کلید شناسایی قاب بالان Meloidae (Insecta; Coleoptera) در استان مرکزی 

روشنک مسلمی^1*، شاهرخ پاشایی راد¹ و سایه سری²

¹ تهران، دانشگاه شهید بهشتی، دانشکده علوم زیستی

² تهران، موسسه تحقیقات گیاه پزشکی کشور

تاریخ دریافت: 1/3/92                 تاریخ پذیرش: 29/10/92 

چکیده

افراد خانواده Meloidae که معمولاً به عنوان قاب بالان تاول­زا شناخته می­شوند، نقش مهمی در کنترل بیولوژیک ایفا می­کنند. اولین مرحله لاروی اغلب گونه­ها از تخم ملخ­ها تغذیه می­کنند. مطالعه اخیر در سالهای 1390-1388 در استان مرکزی انجام شد. نمونه­ها به طور تصادفی از مناطق مختلف استان جمع­آوری شدند و ازطریق ویژگی­های ریخت شناسی و اندام جنسی و با استفاده از منابع معتبر شناسایی شده و در موسسه تحقیقات گیاهپزشکی کشور مورد تایید قرار گرفتند. در مجموع 25 گونه متعلق به 8 جنس از 5 قبیله و 2 زیرخانواده ثبت شد. نمونه­های شناسایی شده از اینقرار هستند:

Meloinae: Meloe variegatus Donovan,Meloe tuccius ,Meloe proscarabaeus Linnaeus, Alosimus armeniacus (Faldermann), Lydus tenuiitarsis Abeille de Perrin, Oenas crasicornis Illiger, Mylabris quadripunctata Linneaus, Mylabris apicenigra Soumakov,Mylabris calida (Pallas), Mylabris cincta Olivier, Mylabris magnoguttata Kaszab,Mylabris groschkei Kaszab, Mylabris doriae Marseul, Mylabris klugi Redtenbacher Mylabris mirzayani(Kaszab),Hycleus colligatus, (Redtenbacher), Hycleus javeti (Marseul), Hycleus zebraeus (Marseul), Hycleus scabiosae (Olivier), Hycleus fuscus (Olivier),Cerocoma festiva Falderman, Cerocoma latreillei Faldermann ,Cerocoma bodemeyeri Reitter. Nemognathinae:Nemognatha chrysomelina Fabricius.

واژه های کلیدیMeloidae :، کلید شناسایی گونه­ها، استان مرکزی

* نویسنده مسئول، تلفن: 09388331701 ، پست الکترونیکی: roshanak_moslemi@yahoo.com

مقدمه

قاب بالان تاول­زای خانواده Meloidae، متعلق به فوق راسته Tenebrionidea، با بیش از120 جنس و2500 گونه در سراسر دنیا به جز نیوزیلند انتشار یافته­اند و بیشترین تنوع آن­ها در اقلیم­های خشک و نیمه­خشک می­باشد (13). از نظر زیست­شناسی اعضای این خانواده به علت داشتن ویژگی­های متمایزی چون، دگردیسی اغراقی (hypermetamorphic)، زندگی انگلی لارو، رفتار دفاعی (تولید ماده تاول­زای کانتاریدین) و رفتارهای جفت­گیری متنوع مورد توجه می­باشند (5). از نظر کنترل بیولوژیک لارو این قاب بالان با تغذیه از تخم ملخ­ها و کنترل جمعیت آن­ها می­توانند سودمند باشند. حشرات کامل این سوسک­ها با تغذیه از گیاهانی از خانواده­های آفتاب­گردان (Asteraceae)، حبوبات (Leguminosae)، سیب­زمینی (Solanaceae)، تاج­خروس (Amaranthaceae)، موجب آسیب رساندن به این محصولات کشاورزی می­شوند (14). براساس طبقه­بندی انجام شده توسط (Bologna & Pinto,1991) این خانواده به 4 زیر خانواده Nemognathinae, Tetraonycinae Meloinae و Eleticinae تقسیم می­شوند، که دو زیر خانواده Nemognathinae و  Meloinae انتشار جهانی دارند. از مطالعات انجام شده در ایران می­توان به مطالعات Kaszab ، گزارش فهرست سوسک­های Meloidae و Cleridae توسط میرزایانس (1348)، مطالعه طهماسبی و خانجانی در سال 1374 بر روی قاب بال تاول­زای
Meloe proscarabaeus و گزارش آن به عنوان پارازیت Anthrophora (2) و همچنین مطالعه جامع سایه سری در سال 1378 تا 1380 برروی قاب بالانتاول­زای Meloidae دراستان تهران که به پیرو این مطالعه، کلید شناسایی این گروه ازقاب بالان دراین استان ارائه گردید اشاره کرد (1). از آنجایی که تا پیش از این بررسی جامعی در زمینه این خانواده از قاب بالان در استان مرکزی انجام نگرفته بود، نیاز به مطالعه در این منطقه احساس می­شد. لذا این مطالعه به منظور ارائه فون این خانواده از سخت بالپوشان انجام گرفته است.

مواد و روشها

جمع­آوری افراد این خانواده در فصل­های بهار و تابستان از ایستگاه­های مختلف استان مرکزی و طی شرایط اکولوژیک متفاوت صورت گرفت. نمونه­برداری­ها بین ساعات 9 صبح تا 4 بعدازظهر انجام گرفت. نمونه­های جمع­آوری پس از انتقال به موسسه تحقیقات گیاهپزشکی در تهران، با اتیل استات یا با قرار دادن به مدت 24 ساعت در سرمای فریزر کشته و پس از شکل دادن صحیح نمونه بر روی یونولیت، نمونه­های بزرگ برحسب اندازه توسط سوزن­های اتاله 1و2 در قسمت جلویی بالپوش سمت راست اتاله شدند. به منظور جلوگیری از آسیب به ناحیه میان قفس سینه و پیش­ران نمونه­های کوچک ترجیحاً توسط چسب حشره بر روی کاغذهای مخصوص point cart چسبانده شدند. نمونه­ها با استفاده از منابع موجود و تطبیق با نمونه­های شناسایی شده موجود در موزه حشرات هایک میرزایانس(HMIM) موسسه تحقیقات گیاه پزشکی کشور شناسایی شدند. درجهت تهیه کلید شناسایی جنس­ها از کلیدهای شناسایی Bologna & Pinto, 2002) ،  Turco & Bologna, 2011، Kaszab, 1968 ، Kaszab, 1965 ،Kaszab, 1952  ، (Kaszab, 1951 و همچنین کلید شناسایی سری (1385) استفاده شد. از بخش­های کلیدی این قاب بالان مانند شاخک، پیش­گرده، سطح زیرین میان قفس­سینه،پاها،ناخن­ها و همچنین اندام جنسی نر با کمک استریومیکروسکوپ مجهز به لوله ترسیم تصاویری رسم گردید.اندام جنسی نر با روش(Gupta, 1971)استخراج شد (6). نمونه­هایی که توسط سرما کشته شدند، پس از جداسازی آخرین بند­شکمیبه مدت نیم ساعت در اسید لاکتیک گذاشته شده و سپس با آب شستشو داده شدند.

نتایج و بحث

در مجموع 25 گونه از این قاب بالان جمع­آوری شد که در این میان 24 گونه به زیر خانواده Meloinae و 1 گونه به زیر خانواده Nemognathinaeتعلق دارند. نمونه­هایی که برای اولین بار از استان گزارش شده­اند با ستاره مشخص شده­اند.

کلید شناسایی قاب بالان خانواده Meloidae در استان مرکزی (5):

1- تیغه پشتی ناخن­های پنجه با یک یا دو ردیف دندانه شکمی، ناخن­ها همیشه با یک تیغه شکمی مشخص............................................................................2

- تیغه پشتی ناخن­ها صاف یا در اغلب موارد با یک زائده دندانه مانند، در مواردی فاقد تیغه شکمی..........................7

2- برون لب آرواره پایین بدون تغییر شکل و با اندازه معمول،نر اندام با یک یا دو قلاب پشتی، اندوفالوس اسکلروتینی و قلاب­دار.................................................3

- برون لب آرواره پایین تغییرشکل یافته، طویل به شکل یک لوله مکنده، (شکل1-الف) نر اندام بدون قلاب، (شکلa-b-c23)،اندوفالوس کمی اسکلروتینی وفاقد قلاب، (شکلd 23) (شکل1- الف)، مهمیز بیرونی ساق پاهای عقب مشابه و یا به ندرت ضخیم‌تر از مهمیز داخلی...........................................................Nemognatha

3- سطح زیرین میان قفس سینه در قسمت جلو دارای یک ناحیه تغییر شکل یافته، صاف به نام سپر (اسکوتوم)، بالپوش­ها زرد و قرمز با لکه یا نوار، بدن فاقد رنگ متالیک......................................برخی گونه­های  Mylabris 

- سطح زیرین میان قفس سینه بدون ناحیه تغییر شکل یافته، رنگ بالپوش­ها متفاوت........................................... 4

4- آخرین بند پرماس (پالپ) آرواره پایین به طور مشخصی در انتها باریک، سر در جنس نر در عقب چشم­ها به وضوح فرورفته، (شکل1- ب). بندهای 10-4 شاخک عرضی و متقارن، ناخن­ها با دندانه­های نسبتاً کوتاه، بند 1 پنجه پاهای میانی در جنس نر بزرگ، بدن فاقد رنگ متالیک....................................................................Oenas-  

- آخرین بند پرماس آرواره پایین در انتها باریک نشده، سر در جنس نر فاقد فرورفتگی در پشت چشم­ها، بندهای 10-4 شاخک کشیده­تر یا عرضی ولی حداقل کمی نامتقارن، ناخن­ها با دندانه­های بزرگ، بند 1 پنجه پاهای میانی در جنس نر بزرگ یا نرمال، بدن واجد یا فاقد رنگ­های متالیک................................................................................5

5- طول پیش گرده بیشتر از عرض آن، در مواردی با طول وعرض یکسان، (شکلa5)، بندهای4 الی10شاخک هم عرض یا پهن­تر از طول، بند 3 به طور قابل توجهی بلند تر از بند 4 فاقد رنگ متالیک.......................................Lydus-

- پیش گرده با پهنای بیشتر از طول، طول بندهای 4 الی10 شاخک معمولاً با طول بیشتر از عرض، طول بند 3 برابر با بند4 یا فقط کمی بلندتر، واجدیا فاقد رنگ­های متالیک.................................................................Alosimus

6 - فاقد بال­های زیرین،بالپوش­های تحلیل رفته...........................................................................Meloe 

- واجد بال های زیرین و بالپوش­های تکوین یافته................................................................................7

7- لب بالا طویل وشیاردار، حفره شاخکی دور از چشم­ها، شاخک­ها،ساق پاهای جلو و اغلب آرواره پایین در جنس نر تغییر شکل یافته، (شکلb3-)، شاخک‌ها 9 بندی و در جنس ماده کم و بیش گرزی...........................Cerocoma

- لب بالا بدون شیار، حفره شاخکی نزدیک به چشم­ها، ساق پاهای جلو و اغلب آرواره پایین در جنس نر بدون تغییر شکل، شاخک در جنس ماده متفاوت.............................................................................8

8- تیغه شکمی ناخن­ها کوتاهتر از تیغه پشتی، سطح زیرین میان قفس سینه در جلو دارای ناحیه تغییر یافته. بالپوش‌ها و پیش‌گرده دارای موهای بلند و ایستاده. لوب میانی اداگوس با دو قلاب پشتی (زیر جنس Calydabris) Mylabris- ناخن­ها با تیغه شکمی و پشتی برابر..................................................................................9

9- پیش پهلوی میان قفس سینه فاقد ناحیه شیار دار و پهن در قسمت جلو،پیش گرده بدون خط میانی در مرکز(فقط در تعدادی از گونه­ها با یک فرورفتگی)،نر اندام با قلاب پشتی متفاوت از نظر شکل و موقعیت................. بیشتر گونه­هایMylabris

 - پیش پهلوی میان قفس سینه دارای ناحیه شیاردار و پهن در قسمت جلو، پیش گرده دارای یک خط میانی و یک فشردگی در مرکز نر اندام با قلاب پشتی انتهایی و نامتشابه با قلاب بالایی، (شکلf- 11-10-9-8-7)...........................Hycleus

کلید شناسایی گونه های جنس (Cerocom a(Geoffroy, 1762 (15): 

1- در جنس نر سر با یک ناحیه فشرده شده در بالای چشم­ها SubgenMetacerocoma. در جنس ماده بخش گرزی شکل شاخک به اندازه مجموع 5 یا 6 بندشاخک، شاخک و پا تیره رنگ با موهای تیره......................................................Cerocoma.festiva 

- در جنس نر سر بدون فشردگی در بالای چشم­ها. در جنس ماده بخش گرزی شکل شاخک کوتاهتر از مجموع 4 بند، شاخک و پا به رنگ روشن................................................................................2

2- در جنس نر سر، پیش گرده و استرنیت­های سینه­ای سیاه یا در قسمتی نارنجی و فاقد رنگ­های متالیک، سطح پشتی شکمی ساق پاهای جلو صاف وسطح جلویی توسعه یافته، (شکل-c2) .Subgen Mesocerocoma قسمتی از سر زرد رنگ، سطوح خارجی برجستگی­های سردر جلوی چشم­ها کمی فشرده،(شکل-a2)، قطعات دهانی زرد، اندام جنسی مطابق، (شکل d-e-f2) در جنس ماده پیشگرده با طول بیشتر از عرض................. * Cerocoma latreillei

- در جنس نر سر، پیش گرده و استرنیت­های سینه­ای سبز متالیک یا در قسمتی نارنجی، فاقد رنگ سیاه، ساق پاهای جلو فاقد سطح صاف پشتی شکمی. لبه پشتی بخش تیز ساق پاهای جلو خمیده، لبه جلویی بخش تیز ساق پاهای جلو با یک بر آمدگی زاویه­ای، (شکلd3)subgen Meloides . شکم نارنجی با دو بند انتهایی سبز، اندام جنسی مطابق (شکلe-f-g3)، در جنس ماده پیشگرده با طول و عرض برابر....................Cerocoma bodemeyeri*

گونهCerocoma (Metacerocoma) festiva (Faldermann, 1837)  نمونه­های جمع آوری شده از میلاجرد (خرداد89). گونه  Cerocoma (Mesocerocoma)latreillei, Faldermann(شکل2) نمونه­های جمع­آوری شده از میلاجرد (خرداد89). گونه (Reitter, 1909) bodemeyeri Cerocoma (Meloides) (شکل3) نمونه­های جمع­آوری شده از اراک (علیم آباد) (اردیبهشت و خرداد89).

جنسAlosimus Mulsant,1857. گونهAlosimus armeniacus(Faldermann, 1837) (شکل 4). عرض پیش گرده بیشتر از طول و دارای موهای بلند سیاه، بال پوش­ها به رنگ سبز و آبی متالیک،3/1 انتهایی کمی تاخورده به سمت زیر و دارای موهای کوتاه (به جز موهای بلند شانه­ای)، درجنس نر عرض بند اول پنجه میانی در جنس نر دو برابر بند دوم. نمونه­های جمع­آوری شده: شازند آستانه، میلاجرد (اردیبهشت و خرداد 89).

جنس .Oenas Latreille گونهOenas crasicornis*(Illiger,1800) تگومن با نیم اندام­های جدا از هم، قلاب اندوفالوس دور از انتها، فالوبیس بزرگ (به ویژه در نیمه جلویی)، لوب بالایی نر اندام از نمای پشتی با نیم اندام ضخیم، لوب میانی کوتاه با دو قلاب کوتاه در پایین قسمت انتهایی (شکل5). نمونه­های جمع­آوری شده از شازند، اراک )خرداد89).

جنسLydusLatreille,1817 

گونهLydustenuitarsis*(Abeille de Perrin,1880) طول پیش گرده بیشتر از عرض، دارای فرورفتگی عرضی در جلو(شکل-a6) بال پوش­ها زرد- قهوه­ای، (شکل6). نمونه­های جمع­آوری شده از شازند (خرداد 89). 

کلید شناسایی گونه های جنسHycleus Latreille, 1817:

1- اندازه کوچکتر یا مساوی 12میلی­متر،بندهای 10 و11 شاخک به هم فشرده (شکل -a9-8-7) ، سر وپیش گرده پوشیده از موهای سیاه وسفید. سطح زیرین میان قفس­سینه دارای ناحیه سپر مانند میانی (شکل-b9-8-7)، نیم اندام ها در 3/1 قاعده­ای به هم متصل (شکلc-d9-8-7)......................................................................................2

- اندازه بزرگتر، بند10 و11 شاخک غیر فشرده (شکلa11-10)، سر وپیش گرده با موهای سیاه. سطح زیرین میان قفس­سینه فاقد ناحیه سپر مانند میانی (شکل-b11-10)، نیم­اندام به هم در نیمه­شکل (c-d10-11)...................................................................................4

2- بالپوش­ها قرمز مایل به قهوه­ای، طرح بالپوش­ها متنوع، فقط دارای لکه، گاهی لکه­ها تحلیل رفته. قلاب اندوفالوس ضخیم تر (شکل-f7) ........................................................................H.fuscus 

- بالپوش­ها زرد رنگ، دارای لکه و نوار و یا فقط دارای نوار، قلاب اندوفالوس باریک­تر (شکلf9-8)................3

3- بالپوش­ها دارای لکه و نوار، فاقد لکه زرد پشت سپرچه، لوب میانی نراندام با دو قلاب بلندتر شکل، قلاب بالایی کمی پایین­تر از انتها (شکل-f8)................................................................H. scabiosae

بالپوش­ها فقط دارای نوار،دارای لکه زرد پشت سپرچه، لوب میانی نراندام با دو قلاب کوتاه،قلاب بالایی تقریباً در انتها ( شکل –  f9 ) ...............................................................H.zebraeus

4- بند 11 شاخک تقریباً هم عرض بند10 (شکل-a10). لوب میانی­نر اندام دارای دو قلاب فاصله دار شکل (f10)، نیم اندام ضخیم تر شکل (c-d-e10).............................................................H.colligatus

بند11شاخک کم عرض­تر از بند10(شکل- a11). لوب میانی نر اندام دارای دو قلاب نزدیک به هم(شکلf-11)، نیم اندام­های باریک (شکلc-d-e11).....................................................................H.javeti

گونه  Hycleus colligatus (Redtenbacher,1850)نمونه­های جمع­آوری شده از آشتیان، اراک (دره گردو)-(خرداد و تیر و مرداد 89). گونهHycleus javeti,(Marseul, 1870) نمونه­های جمع­آوری شده از اراک (منطقه حفاظت شده هفتاد قله- انجدان)، محلات (خرداد، تیر، مرداد) 89. گونهHycleus zebraeus(Marseul, 1870) نمونه­های جمع­آوری شده از دلیجان (جاسب)- محلات (طایقان) (خرداد89)گونهHycleus scabiosae (Olivier,1811) نمونه­های جمع­آوری شده از اراک (دره گردو)- اراک( منطقه هفتاد قله(خیر آباد) (دره چکاب)، تفرش- ساوه –شازند (خرداد، تیر، مرداد 88-89)گونه (Olivier, 1811)Hycleus fuscus نمونه­های جمع­آوری شده از اراک (دره گردو)، اراک (منطقه هفتاد قله)، تفرش، محلات، دلیجان،  خنداب، 

شازند، ساوه (فروردین اردیبهشت خرداد تیر 89).

کلید شناسایی گونه­های جنس 1775Mylabris Fabricius, :

1- دارای رنگ متالیکSubgenChrysabris) ) .........................................................................M .doriae

- فاقد رنگ­های متالیک .........................................................................2

2-تیغه شکمی ناخن­ها هم اندازه تیغه پشتی ................................................................................ 3

- تیغه شکمی ناخن­ها کوتاه­تر از تیغه پشتی(Subgen Calydabris) ( شکلb-c-d-e 13)...M. mirzayani. 

3- سر و پیش گرده پوشیده از موهای بلندسفید، سطح زیرین میان قفس سینه فاقد ناحیه سپر مانند. Subgen Argabris، بخشی از ران و ساق پاها قرمز میانی، نر اندام و نیم اندام ها بسیار بلند و در انتها خمیده لوب میانی با دو قلاب دور از انتها و متفاوت، (شکلc-d-e-f 12).................................................................. M. kluge-

سر و پیش گرده فاقد موهای بلند وسفید، پاها کاملاً تیره، پاها و نر اندام فاقد ویژگی های فوق.............................4

4- پیش گرده نسبتاً منقوط و با یک فرورفتگی میانی و یک خط طولی ناحیه سپر مانند میانی صاف(شکلc 15-14). قلاب­های لوب میانی نر اندام یکسان یا کمی متفاوت، قلاب بالایی عموماً پایین­تر از انتها، (شکلf15-14) (Subgen Eumylabris  ) .......................................................................................5

- پیش گرده نسبتاً صاف، ناحیه سپر مانند میانی عموماً مودار، قلاب های لوب میانی همیشه با یکدیگر متفاوت، قلاب بالایی انتها یا نزدیک به انتها، (شکل 19-18) SubgenMylabris)(........................................................ 9

5- بال پوش­ها دارای نوار و لکه، سطح زیرین میان قفس سینه دارای ناحیه سپر مانند میانی بسیار کوچک یا فاقد آن......................................................................................6

- بال پوش­ها فاقد نوار، فقط دارای لکه، سطح زیرین میان قفس­سینه دارای ناحیه سپر مانند....M .magnoguttata.

6-سطح زیرین میان قفس سینه دارای ناحیه سپر مانند میانی بسیار کوچک، (شکل c15-14) ......................................................................................7

-سطح زیرین میان قفس سینه فاقد ناحیه سپر مانند میانی، (شکل c16-17)................................................................8

7- انتهای بال پوش­ها دارای نوار سیاه....................................................................M. cincta

 -انتهای بال پوش­ها بدون نوار سیاه....................................................................M. calida 

8-سطح زیرین تیغه بالایی ناخنها صاف.............................................................M.groschkei

سطح زیرین تیغه بالایی ناخنها دندانه دار ..........................................................................M.fabricii 

9- بال پوش­دارای لکه یا نوار، لوب میانی نر اندام با نیم اندام های ضخیم در دید جانبی، (شکل19)، قلاب اندوفالوس کاملاً در انتها ...........................................................M. quadripunctata

- بال پوش­ها فاقد لکه یا نوار، لوب میانی نر اندام با نیم اندام های باریک در دید جانبی، (شکلc-d-e18). قلاب اندوفالوس پایین تر از انتها، (شکل-f18) ...................................................................M. apicenigra

گونهMylabris klugi(Redtenbacher,1850)  نمونه­های جمع آوری شده، (نمونه موزه) تفرش، آشتیان. (خرداد1360). گونه(Kaszab, 1968)Mylabris mirzayani نمونه­های جمع­آوری شده از محلات (اردیبهشت89).گونه(Mylabris doriae(Marseul, 1870 نمونه­های جمع­آوری شده از اراک (مالک آباد)، خنداب (اردیبهشت89).گونه(Mylabris fabricii (Soumakov, 1929 نمونه­های جمع­آوری شده از اراک (امرآباد)، تفرش (شهرآب). گونه (Mylabris calida (Pallas, 1782 نمونه­های جمع­آوری شده از آشتیان، کمیجان، منطقه هفتاد قله، اراک (دره گردو)، دلیجان (جاسب)، خمین، ساوه، محلات، تفرش (خرداد، تیر، مرداد88-89) .گونهMylabris cincta(Olivier, 1811) نمونه­های جمع­آوری شده از دلیجان (جاسب)، اراک (منطقه هفتاد قله)، تفرش (اردیبهشت، خرداد، تیر و مرداد88-89) گونهMylabris groschkei(Kaszab,1957) نمونه­های جمع­آوری شده از اراک (منطقه حفاظت شده هفتاد قله، محلات (خرداد89) .گونهMylabris magnoguttata (Kaszab,1957) (نمونه موزه)، نمونه­های جمع­آوری شده از دلیجان (برومند)1360.گونهMylabris apicenigra (Soumakov, 1915) نمونه­های جمع­آوری شده از محلات، خمین (اردیبهشت، خرداد 89). گونهMylabris quadripunctata(Linnaeus,1767) نمونه­های جمع­آوری شده از شازند، محلات، اراک (منطقه هفتاد قله)(اردیبهشت خرداد تیر89)