در رویان استخوان ها شکل می گیرند و سپس بر روی آن ها گوشت پوشانده می شود.