نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار/ مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان آذربایجان غربی
2 ستاد/گروه زیست شناسی دانشگاه آنکارا - ترکیه
چکیده
تعداد 13 نمونه از جنس میکروتوس (Microtus) برای اولین بار در این بررسی از منطقه گله بان مرند در آذربایجان شرقی جمع آوری گردید. نمونه های جمع آوری شده به روش های مورفولوژیکی و کاریولوژیکی مورد بررسی قرار گرفت. خصوصیات مورفولوژیکی و کاریولوژیکی این نمونه ها نشان می دهد که همه آن ها متعلق به گونه Microtus socialis می باشند. نمونه های جمع آوری شده از نظر مورفولوژیکی (رنگ پشت بدن قهوه ای متمایل به زرد، قسمت شکم از خاکستری کم رنگ تا سفید کثیف متغیر بوده و رنگ پشت با شکم به صورت واضح در کنار بدن از هم جدا نمی شوند. دم کوتاه و دو رنگ بوده" رنگ قسمت بالا نسبت به پایین آن تیره تر" و پوشیده از مو می باشد و اندازه موها در انتهای دم کمی بلندتر می شود. چشم ها کوچک و سیاه رنگ است. گوش ها با این که کوچک هستند ولی از داخل موها تا حدودی نمایان می باشند. روی دست ها و پاها از مو پوشیده است و رنگ آنها مشابه با رنگ پشت حیوان می باشد.) و زیستگاه با موش های مغان منطقه اردبیل (مغان) تشابه زیادی نشان می دهند. کاریوتایپ نمونه ها دارای 2n=62، NF=62 و NFa=60 می باشد و با نتایج قبلی مطابقت می نماید. تمامی کروموزوم ها آکروسنتریک هستند.
کلیدواژهها
عنوان مقاله [English]
Morphology and karyology of Microtus socialis in new distributed location of East Azerbaijan province
نویسندگان [English]
1 Assistant Professor / West Azerbaijan Agricultural and Natural Resource Research Center
2 Professor/ Biology Dept. of Ankara University/ Turkey
چکیده [English]
A total of 13 specimens of the genus Microtus distributed in the Galleban region of Marand in the East Azerbaijan were investigated based on morphological and karyological methods. Karyological and morphological characters of these samples show that all species are Microtus socialis. Their morphology (The color of dorsally is brown to yellowish. Ventral is grayish to silvery grey and there is no sharp demarcation. The tail is short with bicoloured; above is darker in comparison the below, and covered with hairs. Size of hairs getting longer in the end of their tail. Eyes are small and black. Ears are small but visible to some extent. Hands and legs are covered with hairs and their color are similar to dorsally of the vole.) and habitat were as like as M. socialis of Moghan (Ardebil Province). The karyotype of the samples were 2n=62, NF=62 and Nfa= 60. All of chromosomes are acrocentric.
کلیدواژهها [English]
مورفولوژی و کاریولوژی موشمغان (Microtus socialis) در استان آذربایجان شرقی
علیرضا خلیل آریا1* و ارجمند چولاک2
1 ارومیه، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی آذربایجان غربی، بخش تحقیقات گیاهپزشکی
2 ترکیه، آنکارا، دانشگاه آنکارا، دانشکده علوم، گروه زیست شناسی
تاریخ دریافت: 5/7/90 تاریخ پذیرش: 29/10/92
چکیده
تعداد 13 نمونه از جنس میکروتوس (Microtus)، در این بررسی از منطقه گله بان مرند در آذربایجان شرقی جمع آوری گردید. نمونههای جمعآوری شده به روشهای مورفولوژیکی و کاریولوژیکی مورد بررسی قرار گرفت. خصوصیات مورفولوژیکی و کاریولوژیکی این نمونهها نشان میدهد که همه آنها متعلق به گونه Microtus socialis میباشند. نمونههای جمعآوری شده از نظر مورفولوژیکی (رنگ پشت بدن قهوهای متمایل به زرد، قسمت شکم از خاکستری کم رنگ تا سفید کثیف متغیر بوده و رنگ پشت با شکم بصورت واضح در کنار بدن از هم جدا نمیشوند. دم کوتاه و دو رنگ بوده (رنگ قسمت بالا نسبت به پایین آن تیرهتر) و پوشیده از مو میباشد و اندازه موها در انتهای دم کمی بلندتر میشود. چشمها کوچک و سیاه رنگ است. گوشها با این که کوچک هستند ولی از داخل موها تا حدودی نمایان میباشند. روی دستها و پاها از مو پوشیده است و رنگ آنها مشابه با رنگ پشت حیوان میباشد. زیستگاه موشهای مغان منطقه اردبیل (مغان) تشابه زیادی نشان میدهند. کاریوتایپ نمونهها دارای 2n=62، NF=62 و NFa=60 میباشد و با نتایج قبلی مطابقت مینماید. تمامی کروموزومها آکروسنتریک هستند.
واژههای کلیدی: میکروتوس، کاریوتایپ، سوسیالیس، آذربایجان شرقی
* نویسنده مسئول، تلفن: 09122729593، پست الکترونیکی: aria836@gmail.com
مقدمه
راسته جوندگان با 29 خانواده، بیش از 40 جنس و 2800 گونه بزرگترین راسته پستانداران میباشد (51 و 59). به غیر از قطبها، زلاند نو و بعضی از جزایر اقیانوسی در تمامی نقاط دنیا پراکنش نشان میدهند. این جانوران با زندگی در خشکی، بالای درخت، زیر خاک و بصورت نیمه آبزی در زیستگاههای مختلفی گسترش یافتهاند (60).
در زیرخانواده میکروتینه 28 جنس و 151 گونه وجود دارد (50 و 60). افراد این زیرخانواده در منطقه هولوآرکتیک از شمال گواتمالا تا کل آمریکای شمالی، در تمامی آوراسیا، ژاپن، تایوان، جنوب غرب چین، شمال هندوستان، خاورمیانه و در قاره آفریقا در لیبی پراکنش نشان میدهند (15). تحقیقات فیلوژنتیکی تک نیایی بودن افراد متعلق به این زیرخانواده را نشان داده است (28، 42 و 56).
گونههای متعلق به جنس میکروتوس (Microtus) با نشان دادن تنوع اکولوژیکی یکی از پستانداران کوچک غالب بسیاری از زیستگاههای نیمکره جنوبی به شمار میروند. با اینکه بسیاری از گونههای این جنس مراتع، مزارع و باغات را بعنوان زیستگاه ترجیح میدهند، بعضیها در جنگلها و ارتفاعات زیست میکنند (50). میکروتوس با حدود 65 گونه بعنوان نماینده جوندگان خانواده میکروتینه (45 و 50) در میان پستانداران هولوآرکتیک میباشند (66).
در ایران نزدیک به 55 گونه جونده وجود دارد (2، 5، 7، 10، 29 و 33). در تحقیقات انجام شده تا به امروز 8 گونه از جنس میکروتوس به نام های M. socialis، M. arvalis,، M. irani، M. (Sumeriomys) qazvinensis،
M. transcaspicus، M. schelkovinkovi، M. paradoxus و M. nivalis از ایران گزارش شده است (2، 5، 10، 29 و 33). کاریوتایپ M. socialis جمع آوری شده از زنجان بصورت 2n=62، NFa=60 و NF=62 تعیین شده است (62). خصوصیات بیومتریک نمونههای میکروتوس در شمال خراسان مورد بررسی قرار گرفته است (4).
مرزهای بین گونههای کنونی و شباهتهای فیلوژنتیکی بین آنها بر اساس خصوصیات مورفولوژیکی و کاریولوژیکی تعیین میگردد (45). ولی این خصوصیات تاکسونومیکی بطور قطعی نمیتواند مسایل و مشکلات سیستماتیکی جنس میکروتوس را جوابگو باشد (45). بر اساس رفتارهای گونههای مختلف متعلق به این جنس تغییراتی در خصوصیات آن به وجود آمده و به این ترتیب بطور دقیق و قطعی قابل شناسایی نمیباشند (45). بطور مثال در بررسیهای خصوصیات جمجمه و دندان گونههای میکروتوس اختلافات بزرگ بین گونهای، تفاوتهای بزرگ در سازگاری با محیط نمایان شده است (16، 47 و 64). از طرفی تکامل کاریولوژیکی تفاوت زیادی نسبت به تغییرات مورفولوژیکی نشان میدهد (14 و 57). بطوری که کاریوتایپ گونههای متعلق به جنس میکروتوس با دامنه 2n=17-62 در بین پستانداران از نظر تنوع کاریولوژیکی از دامنه تغییرات بزرگی برخوردار است (65 و 66). بعضی از ارتباطات فیلوژنتیکی از باند G کاریوتایپها قابل تشخیص میباشد (37، 40، 41، 44، 52 و 65). معرفی گونههای جدید متعلق به این جنس نشان میدهد که هنوز جایگاه سیستماتیک آن بطور قطعی مشخص نشده است (26، 45، 50، 54 و 65). بطوری که در سالهای اخیر موجب ارایه گونههای جدید شده است (23 و 61). بنظر بعضی از محققین تمامی گونههای جنس میکروتوس به غیر از
M. majori و M. schelkovinkovi متعلق به گروههای socialis و arvalis میباشند (45 و 46). این گروه بندی از طرف Zagorodnyuk (1990) نیز پیشنهاد شده است. همچنین Miller (1912)، Niethamer (1982) و Musser و Carleton (2005) هر دو گروه را متعلق به میکروتوس میدانند.
گروه آروالیس گونههای M. arvalis،
M. rossiaemeridionalis (=M. levis = M. epiroticus) و M. obscurus میباشد (33). به نظر Krystufek و Vohralik (2005) برای اولین بار Meyer و همکاران در سال 1969 با شناسایی گونههای سیبلینگ (برادر)
M. arvalis به نام M. subarvalis Meyer, Orlov & Skholl 1972 را نامگذاری کردهاند. در طول چند سال گذشته گونههایی از جنس میکروتوس در گروه سوسیالیس جای داده شده است. Gromov و Erbajeva (1995)
M. guentheri, M. irani, M. paradoxus و M.socialis را در گروه ذکر شده قرار دادند. بنظر بعضی از محققین
M. schidlovskii نیز جزو این گروه می باشد (12، 13، 22 و 27). M. dogramacii توسط Kefelioglu و Krystufek (1999)، M. anatolicus توسط Krystufek و Kefelioglu (2001)، M. gazvinensis توسط Golenishchev و همکاران (a2002) و M. philistinus توسط Shehab و همکاران (2004) در این گروه طبقهبندی شدهاند.
بیشتر محققین روسی هر دو گروه یاد شده را متعلق به زیرجنس Sumeriomys Argyropulo 1993
میدانند (21، 22، 23، 25 و 53). در صورتی که بیشتر محققین دیگر بدون در نظر گرفتن زیرجنس هر دو گروه را در داخل جنس میکروتوس طبقهبندی کردهاند (17، 18، 19 و 45).
در بررسی کاریوتایپ گونههای متعلق به گروه socialis در ترکیه کاریوتایپ M.socialis، 2n=62، NFa=60 و
M. irani, NF=62، 2n=48, M. dogramacii,NF=49/50/52/54, NFa=46/48/50, 2n=60 تعیین گردیده است (31). Krystufek و Kefelioglu (2001) کاریوتایپ M. anatolicus را بصورت 2n=60 مشخص کرده اند. در سال 2006 Yigit و همکاران کاریوتایپ M. schidlovskii را بصورت2n=60, NF=60 NFa=58 و کاریوتایپ M. socialis را بصورت 2n=62, NF=62 NFa=60 تعیین کردهاند. کاریوتایپ
M. rossiaemeridionalis را در سال 2007 Yigit و همکاران بصورت2n=54, NF=56 NFa=52 عنوان کرده اند. در ایران Golenishchev و همکاران (a2002)
M. gazvinensis را با خصوصیات کاریوتایپی2n=54, NF=56 , NFa=52 بعنوان گونه جدید از منطقه بوئین زهرا (استان قزوین) معرفی کردهاند.
گونه M. socialis قبلاً از پیشکوه، سد کوهرنگ، 90 کیلومتری جنوب اصفهان استانهای اردبیل، آذربایجان شرقی و غربی، خوزستان، فارس، اصفهان، تهران، قزوین، زنجان، کردستان، کرمانشاه، لرستان و خراسان گزارش گردیده است (2، 5، 7، 8، 11، 29 و 33). نمونههای گونه یاد شده از شمال غرب آذربایجان شرقی (روستای گله بان) جمع آوری شدند.
مواد و روشها
عملیات به دو روش صحرایی و آزمایشگاهی انجام گرفت. عملیات صحرایی برای جمع آوری نمونهها به روشهای استفاده از تلههای زندهگیر، مردهگیر و صید نمونه هنگام آبیاری غرقابی انجام پذیرفت. تعداد 13 نمونه (5 نر و 8 ماده) از مزارع اطراف روستای گلهبان (حدودا 15 کیلومتری غرب شهرستان مرند، استان آذربایجان شرقی) با مختصات جغرافیایی˝45 ΄30 ˚38 شمالی، ˝03 ΄33 ˚45 شرقی و ارتفاع 1113 متر از سطح دریای آزاد جمع آوری گردید (نقشه 1). نمونه ها به آزمایشگاه بخش تحقیقات گیاه پزشکی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان آذربایجان غربی منتقل گردیده و تا انجام مراحل آزمایشگاهی در حیوان خانه نگهداری شدند. از بیسکوئیت، خیار، هویج و سیب زمینی برای پرورش آن ها استفاده گردید.
در آزمایشگاه طول سر و بدن، دم، پای عقب و گوش به میلیمتر و وزن به گرم تمامی نمونهها اندازهگیری و در فرم های مربوطه ثبت گردیدند.
آنالیز کاریوتایپ با استفاده از تکنیک تزریق کلشیسین به روش فورد و هامیلتون (1956) انجام گردید. از لامهای آماده شده کاریوتایپ در عدسی شیئی100× تعداد 20 پلاک متافاز بررسی و تعداد کروموزومها (2n)، تعداد کل بازوهای کروموزومی (2NF) و بازوهای کروموزومهای غیرجنسی (2NFa) شمارش و ثبت گردیده و از پلاکهای واضح عکس گرفته شده و کاریوتایپ شان تهیه شد. کاریوتایپ نمونهها هم زیر میکروسکوپ و هم در محیط رایانه از روی عکسها مورد شمارش قرار گرفت.
جمجمه هر یک از نمونهها در داخل آمونیاک 15% قرار گرفته و در درون بن ماری ˚C80 به مدت 1الی 2 ساعت گذاشته شد. قسمتهای گوشتی و چربی توسط پنس تمیز شده و برای خشک شدن در انکوباتور با دمای ˚C35 قرار گرفت. سپس قسمتهای مختلف جمجمه توسط کولیس دیجیتال با حساسیت صدم میلیمتر اندازهگیری و در جدول مربوطه ثبت گردید. بعضی از نمونهها جهت ثبت خصوصیات مورفولوژیکی از قبیل رنگ موها، رنگ دم، و ... تاکسیدرمی گردیدند.
نتیجه و بحث
محل تیپ Microtus socialis Pallas, 1773 نزدیک رودخانه اورال در روسیه میباشد. اسامی aristovi Golenishchev, 2002. astrachanensis Erxleben, 1777. binominatus Ellerman, 1941.؛ bogdoensis Wang & Ma, 1982 gravies Goodwin, 1934..nikolajevi Ognev, 1950 parvus Satunin, 1901 satunini Ognev, 1924. syriacus Brants, 1827. zaitsevi Golenishchev, 2002. بعنوان مترادف برای این گونه استفاده شده است. نمونهها از مزارع یونجه و مزارع آفتاب گردان و گندم که در جوار هم بودند جمعآوری گردید و از نظر زیستگاه مشابه با نمونههایی است که توسط تقی زاده (1343) از دشت مغان جمع آوری شده است.
رنگ پشت بدن قهوهای متمایل به زرد، قسمت شکم از خاکستری کم رنگ تا سفید کثیف متغیر بوده و رنگ پشت با شکم به صورت واضح در کنار بدن از هم جدا نمیشوند. فقط از بالا به طرف شکم رنگ قهوهای روشنتر میشود. دم کوتاه و دو رنگ بوده (رنگ قسمت بالا نسبت به پایین آن تیرهتر) و پوشیده از مو میباشد و اندازه موها در انتهای دم کمی بلندتر میشود. چشمها کوچک و سیاه رنگ است. گوشها با این که کوچک هستند ولی از داخل موها تا حدودی نمایان میباشند. روی دستها و پاها از مو پوشیده است و رنگ موها مشابه با رنگ پشت حیوان است. در کف پاها و دستها مو دیده نمیشود و در کف هر کدام از پاها 5 عدد پینه وجود دارد.
کاریوتایپ نمونهها 2n=62، NF=62 و NFa=60 بدست آمد. همه کروموزومهای اتوزومی و جنسی آکروسنتریک میباشند. 10 جفت از کروموزومهای اتوزومی بزرگ، 10 جفت متوسط و 10 جفت آنها کوچک و از کروموزومهای جنسی X بزرگ و Y کوچک میباشد (شکل 1).
از اندازههای ظاهری، سر و بدن، دم، پای عقب و گوش به میلیمتر و وزن بدن به گرم و نیز قسمتهای مختلف جمجمه (میلیمتر) هر 13 نمونه اندازهگیری شده و در جدول 1 ثبت گردید.
جدول 1- اندازه بدن (میلیمتر ، وزن به گرم) و جمجمه (میلی متر) در 13 نمونه M. socialis (گله بان – مرند)
قسمتهای بدن و جمجمه |
تعداد نمونه |
حداقل |
حداکثر |
میانگین |
انحراف معیار (SE) |
طول بدن و دم |
13 |
111 |
147 |
46/128 |
18/3 |
دم |
13 |
20 |
32 |
39/26 |
10/1 |
پای عقب |
13 |
18 |
22 |
9/19 |
38/0 |
گوش |
13 |
10 |
14 |
1/12 |
35/0 |
وزن بدن |
13 |
11 |
36 |
3/20 |
13/2 |
پهنای زیگوماتیک |
13 |
3/13 |
9/15 |
77/14 |
24/0 |
ارتفاع پوزه |
13 |
7/3 |
9/5 |
7/4 |
18/0 |
پهنای پوزه |
13 |
8/3 |
5 |
59/4 |
10/0 |
فاصله بین حدقه ای |
13 |
3/3 |
4 |
7/3 |
05/0 |
طول کندیل و بازال |
13 |
5/20 |
4/25 |
39/23 |
44/0 |
طول کندیل و نازال |
13 |
4/22 |
9/26 |
92/24 |
45/0 |
طول اکسی پیتونازال |
13 |
8/22 |
3/27 |
35/25 |
44/0 |
طول استخوان بینی |
13 |
9/6 |
5/9 |
97/7 |
22/0 |
پهنای استخوان بینی |
13 |
4/3 |
1/4 |
84/3 |
07/0 |
طول استخوان پیشانی |
13 |
3/6 |
3/9 |
85/7 |
26/0 |
طول استخوان آهیانه |
13 |
4 |
7/6 |
4/5 |
21/0 |
طول جعبه جمجمه |
13 |
8/8 |
8/10 |
10 |
16/0 |
پهنای جعبه جمجمه |
13 |
8/11 |
6/12 |
11/12 |
06/0 |
پهنای ماستوئید |
13 |
9/6 |
9 |
69/7 |
16/0 |
ارتفاع جمجمه با صندوق صماخ |
13 |
9/8 |
7/10 |
10 |
13/0 |
ارتفاع جمجمه بدون صندوق صماخ |
13 |
1/7 |
30/8 |
57/7 |
09/0 |
پهنای اکسی پیتال |
13 |
1/11 |
6/13 |
65/12 |
23/0 |
طول دیاستما |
13 |
4/6 |
5/8 |
48/7 |
19/0 |
طول کام |
13 |
5/11 |
7/14 |
26/13 |
32/0 |
طول شکاف کامی |
13 |
2/3 |
7/4 |
14/4 |
13/0 |
طول صندوق صماخ |
13 |
5/7 |
2/9 |
62/8 |
15/0 |
عرض صندوق صماخ |
13 |
7/5 |
7/7 |
81/6 |
17/0 |
ارتفاع فک پایین |
13 |
9/6 |
9 |
96/7 |
17/0 |
طول فک پایین |
13 |
9/13 |
3/16 |
35/15 |
28/0 |
طول ردیف دندان های آسیای بالا |
13 |
4/4 |
8/5 |
09/5 |
11/0 |
طول ردیف دندان های آسیای پایین |
13 |
2/4 |
8/5 |
92/4 |
11/0 |
طول دندان آسیای اول فک بالا |
13 |
8/1 |
6/2 |
2 |
07/0 |
طول دندان آسیای دوم فک بالا |
13 |
2/1 |
6/1 |
42/1 |
04/0 |
طول دندان آسیای سوم فک بالا |
13 |
3/1 |
1/2 |
67/1 |
07/0 |
طول دندان آسیای اول فک پایین |
13 |
1/2 |
9/2 |
47/2 |
06/0 |
طول دندان آسیای دوم فک پایین |
13 |
1/1 |
6/1 |
37/1 |
06/0 |
طول دندان آسیای سوم فک پایین |
13 |
9/0 |
3/1 |
12/1 |
03/0 |
خصوصیات مورفولوژیکی نمونههای جمع آوری شده با نمونههای M. socialis نگهداری شده در موزه طبیعی لندن (2)، نتایج حاصل از بررسیهای انجام یافته در ارتباط با گونههای مختلف جنس میکروتوس در کشور و بعضی از کشورهای همسایه مورد مقایسه و ارزیابی قرار گرفت. در مطالعه فونستیکی جوندگان منطقه شکار ممنوع انجرک در استان کرمان نمونههایی از جنس میکروتوس مشاهده نشده است (1).
شکل 1- محل جمع آوری نمونهها (منطقه گله بان مرند) در استان آذربایجان شرقی(تصاویر گوگل ارث)
تقی زاده (1343) در ارتباط با مورفولوژی نمونههای
M. socialis دشت مغان بزحمت دیده شدن گوشها، وجود پوزه پهن و روشنتر بودن قسمت بالای دم نسبت به پایین آن را عنوان نموده است. در مقابل مروتی (1389) پوزه را تا حدی باریک و کوتاه شناسایی کرده است. در نمونههای جمعآوری شده در این بررسی گوشها تا حدی مشخص، پوزه کوتاه و تا حدی باریک و دم بطور مشخص در قسمت بالا تیرهتر از پایین آن میباشد.
در سال 1968 Vinogrado و Argiropulo، اعتماد (1357) و سال 2005 Krystufek و Vohralik در بررسی
M. socialis ، وجود تعداد 5 پینه در کف پاها را گزارش کردهاند و وجود این تعداد پینه را برای گونههای متعلق به گروه سوسیالیس اختصاصی توصیف کردهاند. Kefelioglu (1995) در بررسی M. socialis ترکیه تعداد 6 پینه را گزارش کرده است. در این تحقیق تعداد پینهها 5 عدد بدست آمد.
در سال 1995 Kefelioglu اندازه کندیل و بازال را بین 35/23 الی 26 میلیمتر تعیین کرده است. اندازه این قسمت از جمجمه را Krystufek و Vohralik (2005) بین 2/24 الی 7/26 و به نقل از اعتماد (1357) در نمونههای موجود در موزه علوم طبیعی لندن 6/22 ثبت شده است. در این بررسی اندازه کندیل و بازال بین 5/20 الی 4/25 و بطور متوسط 39/23 میلیمتر بدست آمد و این اندازهها در محدوده نتایج بدست آمده توسط تحقیقات مختلف می باشند.
بنظر Vinogrado و Argiropulo (1968) اندازه دم در این گونه همیشه کوچکتر از 25% اندازه سر و بدن میباشد. اعتماد (1357) برای اندازه دم از اصطلاح کوچکتر از نصف اندازه سر و بدن استفاده کرده است. به نقل از اعتماد (1357) در نمونههای محافظت شده در موزه علوم طبیعی لندن اندازه دم از 25% اندازه سر و بدن تجاوز نمیکند. نتایج بدست آمده از این بررسی نشان میدهد که اندازه دم بطور متوسط 39/26% اندازه سر و بدن می باشد. بنظر اعتماد (1357) و Krystufek و Vohralik (2005) رنگ پشت بدن با قسمت شکم با یک خط فرضی مشخصی جدا نمیشود. اما بنظر Kefelioglu (1995) در M. socialis های ترکیه رنگ دو قسمت ذکر شده در حالی که نمونههای جوان جدا نشده، در نمونههای بالغ بطور مشخص توسط یک خط فرضی از هم جدا شدهاند. در این بررسی رنگ پشت و شکم از همدیگر جدا نشده و از نظر اعتماد (1357) و Krystufek و Vohralik (2005) حمایت می کند.
جمجمههای تمیز شده 13گونه جمعآوری شده با نمونههای M. socialis (جمعآوری شده از منطقه آش کاله ارزروم) محافظت شده در کلکسیون پستانداران گروه زیستشناسی دانشکده علوم دانشگاه آنکارا مورد مقایسه قرار گرفت و متعلق بودنش به این گونه مورد تایید قرار گرفت.
در بررسی نمونههای مربوط به استان زنجان توسط Yigit و همکاران (2006) کاریوتایپ 2n=62 ، NF=62 و NFa=60 به دست آمده است. تعداد کروموزومهای این گونه را Golenishchev و همکاران (a2002) 2n=62 بدست آورده و تمامی کروموزومها را به شکل آکروسنتریک عنوان کردهاند. کاریوتایپ تمامی گونههای ترکیه را Kefelioglu (1995)2n=62 ، NF=62 و NFa=60 ثبت کرده و بنظر این محقق همه کروموزومها آکروسنتریک بوده و کروموزوم X از همه کروموزومهای دیگر بزرگتر می باشد.
شکل 2- پلاک متافاز (راست) و کاریوتایپ (چپ) M. socialis (نمونه مرند)
شکل 3- کاریوتایپ M. socialis، نمونه آش کاله ارزروم (گرفته شده از Kefelioglu، 1995) (چپ) و نمونه مرند (در این بررسی)
|
|
شکل4- دندانهای فک بالا در M. schelkovinkovi نمونه تکاب (چپ) و M. socialis نمونه مرند (راست)
مروتی و همکاران (1389) تعداد کروموزومها را در
M. socialis 62 عدد عنوان کرده است. به نقل از Kefelioglu (1995)" Matthey (1952، 1953 و 1954) در نمونههای M. socialis ایران تعداد کروموزومها بین 60 الی 64 متغیر بوده و شکل همه آنها آکروسنتریک" می باشد. در این بررسی نیز کاریوتایپ این گونه به صورت 2n=62 ، NF=62 و NFa=60 بدست آمد و تمامی کروموزومها آکروسنتریک بوده و کروموزومهای جنسی X از همه کروموزومهای دیگر بزرگتر میباشند (شکل 2).
اندازههای مختلف بیرونی و جمجمه نمونههای
M. socialis جمعآوری شده در این تحقیق با گونه
M. schelkovinkovi منطقه تکاب آذربایجان غربی (9) و ارمنستان (23) مورد مقایسه قرار گرفت. در طرف درونی (لینگوال) دندان آسیای سوم بالا در نمونه های
M. schelkovinkovi ارمنستان و تکاب 3 مثلث وجود دارد ولی در نمونههای M. socialis 4 مثلث دیده میشود (شکل 3).
میانگین فاصله بین حدقهای در M. schidlovskii 22/4 میلی متر (5/4-4) می باشد که از میانگین M. socialis (7/3) بیشتر میباشد. در این تحقیق میانگین اندازه پای عقب در M. socialis 9/19 میلیمتر (22-18) ثبت گردید. این اندازه در M. schidlovskii با میانگین 5/16 میلیمتر (20-12) کوچکتر میباشد. طول و عرض صندوق صماخ در M. schidlovskii نسبت به M. socialis کوچکتر می باشد. میانگین اندازه قسمت یاد شده در
M. schidlovskii به ترتیب 98/7 میلیمتر (3/9-2/7) و 6.2 میلیمتر (7/6-9/5) و در M. socialis به ترتیب 79/8 میلیمتر (2/9-5/7) و 85/6 میلیمتر (2/8-7/5) میباشد. کاریوتایپ M. schidlovskii به صورت 2n=60، NFa=58 و NF=60 (7، 21 و 60). کاریوتایپ نمونههای
M. socialis به صورت 2n=62، NFa=60 و NF=62 ثبت گردید.
نمونههای M. socialis با نتایج ثبت شده از 18 نمونه
M. gazvinensis توسط Golenishchev و همکاران (a 2002) مورد مقایسه قرار گرفت. میانگین اندازه گوش در M. socialis 1/12میلیمتر میباشد که نسبت میانگین گوش در M. gazvinensis 8/9 ثبت شده است. میانگین طول کندیل و بازال در M. gazvinensis 9/26 ثبت شده است (23). در این بررسی میانگین طول کندیل و بازال در M. socialis 39/23 میلیمتر (7/26-4/20) بدست آمد. و بزرگترین اندازه برای این قسمت در نمونههای
M. socialis کوچکتر از میانگین گونه M. gazvinensis میباشد. تعداد کروموزومهای M. gazvinensis 2n=54 است (23). در M. socialis 2n=62 میباشد.
درویش و همکاران (1385) در 15 نمونه M. paradoxus جمع آوری کرده از شمال شرق ایران میانگین اندازه گوش را 86/7 میلیمتر و میانگین پهنای جعبه جمجمه را 96/7 گزارش کردهاند. در این تحقیق در نمونههای M. socialis میانگین این قسمتها به ترتیب 61/11 و 83/11 میلیمتر بدست آمد.
درویش و همکاران (1385) در 11 نمونه از گونه
M. transcaspicus که از شمال شرق ایران جمع آوری کرده بودند، میانگین اندازههای سر و بدن، پای عقب و گوش را به ترتیب 9/145، 09/20 و 82/7 میلیمتر بدست آوردند. در این بررسی میانگین اندازههای ذکر شده به ترتیب 07/102، 9/19 و 1/12 میلیمتر ثبت گردید. از اندازه قسمتهای مختلف جمجمه میانگین پهنای زیگوماتیک، طول اکسی پیتونازال، طول دیاستما، طول فک پایین، طول ردیف دندان های فک بالا و طول ردیف دندانهای فک پایین در M. transcaspicus به ترتیب 92/15، 36/29، 1/9، 26/18، 01/7 و 7 میلیمتر بدست آوردهاند. میانگین اندازههای ذکر شده در این تحقیق به ترتیب 77/14، 35/25، 48/7، 35/15، 09/5 و 92/4 میلیمتر بدست آمد. همانطوری که ملاحظه میشود به غیر از گوش در تمامی اندازهها M. transcaspicus نسبت به
M. socialis بزرگتر میباشد و اختلاف میان دو گونه کاملاً مشهود است.
در سال 2007 Nadachowski اندازه گوش را در
M. schelkovinkovi بین 5/7 الی 10 میلیمتر گزارش کرده است. در این بررسی در M. socialis بین 10 الی 14 میلیمتر بدست آمد. ضمناً از نظر کاریوتایپ تعداد کروموزوم ها در M. schelkovinkovi 2n=54 ولی در M. socialis 2n=62 میباشد.
رنگ بدن در M. nivalis قهوهای کم رنگ متمایل به حنایی و خاکستری بوده و اندازه دم 45% اندازه سر و بدن و تک رنگ میباشد (30). در 4 نمونه نگهداری شده در موزه تاریخ طبیعی لندن اندازه دم 52% طول سر و بدن میباشد (2). در این تحقیق رنگ بدن نمونههای M. socialis قهوهای متمایل به زرد بوده و دم 39/26% طول سر و بدن و رنگ بالای آن از زیر آن تیرهتر میباشد. اندازه گوش در M. nivalis16/ 13میلیمتر میباشد (30). در 4 نمونه ایرانی نگهداری شده در موزه تاریخ طبیعی لندن اندازه گوش 86/16 میلیمتر است (2). در این تحقیق اندازه گوش در نمونههای M. socialis بطور متوسط 1/12 میلیمتر میباشد. به این ترتیب در M. nivalisگوشها بطور کاملاً مشخص از بالای سر به طرف بیرون آمده است. در M. nivalis در کف پاهای عقب 6 پینه وجود دارد ولی در M. socialis 5 پینه دیده شد. از نظر کاریولوژیکی نیز بین دو گونه اختلاف وجود دارد. M. nivalis تعداد کروموزوم های 2n=54(Kefelioglu, 1995) M. socialis با تعداد کروموزومهای 2n=62 قابل تشخیص میباشند. بنظر Kefelioglu (1995) افراد متعلق به گونه M. nivalis در ارتفاع بالای 1500 متر از سطح دریا در جنگلها و یا در میان تخته سنگهای مرز جنگلها و در اراضی سنگلاخی استپ ها یافت میشوند. اما افراد متعلق به گونه
M. socialis را از ارتفاعهای 104 الی 1113 متر از سطح دریا و مزارع یونجه و یا مزارع یونجه منتهی به مراتع کم ارتفاع و نیز باغ های میوه جمع آوری شدند.
در سال 2001 Krystufek و Kefelioglu نمونه هایی از M. irani متعلق به ایران را مورد مطالعه قرار داده و اندازه دم را 37 میلیمتر، طول کندیل و بازال را 1/30 میلیمتر، پهنای زیگوماتیک را 1/18 میلیمتر، طول جعبه جمجمه 3/16 میلیمتر، پهنای جعبه جمجمه 4/14 میلی متر، طول دیاستما 9 میلیمتر و طول ردیف دندانهای فک بالا 7 میلیمتر بدست آوردند. در نمونههای ایرانی موجود در موزه تاریخ طبیعی لندن اندازه دم بطور متوسط 36 میلیمتر، پهنای زیگوماتیک 5/16 میلیمتر و طول دیاستما 8/8 میلیمتر ثبت شده است. در M. socialis میانگین اندازه دم 39/26 میلیمتر، میانگین طول کندیل و بازال 39/23 میلیمتر، میانگین طول پهنای زیگوماتیک 77/14 میلیمتر، میانگین طول جعبه جمجمه 10 میلیمتر، پهنای جعبه جمجمه 11/12 میلیمتر، طول دیاستما 48/7 میلیمتر و طول ردیف دندانهای فک بالا 09/5 میلیمتر ثبت شد. با توجه به اندازه قسمتهای مختلف که مورد مقایسه قرار گرفت، افراد متعلق به گونه M. irani از افراد متعلق به گونه M. socialis بطور بارز دارای جثه درشتتری هستند. از نظر تعداد کروموزومها نیز M. irani با 2n=60 کروموزوم (32) با M. socialis با تعداد 2n=62 کروموزوم متفاوت می باشد.
این گونه یکی از آفات مهم در مزارع و باغات منطقه محسوب میگردد. در بین گونههای متعلق به خانواده میوریده که با 1326 گونه متنوعترین گروه را در رده پستانداران تشکیل می دهند (3) نیز گونههای خسارتزا در مزارع و باغات محسوب می گردند.