نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات خوزستان
چکیده
تغییرات جمعیت پرندگان پارک جزیره¬ای شادی در دو فصل زمستان 1391 و بهار 1392 شمارش و شناسایی شد. این پارک به صورت جزیره در داخل رودخانه کارون قرار دارد، و توسط پلی به سمت ساحل غربی روخانه کارون مرتبط است. مساحت آن حدود 7/1 هکتار می باشد. دردو فصل زمستان و بهار37 گونه پرنده متعلق به 18تیره در این پارک توسط دوربین چشمی10×40 با مشاهده مستقیم، شناسایی و با روش Total Count شمارش و ترکیب جمعیتی آن¬ها تعیین شد. مجموع پرندگان شمارش شده در فصل زمستان 1414قطعه با 23 گونه (با تراکم 831 پرنده در هر هکتار) ودر فصل بهار، 1036 قطعه با 29گونه (با تراکم609پرنده در هکتار) با ترکیب جمعیتیCiconiformes و Passeriformes بود. بیشترین تعداد پرنده در دی ماه 688 قطعه، و بیشترین تعدادگونه 27گونه در اردیبهشت ماه بود. تیره¬های حواصلیان Ardeidae با 5 گونه بیشترین تنوع درمقام اول، 10 تیرهApodidae,Motacilidae, Hirondonidae, Alaudidae, Himantopodidae. Sternidae, Rallidae,Motacilidae,Picnonotidae,Turdidae هرکدام با یک گونه، کم¬ترین تنوع را داشتند. گونه Egretta garzetta با 437 قطعه از پرندگان کنار آبزی در بهار و Larus genei با 576 قطعه از پرندگان آبزی در فصل زمستان غالب بودند. .
کلیدواژهها
عنوان مقاله [English]
Identification of fauna of birds in Island-Shady Park in Ahwaz in winter and spring
نویسندگان [English]
Academic staff
چکیده [English]
The six months study of seasonal changes in the population and in the density of birds was carried out in winter and spring 2013 in Island-Shady Park in Karoun River in Ahwaz. Area of the park is 1.7 hectare and adjoins by a bridge to the west of Karoun River coast. Birds were counted through the total count method. Thirty seven species of birds were observed and counted by telescope and binocular (10 X 40) which belonged to eighteen families, (in winter, 1414 individuals , 23 species, and in spring, 1036 individuals, 29 species). The average density of species in this park was 831 and 609 birds in a hectare in winter and spring respectively. Population compound of birds were Ciconiformes and Passeriformes in all of the six month. Most number of birds counted in January (688 individuals) and lowest was in June (104 individuals). Ardeidae family had the highest diversity with 5 species, and 10 Families (Apodidae, Motacilidae, Hirondonidae, Alaudidae, Himantopodidae. Sternidae, Rallidae, Motacilidae, Picnonotidae, Turdidae) had the lowest diversity with one species. The Egretta garzetta was dominant species in spring (437 individuals) and Larus genei was dominant in winter (576 individuals) in the Island-Shady Park.
کلیدواژهها [English]
شناسایی فون پرندگان پارک جزیرهای شادی اهواز در دو فصل زمستان و بهار
بهروز بهروزی راد* و پیوند مکتبی
اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات خوزستان
تاریخ دریافت: 2/3/92 تاریخ پذیرش: 30/9/92
چکیده
تغییرات جمعیت پرندگان پارک جزیرهای شادی در دو فصل زمستان 1391 و بهار 1392 شمارش و شناسایی شد. این پارک به صورت جزیره در داخل رودخانه کارون قرار دارد، و توسط پلی به سمت ساحل غربی روخانه کارون مرتبط است. مساحت آن حدود 7/1 هکتار میباشد. در دو فصل زمستان و بهار37 گونه پرنده متعلق به 18 تیره در این پارک توسط دوربین چشمی10×40 با مشاهده مستقیم، شناسایی و با روش Total Count شمارش و ترکیب جمعیتی آنها تعیین شد. مجموع پرندگان شمارش شده در فصل زمستان 1414 قطعه با 23 گونه (با تراکم 831 پرنده در هر هکتار) و در فصل بهار، 1036 قطعه با 29گونه (با تراکم609پرنده در هکتار) با ترکیب جمعیتی و Ciconiformes Passeriformes بود. بیشترین تعداد پرنده در دی ماه 688 قطعه، و بیشترین تعداد گونه با 27گونه در اردیبهشت ماه بود. تیرههای حواصلیان Ardeidaeبا 5 گونه بیشترین تنوع در مقام اول، 10 تیره Turdidae, Sternidae Apodidae, Motacilidae, Hirondonidae, Alaudidae, Rallidae, Himantopodidae, Motacilidae, Picnonotidae هرکدام با یک گونه، کمترین تنوع را داشتند. گونه Egretta garzetta با 437 قطعه از پرندگان کنار آبزی در بهار و Larus genei با 576 قطعه از پرندگان آبزی در فصل زمستان غالب بودند.
واژههای کلیدی: تنوع گونهای، تراکم، ترکیب جمعیت، پارک شادی
* نویسنده مسئول: تلفن: 09121325838 پست الکترونیکی bbehrouzirad@yahoo.com
مقدمه
با توجه به این که پرندگان جزئی از عناصر زنده بومسازگانهای پارکهای شهری بوده و شاخصهای زیستی هستند، و بازگوکننده وضعیت اکولوژیکی محیط زیست خود می باشند، از تغییرات و دگرگونیهای زیستگاهشان متأثر شده و برآن اثر میگذارند(10)، به همین دلیل مطالعه پرندگان پارکها شهری مهم است، مطالعه پرندگان شهری در جهان نیز سابقه طولانی دارد و در ایران نیز سالها است که شروع شده است. از مطالعات پرندگان پارکهای شهری در ایران میتوان به مطالعات انجام شده توسط حکمتی در سال 1373، تحت عنوان نقش فضای سبز و اهمیت آن در زندگی انسان (10)، بهروزیراد در سالهای 1376،1375،1374،1373 و 1378 پرندگان فضای سبز شهر تهران (2 تا 9)، هایلمقدم در سال 1372، آشنایی با پرندگان شهری (15)، منصوری در سال 1375، ضرورت وجود پرندگان در فضای سبز شهری، (14) و رضوی در سال 1387 مطالعه و شناسایی پرندگان پارک جمشیدیه تهران (12) اشاره کرد. از مطالعات جهانی میتوان به پینو و همکاران در سال 2000 در اسپانیا، ساختار چشمانداز و غنای گونهای پرندگان، تأثیر حفاظت در مناطق روستایی بین پارکهای طبیعی (24)، پالومینا وکاراسکال در سال 2006 در اسپانیا، تأثیر شهر بر روی پرندگان در مقیاس منطقهای (22)، ساندستروم و همکاران در سال 2006 در سوئد، تنوع اکولوژیکی پرندگان در ارتباط با ساختار فضای سبز شهری (25)، آندریس و همکاران در سال 2007 در آمریکا، زندگی در شهر، در دسترس بودن منابع، شکار و پویایی جمعیت پرندگان در مناطق شهری (17)، بویر و همکاران در سال 2007 آفریقا، شناسایی شاخصهای اکولوژیکی برای پایش سلامتی بومسازگان در پارک منطقهای (18)، شوارتز و همکاران در سال 2008 در پارک یارکون، چگونه تغییر پذیری زیستگاه و مدیریت، موجب ناهماهنگی پرندگان در یک پارک شهری مدیترانهای بزرگ میشود (26)، فورس در سال 2008 در مکزیک، ارتباط بین ویژگیهای زیستگاه و غنای گونهای پرندگان در حومه غربی مکزیک، (19)، خورا و همکاران در سال 2009 در هندوستان، رابطه متقابل پرندگان و ویژگیهای زیستگاه در فضاهای سبز شهری در دهلی هندوستان (20)، آلوارز و همکاران در سال 2009 در مکزیک زندگی در شهربزرگ: اثرات کاربری اراضی شهری در ساختار، تنوع و ترکیب جامعه پرندگان (16) و ولجو و همکاران در سال 2009 در فیلیپین توزیع، فراوانی و تنوع پرندگان در فضاهای سبز شهر مانیل (27)، اشاره کرد. هدف از این مطالعه شناسایی فون پرندگان پارک جزیرهای شادی اهواز، تعیین تراکم و ترکیب جمعیت پرندگان در دو فصل زمستان 1391 و بهار 1392 بود تا پیشنهادهای قابل اجرا برای حفاظت پرندگان، پرنده نگری و گسترش فرهنگ حفاظت از محیط زیست در پارکهای شهری ارائه شود.
مواد و روشها
پس از بررسیهای مقدماتی، بازدیدهای اولیه و مطالعات کتابخانهای، از بین 47 پارک و فضای سبز موجود در اهواز، پارک شادی برای مطالعه انتخاب شد. چون از نظر وسعت قابل توجه بوده، در میان رودخانه کارون قرار دارد و به صورت کاملاً جزیرهای میباشد. در 5 سال اخیر احداث شده و پرندگان آن تاکنون مطالعه نشده است.
(3)
(1)
(2)
شکل 1- محدوده مطالعاتی پرندگان درپارک جزیرهای شادی در زمستان 1391 و بهار 1392، (1)پارک شادی، (2) سواحل پارک شادی، (3) آبهای اطراف پارک شادی
مشخصات پارک جزیرهای شادی: پارک شادی در شهر اهواز در داخل رودخانه کارون به صورت جزیره قرار دارد. مساحت پارک حدود 7/1 هکتار است. ولی محدوده مطالعاتی پرندگاه حدود 17 هکتار بود (شکل 1). پوشش گیاهی عمده آن درختان اکالیپتوس Ucaliptus sp، کهور Prosopis sp، پدهPopolus sp و اخیراً نیز Conocarpus erectus به آن وارد کردهاند. این جزیره همانند شهر اهواز دارای آب و هوای گرم است، بنابراین فصل زمستان دارای آب و هوای مناسب برای پرندگان شاخهنشین Perching Birds میباشد. برای مطالعه، پارک به سه بخش تقسیم شد. بخش اول، درون پارک شادی که اغلب زیستگاه پرندگان خشکزی بود. بخش دوم، سواحل پارک شادی که زیستگاه پرندگان کنار آبزی بود و بخش سوم آبهای رودخانه کارون در اطراف جزیره که زیستگاه پرندگان آبزی بود (شکل1).
روش شناسایی و شمارش پرندگان: شناسایی و شمارش پرندگان به صورت ماهانه و میدانی (هر ماه به مدت 1 روز، در پانزدهم هرماه)، در پارک جزیرهای شادی، با استفاده از دوربین چشمی زایس 40×10 در فصل زمستان 1391 (از اول دی ماه تا آخر اسفند ماه) و در فصل بهار (از اول فروردین تا آخر خرداد ماه) انجام شد. از شاخصهای زیستی، تنوع گونهای سیمپسون ، تنوع گونهای شانون وینر ، غنای گونهای مارگالف ، غنای گونهای منهینیک، یکنواختی گونهای سیمپسون محاسبه شدند.
در این روابط 1-D: شاخص تنوع گونهای سیمپسون : تعداد افراد گونه iام در نمونه: تعداد کل افراد در نمونه: تعداد کل گونهها،: شاخص تنوع گونهای شانون وینر: نسبت افراد گونه iام به کل افراد نمونه: غنای گونهای مارگالف : غنای گونهای منهینیک: شاخص یکنواختی سیمپسون و: شاخص سیمپسون میباشد. محاسبه شاخصها و تراکم پرندگان با استفاده از نرم افزارEcological Methodology انجام شده است (21).
نتایج
در مجموع 2547 پرنده با 37 گونه متعلق به 18 تیره در پارک جزیرهای شادی، (در فصل زمستان 1414 قطعه با 23 گونه و بهار 1036 قطعه با 29 گونه) شناسایی و شمارش شدند (جدول 1).
شکل2- روند جمعیت پرندگان خشکزی از دی ماه 1391تا خرداد ماه 1392در پارک شادی
شکل3- روند جمعیت پرندگان کنار آبزی در 6 ماه در پارک جزیره ای شادی
جدول 1- پرندگان شناسایی وشمارش شده در پارک جزیرهای شادی در زمستان 1391 و بهار1392
نام فارسی |
نام گونه |
|
|
تعداد |
|
|
|
|
|
دی |
بهمن |
اسفند |
فروردین |
اردیبهشت |
خرداد |
باکلان |
Phalacrocorax carbo |
95 |
107 |
71 |
38 |
8 |
0 |
باکلان کوچک |
Phalacrocorax pygmeus |
|
8 |
2 |
0 |
0 |
0 |
کاکایی سرسیاه |
Larus ridibundus |
136 |
153 |
278 |
25 |
4 |
8 |
کاکایی صورتی |
Larus genei |
0 |
0 |
20 |
0 |
5 |
3 |
کاکایی بزرگ |
Larus ichthyatus |
0 |
0 |
5 |
0 |
0 |
0 |
پرستودریایی کوچک |
Sterna albifrons |
0 |
0 |
0 |
3 |
0 |
0 |
چنگر نوک سرخ |
Cloropus |
0 |
2 |
1 |
4 |
0 |
0 |
جمع 7 گونه |
جمع پرندگان آبزی |
231 |
270 |
377 |
70 |
17 |
11 |
اگرت بزرگ |
Egretta alba |
0 |
1 |
2 |
12 |
0 |
0 |
اگرت کوچک |
Egretta garzetta |
113 |
114 |
131 |
153 |
281 |
3
|
حواصیل شب |
Nycticorax nycticorax |
0 |
0 |
5 |
38 |
19 |
1 |
گاوچرانک |
Bubulcus ibis |
0 |
1 |
3 |
0 |
5 |
1 |
حواصیل خاکستری |
Ardea cinerea |
2 |
2 |
3 |
0 |
0 |
2 |
کفچه نوک |
Platalea leucorodia |
0 |
0 |
|
0 |
10 |
0 |
چوب پا |
Himantopus himantopus |
0 |
0 |
1 |
2 |
0 |
0 |
آبچلیک آوازخوان |
Actitis hypolecus |
0 |
1 |
0 |
3 |
0 |
0 |
دیدومک |
Vanelus leucorus |
1 |
2 |
4 |
0 |
0 |
1 |
سلیم طوقی کوچک |
Charadrius dubius |
0 |
0 |
0 |
2 |
1 |
0 |
سلیم کوچک |
Calidris minuta |
0 |
0 |
0 |
1 |
1 |
0 |
جمع 11 گونه |
جمع پرندگان کنار آبزی |
166 |
121 |
149 |
211 |
317 |
8 |
قمری خانگی |
Streptopelia sengalensis |
0 |
0 |
2 |
1 |
2 |
2 |
پرستوی دودی |
Apus pallidus |
0 |
0 |
11 |
60 |
21 |
0 |
ماهی خورک سینه سفید |
Haleyon smyrnesis |
0 |
1 |
|
0 |
0 |
3 |
ماهی خورک ابلق |
Ceryl rudis |
0 |
2 |
2 |
3 |
2 |
4 |
ماهی خورک |
Alcedo athis |
0 |
0 |
2 |
0 |
2 |
2 |
زنبورخور |
Merops apiaster |
0 |
0 |
0 |
2 |
4 |
2 |
چلچله |
Hirundo rustica |
|
19 |
61 |
12 |
20 |
0 |
دم جنبانک |
Motacila alba |
6 |
2 |
0 |
0 |
2 |
1 |
بلبل خرما |
Pycnonotus leucotis |
4 |
4 |
8 |
2 |
3 |
4 |
سبز قبا |
Galurus glandarius |
|
|
|
|
1 |
|
سنگ چشم پشت سرخ |
Lanius colluria |
0 |
0 |
0 |
0 |
1 |
0 |
لیکو |
Turdoides caudatus |
0 |
0 |
0 |
1 |
2 |
1 |
سسک نی زار |
Acrocephalus scirpaceus |
0 |
0 |
0 |
1 |
1 |
0 |
سسک شکیل |
Prinia gracilis |
0 |
0 |
0 |
0 |
1 |
0 |
سسک سرسیاه |
Sylvia atricapilla |
0 |
0 |
0 |
0 |
4 |
0 |
سسک گلو سفید |
Sylvia Communis |
0 |
0 |
0 |
0 |
4 |
0 |
گجشک خانگی |
Passer domesticus |
37 |
35 |
67 |
69 |
82 |
56 |
گنجشک درختی |
Passer montanus |
0 |
0 |
|
2 |
5 |
9 |
مینا |
Acridotheris tristris |
0 |
0 |
1 |
2 |
1 |
1 |
جمع 19 گونه |
جمع پرندگان خشکزی |
47 |
63 |
154 |
155 |
158 |
85 |
جمع کل گونه ها37 |
جمع کل پرندگان |
404(8)
|
460(16) |
688(19)
|
436(22)
|
492(27)
|
104(17)
|
(اعداد داخل پارانتز، تعداد گونهها در هر ماه است)
طبقه بندی پرندگان پارک شادی از نظر زیستگاه: در پارک شادی سه تیپ زیستگاه وجود دارد و پرندگان پارک شادی نیز از نظر زیستگاه به سه گروه خشکزی، آبزی و کنار آبزی طبقه شدند (جدول 2).
الف- پرندگان خشکزی: تعداد گونههای خشکزی در پارک جزیرهای شادی (19گونه) بیشتر از تعداد گونههای پرندگان آبزی (7گونه) و کنار آبزی (11گونه) بود. تعداد گونههای پرندگان خشکزی در اردیبهشت ماه (با 18گونه) نسبت به ماههای دیگر بیشتر بود (جدول1). از پرندگان خشکزی گونه گنجشک خانگی Passer domesticus با 139 قطعه در فصل زمستان و 207 قطعه در فصل بهار فراوانترین بود. روند جمعیت پرندگان خشکزی از زمستان به فصل بهار روند افزایشی داشت (شکل2). از پرندگان بومی سه گونه گنجشک خانگیPasser domesticus ، بلبل خرما Pycnonotus leucotis و قمری خانگی Streptopelia sengalensis در فصل بهار در پارک شادی جوجه آوری داشتند. بقیه گونهها از پارک به عنوان مکان تغذیه و یا استراحت استفاده میکردند.
جدول 2- جمعیت و تعداد گونههای پرندگان پارک شادی در سه تیپ زیستگاهی در زمستان 1391 و بهار 1392
فصل |
پرندگان خشکزی |
پرندگان کنار آبزی |
پرندگان آبزی |
تعداد کل پرندگان |
زمستان 1391 |
246(10گونه) |
385(8گونه) |
878(6گونه) |
1509(24گونه) |
بهار 1392 |
404(19گونه) |
536(11گونه) |
98(5گونه) |
1038(33گونه) |
زمستان 1391 و بهار 1392 |
650(19گونه) |
921(11گوده) |
976(7گونه) |
2547(37گونه) |
شکل4- روند جمعیت پرندگان آبزی از دیماه به خرداد ماه
ب- پرندگان کنار آبزی: از پرندگان کنارآبزی در محدوده پارک شادی 11 گونه شناسایی شد (جدول1). سه گونه Egretta garzetta، bubulcus ibis وNycticorax nycticorax بر روی درختان پده sp Populus حاشیه پارک جوجه آوری داشتند. 8 گونه دیگر کنار آبزیها از درختان اطراف پارک به عنوان پناهگاه و از سواحل آن به عنوان مکان تغذیه استفاده میکردند. روند جمعیت آنها از فصل زمستان به طرف بهار روند افزایشی بود که به دلیل ورود جمعیت جوجه آور پرندگان کنار آبزی به محدوده پارک در فصل بهار میباشد (شکل3)، ولی در خرداد ماه که هوا به شدت گرم میشود، اغلب پرندگان جوجه آور و غیر جوجه آور کنار آبزی محدوده پارک را ترک میکنند، جمعیت کاهش مییابد (شکل3).
ج - پرندگان آبزی: از پرندگان آبزی 7 گونه در آبهای
اطراف پارک شادی در رودخانه کارون شناسایی شد. از این گروه در فصل زمستان 6 گونه و در فصل بهار 5 گونه حضور داشتند (جدول1). بیشترین تعداد در اسفند ماه با 377 پرنده و کمترین در خرداد ماه با 11 پرنده بود (شکل 4). روند جمعیت از فصل زمستان به فصل بهار روند کاهشی بوده است. گونه غالب پرندگان آبزیLarus ridibundus با 567 قطعه در مقام اول وphalacrocorax carbo با 273 قطعه در مقام دوم قرار داشتند (جدول1). گونههای آبزی در پارک جزیرهای شادی جوجه آوری نداشتند. به طور کلی با توجه به اشکال (2،3 و4) مشخص میشود که روند جمعیت پرندگان از فصل زمستان به طرف فصل بهار روند کاهشی بوده است (شکل5). در فصل زمستان در پارک شادی در بین پرندگان شناسایی شده Larus ridibundus با 567 پرنده مقام اول Egretta garzetta دارای بیشترین تعداد پرنده با 358 پرنده مقام دوم را داشتند. از پرندگان خشکزی در هر دو فصل Passer domesticus مقام اول را داشت. از پرندگان کنارآبزی در فصل بهار Egretta garzetta با 437 قطعه در مقام اول و از پرندگان آبزی گونه Phalacrocorax carbo با 46 پرنده مقام دوم را داشت، بنابراین این سه گونه در دو فصل غالب بودند. روند تغییرات پرندگان پارک شادی در فصل زمستان نشان میدهد که بیشترین فراوانی پرندگان در اسفندماه (با فراوانی 687 پرنده) و کمترین فراوانی پرندگان در خرداد ماه با 104 پرنده بود (شکل 5). درصد فراوانی نسبی پرندگان پارک شادی از نظر زیستگاه در دو فصل در (اشکال 6و7) نشان داده شده است. به طور کلی در این پارک پرندگان آبزی با 39 درصد در دو فصل غالب بودند (شکل های 8 و9). بالاترین شاخصهای زیستی پرندگان، با توجه به نتایج شمارش پرندگان در جدول یک در فروردین ماه بود، (جدول3).
شکل 5- روند جمعیت پرندگان پارک شادی از دی ماه 1391تا خرداد ماه1392
شکل 6- ترکیب جمعیت پرندگان از نظر زیستگاه در بهار شکل 7- ترکیب جمعیت پرندگان از نظر زیستگاه در زمستان
شکل8- ترکیب جمعیت پرندگان در دو فصل زمستان و بهار در پارک شادی
شکل 9- تعداد پرندگان در دو فصل زمستان و بهار
جدول 3- شاخصهای زیستی پرندگان پارک شادی در دو فصل زمستان و بهار
شاخص های زیستی
|
دی |
بهمن |
اسفند |
فروردین |
اردیبهشت |
خرداد |
تنوع گونه ای شانون- وینر |
102/2 |
256/2 |
619/2 |
951/2 |
291/2 |
08/2 |
تنوع گونه ای سیپسون |
734/ |
748/ |
758/ |
810/ |
630/ |
610/ |
غنای گونه ای مارگالف |
34/1 |
81/1 |
23/3 |
56/3 |
46/3 |
46/2 |
یک نواختی گونه ای منهینک |
45/ |
57/ |
85/ |
06/1 |
04/1 |
65/ |
یک نواختی گونه ای هیل |
67/ |
82/ |
67/ |
87/ |
55/ |
53/ |
یک نواختی گونه ای سیپسون |
237/ |
329/ |
187/ |
416/ |
117/ |
323/ |
جدول 4- مقایسه میانگین و انحراف استاندارد میانگین شاخصهای زیستی در فصل زمستان و بهار در پارک شادی
شاخص های زیستی |
فصل |
میانگین+ انحراف استاندارد میانگین |
آزمون آماری |
تنوع گونه ای شانون وینر |
زمستان |
122856/±326/2 |
128 F=/ P=/73 |
|
بهار |
185030/±441/2 |
73 P=/ |
تنوع گونه ای سیمپسون |
زمستان |
016736/±741/ |
187/4F= |
|
بهار |
039157/±683/ |
075 P=/ |
غنای گونه ای مارگالف |
زمستان |
41492/±130/2 |
037/3 F= |
|
بهار |
37195/±160/3 |
12 P=/ |
یک نواختی گونهای سیمپسون |
زمستان |
040281/±251/ |
47/9 F= |
|
بهار |
025057/±285/ |
015 P= / |
مقایسه میانگین و شاخصهای زیستی در فصل زمستان و بهار در پارک شادی نشان میدهد که پرندگان در دو ماه اول فصل بهار از تنوع بیتشری برخوردار بودند و با گرم شدن هوا منطقه را ترک میکنند. پرندگان آبزی نیز در فصل زمستان از تراکم بیشتری برخوردار بودند و سبب افزایش تنوع پرندگان پارک شادی شدهاند (جدول4).
بحث
تغییرات جمعیت پرندگان پارک شادی در طول 6 ماه نشان داد که فراوانی گونههای پرندگان در اسفندماه نسبت به دی و بهمن بیشتر بود که میتواند به دلیل آب و هوای معتدل منطقه در اسفندماه باشد. مطابق (جدول1) تعداد گونههای پرندگان خشکزی نسبت به تعداد گونههای آبزی و کنارآبزی بیشتر بود. این یافته با نتایج تحقیقات عسگری در سال 1389 همخوانی دارد. وی در مطالعهای که بر روی پرندگان سه پارک دولت، شهروند و پارک 42 هکتاری انجام داده بود، تعداد گونههای پرندگان خشکزی را بیشتر از گونههای پرندگان آبزی ذکر کرده است (12). تعداد گونههای پرندگان پارک شادی تقریباً با پارک دولت (37 گونه در برابر 36 گونه) مشابه است که دلیل آن مشابهت زیستگاههای دو پارک است. با توجه به این که مساحت پارک شهروند که بزرگترین پارک جنگلی اهواز با مساحت300 هکتار می باشد. دارای 11 گونه پرنده بوده، ولی پارک شادی با 7/1 هکتار مساحت، دارای 37 گونه بود. این امر نشان میدهد که تنوع زیستگاهی پارک شادی (جزیرهای بودن و وجود آب در اطراف آن) تعیین کنندهتر از وسعت پارک در جذب پرندگان میباشد. از سوی دیگر تنوع درختی پارک جنگلی اندک و عمدتاً از گونههایEucalyptus camaldulensis Phoenix dactilifera, Prosopis spicigera تشکیل شده است، ولی پارک شادی علاوه بر درختان ذکر شده در حاشیه، دارای درختان گز، پده و نیزارهای انبوه نیز میباشد. در سال 1372 هایل مقدم پرندگان پارکهای شهر تهران را معرفی کرده، که گونههای دم جنبانک ابلق، گنجشک خانگی، زاغی و یاکریم غالب بودهاند (15). در پارک شادی وجود گونههای ذکر شده محرز میباشد (جدول1)، ولی غالبیت نداشتند. در طی سالهای 1373، 1374، 1375 ، 1376، 1377 و 1378 بهروزی راد از پرندگان فضای سبز شهر تهران، مشخصات پراکندگی زیستگاه و وضعیت زادآوری خانواده کبوترها، خانواده کلاغها، خانواده گنجشکها، خانواده چرخ ریسکها را مورد بررسی قرار داده است و تعدادی از گونههای این خانوادهها را زاد آوران پارکهای شهر تهران معرفی کرده است (2 تا 9). از گونههای ذکر شده گنجشک خانگی و قمری خانگی در پارک شادی اهواز نیز زادآوری داشتند، علاوه بر آن گونه بلبل خرما نیز در پارک شادی زادآوری داشت. با این که گونه میوه خور Hypocolius ampelinus از بومیان مناطق طبیعی جلگهای استان خوزستان میباشد (11)، ولی در پارک شادی مشاهده نشد. از سسکها گونه Acrocephalus arundinaceus در تالابهای خوزستان مشاهده میشود (1)، ولی در پارک شادی مشاهده نشد. در سال 1373 بهروزی راد جامعه پرندگان فضاهای سبز شهر تهران را به 5 گروه (پرندگان بومی، پرندگان وارده شده به فضای سبز شهر تهران، پرندگان اهلی، پرندگانی که به طور اتفاقی وارد فضای سبز شده اند و پرندگان وحشی) تقسیم کرده است (4). در مقایسه با آنها در پارک شادی تنها پرندگان بومی و مهاجر عبوری حضور داشتند. بقیه گروهها در این پارک حضور نداشتند. زیرا به این پارک پرنده اهلی و گونههای وارداتی آورده نشده است. از نظر زیستگاه در پارک شادی جزیرهای پرندگان آبزی حضور داشتند که در پارکهای شهر تهران حضور ندارند. در سال 1387 رضوی 53 گونه پرنده در دو پارک قیطریه و جمشیدیه تهران شناسایی کرده (13)، این در حالی است که در پارک شادی 37 گونه پرنده شناسایی شده که از نظر وسعت بسیار کمتر از آن دو پارک است. پارک جمشیدیه و قیطریه هر یک بیش از 10 هکتار وسعت دارند ولی پارک شادی 7/1 هکتار است. در 9 پارک اهواز 58 گونه پرنده شناسایی شده است (12)، ولی در پارک شادی با مساحت 7/1 هکتار بیش از دو سوم پرندگان پارکهای اهواز حضور داشتهاند. با بررسی مطالعات انجام شده در جهان و مقایسه آن با تحقیق صورت گرفته میتوان به این نتایج رسید:
همانطور که پینو و همکاران در سال 2000 در اسپانیا بیان کردهاند، ساختار چشمانداز در غنای گونهای پرندگان موثر است، و غنای گونهای پرندگان اصولاً با تنوع چشمانداز و فراوانی زیستگاههای باز مانند زمینهای زراعی و بوتهزارها ارتباط دارد و نواحی روستایی نقش مکمل را در حفاظت از غنای گونهای پرندگان در اطراف مناطق حفاظت شده طبیعی در مقیاسهای مختلف دارند (24)، با نتایج این مطالعه همخوانی دارد. تنوع زیستگاهی پارک شادی، وجود انواع درختان و در اطراف آن چشمانداز زیبایی را بهوجود آورده است، علی رغم وسعت کم آن دارای تنوع پرندگان قابل توجهی است (جدول1). فورس در سال 2008 در مکزیک ارتباط بین ویژگیهای زیستگاه و غنای گونهای پرندگان در حومه غربی مکزیک را مورد بررسی قرار داد و نشان داد که وضعیت پوشش درختی و ارتفاع درختان، غنای گونهای پرندگان را تعیین میکند و مطابق با بررسیهای اکولوژیکی شهری، غنای گونهای پرندگان با افزایش شهرنشینی ارتباط منفی دارد (19). نتایج بدست آمده از مطالعه ترکیب جمعیت پرندگان پارک شادی نیز موید نتایج فورس میباشد. خرا و همکاران در سال 2009 رابطه متقابل پرندگان و ویژگیهای زیستگاه در فضاهای سبز شهری در دهلی هندوستان را مورد بررسی قرار دادند و به این نتیجه رسیدند که تنوع بیشتر در ساختار پوشش گیاهی، موجب تولید غذای بیشتر برای پرندگان و تنوع بیشتر پناهگاه و نیازهای آشیانهای فراهم میکند و در نتیجه تنوع پرندگان بیشتر میشود و همچنین بیان کردند که پرندگانی که جنگل را برای زیستن ترجیح میدهند، با افزایش اندازه فضای سبز، تنوع و تراکم درختچهها، افزایش مییابند و در نتیجه حفاظت از تنوع ساختاری پارکها در حفاظت از گیاهان و تنوع پرندگان در منطقه مؤثر است (20). این نتایج نیز با توجه به (جدول 1،2 و3) و (اشکال 6، 7 و 8) با نتایج کرا و همکاران همخوانی دارد. پالومینا وکاراسکال در سال 2006 در اسپانیا، تأثیر شهر بر روی پرندگان در یک مقیاس منطقهای را مورد مطالعه کردند و به این نتیجه رسیدند، که ساختن خانهها و ازبین بردن باغات، موجب کاهش تنوع و تراکم جمعیت پرندگان میشود (22). نتایج بدست آمده از این مطالعه نتایج پالومینا و کاراسکال را تائید میکند و نشان میدهد که تنوع و ترکیب جمعتی پرندگان پارک شادی در مکانهایی که دارای ساختمان و زمین بازی است، کم تر است، و این امر تاثیر ساختمان سازی بر تنوع پرندگان را نشان میدهد. ساندستروم و همکاران در سال 2006 در سوئد، تنوع اکولوژیکی پرندگان در ارتباط با ساختار فضای سبز شهری را مورد مطالعه قرار دادند و به این نتیجه رسیدند که کمیت و کیفیت فضاهای سبز با افزایش پوشش گیاهی از مرکز شهر به سمت حومه شهر افزایش مییابد (25). نتایج مطالعه حاضر و تنوع پرندگان پارک شادی، نتایج ساندتستروم و همکاران را تائید میکند. همانطور که شوارتز و همکاران در سال 2008 در پارک یارکون، غنای گونهای و ترکیب جامعه پرندگان را در 20 ایستگاه که از نظر مدیریت در سطوح متفاوتی قرار داشتند، مورد بررسی قرار دادند و از 91 گونه پرنده شناسایی شده، 13 گونه غیربومی، 4 گونه استفاده کننده از مناطق شهری، 54 گونه به شهر عادت داشتند و20 گونه مهاجر بودند و به این نتیجه رسیدند که مدیریت پارک، تأثیر معنیداری بر روی غنای گونهای پرندگان بومی و ساختار جامعه پرندگان میگذارد و به دلیل تفاوت در نظامهای مدیریتی در پارکها، غنای گونهای و ساختار جامعه پرندگان تفاوت میکند (26). این نتایج با نتایج به دست آمده از پارک شادی همخوانی دارد و اصولاً در پارک شادی در ارتباط با پرندگان مدیریتی وجود ندارد. ولجو و همکاران در سال 2009 در فیلیپین به بررسی توزیع، فراوانی و تنوع پرندگان در فضاهای سبز شهر مانیل پرداختند و به این نتجه رسیدند، که فضاهای سبز به عنوان پناهگاهی مهم برای تنوع زیستی پرندگان و همچنین حفاظت از گونههای بومی و در معرض تهدید میباشند (27). نتایج به دست آمده از مطالعه پرندگان پارک شادی با نتایج ولجو و همکاران مطابقت دارد و طبیعی است که پارکهای شهری از جمله پارک شادی زیستگاهی برای پرندگان شاخهنشین Perching Birds بوده و میتوانند در حفاظت از پرندگان شهرزی نقش اساسی داشته باشند. علی رغم وجود پرندگان متنوع در پارکهای اهواز از جمله پارک شادی، مردم شناختی از پرندگان پارکها نداشتند و در مدیریت پارک نیز فون پرندگان جایگاهی نداشتند، ولی میتوان با مدیریت صحیح در پارکها امکاناتی ایجاد کرد که شهروندان بتوانند گونههای مختلف پرندگان را در پارکها رصد کنند و پارکها به مراکز تماشای پرندگان و کسب اطلاعات محیط زیستی درباره زندگی پرندگان تبدیل شوند. اطلاعاتی نظیر ویژگیهای زیستی، نوع پرنده، ارزشهای اقتصادی، بوم شناختی پرندگان و روشهای تولیدمثلی را با دوربینهای چشمی و یا پوستر در اختیار تفریح کنندگان در پارکها قرار داد. هدف از این کار را میتوان، فرهنگ سازی و گسترش فرهنگ توجه به پرندگان بیان کرد و با این کار افرادی که به پارک مراجعه میکنند، بیش از قبل به پرندگان توجه خواهند کرد. بهخصوص بچه ها نسبت به پرندگان توجه بیشتری نشان میدهند و در عین حال که این کار نوعی تفریح نیز برای آنها به حساب میآید و این کار با انگیزه نگاه جدید به پرندگان و نزدیک شدن مردم به آنها است. بسیاری از پرندگان در فصل سرما آذوقه ندارند و یا برای زندگی دچار مشکل میشوند، میتوان از این طریق مشکل کمبود غذای پرندگان در زمستان را نیز برطرف کرد. همچنین پارکهای شهری میتوانند به عنوان پایگاهی برای شناساندن پرندگان به بچهها باشند و به عنوان آزمایشگاه طبیعی در علوم جانورشناسی محسوب شوند و موجب لذت بردن از مواهب خدادی را برای استفاده کنندگان فراهم نمایند. گسترش فرهنگ استفاده صحیح از طبیعت سبب حفاظت از گونههای در خطر انقراض پرندگان در پارکهای شهری را فراهم میکند.
پیشنهادها
1. استقرار ابزار ساده پرنده نگری در پارکهای شهر به خصوص در پارک جزیرهای شادی اهواز برای تماشای پرندگان.
2. حضور یک متخصص محیطزیست در بخش مدیریت پارکهای شهری برای گسترش فرهنگ محیط زیست و چگونگی حفاظت از پرندگان شهری و در خطر انقراض و هماهنگی در طراحی پارکها و فضاهای سبز برای تماشای پرندگان.
3. برقراری تورهای پرنده نگری در پارکهای شهری برای شناساندن ارزشهای پرندگان به مردم.
تشکر و قدردانی
بدینوسیله از شورای پژوهشی واحد علوم و تحقیقات خوزستان، بخصوص معاونت محترم پژوهشی واحد علوم و تحقیقات خوزستان آقای دکتر حیدری نژاد، بخاطر تامین بودجه تحقیقاتی این پروژه سپاسگزاری مینمائیم.