مجله پژوهشهای جانوری (مجله زیست شناسی ایران)(علمی)

بررسی محدوده زیستگاهی سگ ماهی جویباری سفیدرود Oxynoemacheilus bergianus در رودخانه کردان (حوضه دریاچه نمک، استان البرز) در فصل پاییز

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه شیلات دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران

2 گروه شیلات، پردیس کشاورزی و منابع طبیعی کرج، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه تهران

3 گروه شیلات و محیط زیست دانشکده منابع طبیعی و علوم زمین دانشگاه شهرکرد

چکیده

با توجه به شناخت محدودی که در رابطه با محیط زیست طبیعی ماهی بومی سگ‌ماهی جویباری سفیدرود (Oxynoemacheilus bergianus)، وجود دارد، تحقیق حاضر با هدف بررسی محدوده زیستگاه مورد استفاده و انتخابی زیستگاه سگ‌ماهی جویباری سفیدرود رودخانه کردان در فصل پاییز (در مهرماه و آبان ماه 1391) انجام پذیرفت. برای این منظور در 66 ایستگاه مورد بررسی، متغیرهای عمق، عرض و شیب رودخانه، ارتفاع از سطح دریا، سرعت جریان آب و دبی، ساختار بستر، میزان سایه و نوع گیاهان ساحلی، به‌همراه فراوانی نسبی ماهی مورد نظر بررسی شد. مطابق نتایج، زیستگاه مورد استفاده این ماهی در رودخانه کردان در ارتفاع 1300 تا 1500 متر، عرض 5 تا 15 متر، شیب 0 تا 49 متر بر کیلومتر، عمق 6 تا 42 سانتی‌متر و سرعت جریان 3/0 تا 2/1 متر بر ثانیه واقع شده بود. بیشترین شاخص انتخاب زیستگاه، در محدوده‌های مختلف برای هر متغیر، مربوط به ارتفاع 1400 تا 1500، عرض 10 تا 5/12 متر، شیب 14 تا 21 متر بر کیلومتر، عمق 18 تا 24 سانتی‌متر و سرعت جریان 1/1 تا 2/1 متر بر ثانیه برای این ماهی در رودخانه کردان بود. همچنین در زیستگاه انتخابی این ماهی، بسترهای قلوه‌سنگی، سواحل با پوشش گیاهی کم و میزان سایه کم می‌باشد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Analysis habitat range of Safidrud stone loach (Oxynoemacheilus bergianus) in Kordan River (Namak Basin, Alborz Province), in autumn

نویسنده [English]

  • soheil Eagderi 2

2 University of Tehran

چکیده [English]

Based on the fact that there is little information about natural habitat of the native loach Oxynoemacheilus bergianus, this study was conducted to analyze the habitat range and the preferred habitat of the Safidrud stone loach in Kordan River in the autum 2012. For this purpose, the variables including water depth, river width and slope, altitude, water flow rate and debit, substrate material, over-stream canopy closure, and riparian vegetation type, along with the relative abundance of the interested fish species were analyzed in 66 stations along the river. Based on the results, the habitat use by this species in Koradan River was in altitudes of 1300-1500 meters above sea level, widths of 5-15 m, slopes of 0-49 m/km slope, depths of 6-42 cm, and flow rate of 0.3-1.2 m/s. The highest value of the standardized habitat selectivity indices for Safidrud stone loach in Kordan River were related to the altitudes of 1400-1500 m, widths of 10-12.5 m, slopes of 14-21 m/km, depths of 17-24 cm, and flow rates of 1.1-1.2 m/s. In addition, in the habitats selected, the substrate was gravely, banks had little riparian vegetation cover, and little over-stream canopy closure.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Habitat selection
  • Habitat preference
  • Oxynoemacheilus bergianus
  • Kordan River

بررسی ویژگی­های زیستگاهی انتخابی بزرگ مقیاس سگ­ماهی جویباری سفیدرود Oxynoemacheilus bergianus در رودخانه­کردان (حوضه دریاچه نمک، استان البرز) در فصل پاییز 

سیده نرجس طباطبائی1، سهیل ایگدری1*، ایرج هاشم زاده سقرلو2 و مظاهر زمانی1

1 کرج، دانشگاه تهران، دانشکده منابع طبیعی، گروه شیلات

2 شهرکرد، دانشگاه شهرکرد، دانشکده منابع طبیعی و علوم زمین، گروه شیلات و محیط زیست 

تاریخ دریافت: 13/2/93                تاریخ پذیرش: 27/11/93

چکیده

با توجه به شناخت محدودی که در رابطه با نیازهای زیستگاهی ماهی بومی سگ­ماهی جویباری سفیدرود (Oxynoemacheilus bergianus Derzhavin, 1934)، وجود دارد، تحقیق حاضر باهدف بررسی محدوده زیستگاه مورد استفاده و انتخابی زیستگاه سگ­ماهی جویباری سفیدرود رودخانه کردان در فصل پاییز (در مهرماه و آبان ماه 1391) انجام پذیرفت. برای این منظور در 66 ایستگاه مورد بررسی، متغیرهای عمق، عرض و شیب رودخانه، ارتفاع از سطح دریا، سرعت جریان آب و دبی، ساختار بستر، میزان سایه و نوع گیاهان ساحلی، به­همراه فراوانی نسبی ماهی مورد نظر بررسی شد. مطابق نتایج، زیستگاه مورد استفاده این ماهی در رودخانه کردان در ارتفاع 1300 تا 1500 متر، عرض 5 تا 15 متر، شیب 0 تا 49 متر بر کیلومتر، عمق 6 تا 42 سانتی­متر و سرعت جریان 3/0 تا 2/1 متربرثانیه واقع شده بود. بیشترین شاخص انتخاب زیستگاه، در محدوده­های مختلف برای هر متغیر، مربوط به ارتفاع 1400 تا 1500، عرض 10 تا 5/12 متر، شیب 14 تا 21 متر بر کیلومتر، عمق 18 تا 24 سانتی­متر و سرعت جریان 1/1 تا 2/1 متربرثانیه برای این ماهی در رودخانه کردان بود. همچنین در زیستگاه انتخابی این ماهی، بسترهای قلوه­سنگی، سواحل با پوشش گیاهی کم و میزان سایه کم می­باشد.

واژه­های کلیدی: انتخاب زیستگاه، ترجیح زیستگاه، Oxynoemacheilus bergianus، رودخانه کردان.

* نویسنده مسئول، تلفن: 09396954204، پست الکترونیکی: Soheil.Eagderi@ut.ac.ir

مقدمه

 

امروزه، زیستگاه­های آب­شیرین به خصوص در کشورهای درحال توسعه، به دلیل فعالیت­ها و بهره­برداری­های انسانی در حال تخریب می­باشد (21). به­منظور حفاظت و بهره­برداری پایدار از این اکوسیستم­ها، داشتن دیدگاهی جامع در ارتباط با پایداری تمام ابعاد آن ضروری می­باشد (22). در این میان برای ارزیابی کیفیت و سلامت زیستگاه­های آب­شیرین، ماهیان به عنوان یک شاخص بیشتر مورد توجه می­باشند (15). بنابراین حفاظت از ماهیان و تنوع زیستی موجود در آب­های شیرین اولین قدم در راستای حفاظت از این زیستگاه­های با ارزش می­باشد.

شاخص­های استفاده از زیستگاه، حاصل داده­های پایش زیستگاه بوده و براساس تکرار رخداد شرایط زیستگاهی واقعی استفاده شده توسط یک گونه در یک رودخانه محاسبه می­شود. در این بین شاخص­های ترجیح زیستگاه شاخص کامل­تر و حاصل تلفیق داده­های بدست آمده از شاخص­های استفاده از زیستگاه با قابلیت دسترسی زیستگاه است (9). انتخاب زیستگاه، بدین معنی است که اگر ماهی با تراکم بیشتری در زیستگاه خاصی دیده شود، آن زیستگاه را انتخاب کرده است (21).

مطالعاتی در این زمینه در مناطقی غیراز ایران، در مورد سایر گونه­های این خانواده، Nemacheilus spiniferus ، N. saravasinsis و N. everetti  انجام شده است که نشان می­دهند این ماهیان در رودخانه­های با جریان آرام تا تند یافت می­شوند (19). همچنین مطالعات دیگری در بررسی زیستگاه طبیعی سگ­ماهی سنگی (Barbatula barbatula) و سگ­ماهی خاردار (Cobitis taenia) (6، 20، 24)، و بررسی انتخاب میکروزیستگاه توسط سگ­ماهی سنگی در رودخانه­های مصنوعی (14) انجام گرفته است، که نشان می­دهد این دو گونه میکروزیستگاه‌های متفاوتی را اشغال می­کنند (6)، پراکنش سگ­ماهی سنگی نیز بیشتر در آبهای سطحی با جریان تند و سگ­ماهی خاردار در آبهای با سرعت صفر گزارش شده است (20). Vlach و همکاران (2005) نیز، ترجیح زیستگاهی سگ­ماهی سنگی را در جریان سریع­تر آب مشاهده کردند که پراکنش این ماهی با سنگ­هایی که نقش پناهگاه را ایفا می­کنند در ارتباط بود (24). مطالعه رفتارشناسی بر روی دو فرم سطح­زی و کف­زی گونه N. evezardi نیز نشان داد، رفتار مدفون شدن در هر دو فرم تابعی از زمان در طول روز، نوع بستر، جریان آب و سایز بدن می­باشد (17). علاوه براین، مطالعات دیگری در رابطه با مطلوبیت زیستگاه سایر گونه­های ماهیان مانند کفشک­ماهیان (23)، پیش­بینی پراکنش برخی گونه­های ماهیان بوسیله متغیرهای ماکروزیستگاه (18)، مطالعه تنوع جوامع ماهیان در 32 رودخانه آب شیرین و بررسی روند تغییرات غنای گونه­ای با تغییرات ارتفاع از سطح دریا (11)، شناخت عوامل محیطی تعیین کننده ساختار جوامع ماهیان رودخانه­زی در شرایط طبیعی (22) تفکیک مفاهیم انتخاب زیستگاه از نیاز زیستگاهی (21) نیز انجام شده است، که تمامی این مطالعات در راستای فراهم نمودن اطلاعات جهت مدیریت مطلوب جوامع آبزی، شناخت تاثیرات فعالیت­های انسانی و ارائه چهارچوبی برای مطالعات آتی صورت گرفتند. با این وجود، انجام چنین مطالعات کاربردی در ایران بسیار محدود بوده و بویژه اطلاعات چندانی در ارتباط با ویژگی­های بوم­شناسی از جمله زیستگاه انتخابی ماهیان بومی غیر­اقتصادی وجود ندارد.

در این بین سگ­ماهی جویباری سفیدرود (Oxynoemacheilus bergianus)، از خانواده سگ ماهیان جویباری (Nemachelidae) از جمله ماهیان بومی است که شناخت محدودی درباره ویژگی­های زیستگاهی آن وجود دارد. به علاوه، رودخانه کردان بعنوان یکی از زیستگاه­های این­گونه در حوضه دریاچه نمک، دستخوش فعالیت­های متعددی انسانی از قبیل کشاورزی، سدسازی و گردشگری قرارگرفته است. این روند به خصوص در سال­های اخیر در حال افزایش ­می­باشد، آن­چنان­که، برای ساکنین محلی کاهش فراوانی ماهیان در این رودخانه محسوس بوده است (3). از آن­جا که، مدیریت رودخانه­های تحت تاثیر فعالیت­های انسانی ضروری می­باشد (10)، و قدم اول جهت فعالیت­های مدیریتی بررسی اطلاعات مربوط به پراکنش و ویژگی­های زیستگاهی گونه­های ماهیان می­باشد، تحقیق حاضر با هدف بررسی ویژگی­های زیستگاهی انتخابی بزرگ مقیاس سگ­ماهی جویباری سفیدرود در رودخانه کردان انجام پذیرفت.

مواد و روشها

رودخانه مورد مطالعه: رودخانه کردان (شکل 1) در حوضه دریاچه نمک واقع شده و از ارتفاعات شمال غرب استان البرز منشأ می­گیرد و در هشت کیلومتری غرب نجم­آباد در مواقع پرآبی به رودخانه شور می­ریزد. منبع تغذیه رودخانه نزولات جوی و چشمه­ها بوده و در جهت شمال­شرق به جنوب­غرب در جریان است. طول تقریبی این رودخانه 48 کیلومتر و شیب متوسط بستر آن 8/0 درصد می­باشد (2). برخی خصوصیات فیزیکوشیمیایی این رودخانه در جدول 1 آورده شده ­است (اطلاعات برگرفته از داده­های بدست آمده از سازمان آب­منطقه­ای تهران در سال آبی 91-90 می­باشد).

 

 

شکل 2- سگ­ماهی جویباری سفیدرود در رودخانه کردان

جدول 1- برخی خصوصیات فیزیکوشیمیایی رودخانه کردان

سال آبی

سدیم

منیزیم

کلر

کربنات

سولفات

دبی

TDS

EC

pH

91-90

26/5

08/0

8/2

72/1

42/0

25/0

43/277

57/502

8/7

 

شکل 1- (1) موقعیت استان البرز، (2) رودخانه کردان و (3) ایستگاه­های نمونه­برداری.


نمونه برداری: نمونه­برداری در مهرماه و آبان­ماه سال 1391، در 66 ایستگاه در طول مسیر رودخانه، از بالاترین محل قابل دسترس تا پایین­دست رودخانه انجام شد. مختصات جغرافیایی هر ایستگاه توسط دستگاه موقیت­یاب جهانی (GPS) ثبت و با استفاده از نرم­افزار ArcGIS (نسخه 3/9) نقشه منطقه و مناطق مورد بررسی تهیه گردید. ایستگاه­ها به­نحوی انتخاب شدند که علاوه­بر عدم همپوشانی با یکدیگر، متأثر از فعالیت­های انسانی زیاد نبوده (15) و بیشترین تعداد ممکن برای پایش کل رودخانه را شامل می­شوند (16). تعیین مقیاس مکانی در بررسی زیستگاه انتخابی ماهیان به هدف مطالعه، نوع سیستم، داده­های در دسترس و نوع گونه موردنظر بستگی دارد (7). با توجه به هدف این مطالعه که تشخیص ویژگی­های زیستگاه انتخابی سگ­ماهی جویباری سفیدرود بود و همچنین فقدان پیشینه اطلاعاتی درباره بوم­شناسی این‌گونه، از محل ایستگاه اول، تقریباً هر 200 تا 250 متر (وجود 50 متر اختلاف در فواصل ایستگاه­ها جهت اجتناب از محل­های دستکاری ­شده بود)، در یک ترانسکت، به طول 15 متر در مسیر رودخانه به روش دو رفت در تمام عرض رودخانه نمونه­برداری انجام پذیرفت. در هر ایستگاه، با استفاده از دستگاه الکتروشوکر
(Samus Mp750)، ماهیان موجود تا حد امکان صید شدند و برای این منظور یک تور پشتیبان برای صید حداکثر نمونه­ها استفاده شد. بلافاصله پس از صید ماهیان، متغیرهای محیطی اندازه­گیری و ثبت گردید. نمونه­های صید­شده در محلول گل میخک (1 در هزار) بیهوش شده، و بر اساس (5) مورد شناسایی قرارگرفتند (شکل 2) و طول و وزن آن­ها با دقت میلیمتر و دهم ­گرم ثبت گردید. نمونه­ها پس از قرار دادن در آب تازه رودخانه و بازیابی قدرت شنای مجدد، به رودخانه بازگردانده شدند. با توجه به صرف زمان تقریباً برابر در صید نمونه­ها، فراوانی نسبی ماهیان نیز مشخص شد.

متغیرهای محیطی: نظر به اینکه اطلاعات چندانی در ارتباط با بوم­شناسی و زیستگاه سگ­ماهی جویباری سفیدرود وجود نداشت و با توجه به متغیر­هایی که در مطالعات زیستگاهی گونه­های ماهیان بکار گرفته شده بود (11،18،22 و 23)، به‌خصوص بر روی برخی گونه­های خانواده Nemacheilidae (19،6 و 24)، برای بررسی ویژگی­های زیستگاهی سگ­ماهی جویباری سفیدرود در مجموع 9 متغیر عمق، عرض و شیب رودخانه، ارتفاع از سطح دریا، سرعت جریان آب و دبی، ساختار بستر، میزان سایه (Overstream canopy closure) و نوع گیاهان ساحلی (Riparian vegetation type) در نظر گرفته شد. ارتفاع (m) از سطح دریا در هر ایستگاه، با استفاده از دستگاه موقیت­یاب جهانی (GPS) ثبت شد. عمق (m)، در 20 نقطه از هر ایستگاه، به­طور تصادفی، عمق رودخانه اندازه­گیری و میانگین آن به عنوان متوسط عمق در نظر گرفته­ شد. عرض رودخانه (m) در سه ناحیه ابتدا، وسط و انتهای هر ایستگاه اندازه­گیری و میانگین آن به عنوان متوسط عرض رودخانه برای آن ناحیه در نظر گرفته ­شد. شیب (Km/m-1) با استفاده از دستگاه شیب­سنج، در سه نقطه (در میانه عرض رودخانه) ابتدا، وسط و انتهای طولی هر ایستگاه اندازه­گیری و میانگین آن به عنوان متوسط شیب رودخانه برای آن ناحیه در نظر گرفته ­شد. سرعت جریان (m/s) رودخانه براساس روش جسم شناور (1) تخمین زده شد. برای کاهش خطای احتمالی در این روش، در هر ایستگاه اندازه­گیری سرعت جریان سه بار تکرار شد و میانگین آن به عنوان متوسط سرعت جریان رودخانه برای آن ناحیه در نظر گرفته ­شد. میزان دبی طبق رابطه (12)،

Dscharge (m3.s-1) = Rm*D*V*Ww

به صورت تقریبی محاسبه شد. که در این رابطه D، میانگین عمق بر حسب متر، Ww، عرض رودخانه برحسب متر، V، میانگین سرعت جریان بر حسب متربرثانیه و Rm، فاکتور تنظیم برای در نظر گرفتن ناهمواری کف است که بین 9/0-75/0 متفاوت می­باشد و به طور تقریبی Rm≈0.75  در نظر گرفته شد. ساختار بستر با توجه به میزان قطر سنگ­های غالب بستر رودخانه و اندازه­گیری قطر 50 سنگ بصورت تصادفی براساس (4 و 12) طبقه­بندی شد.

در هر ایستگاه، با مشاهده عکس­های تهیه شده از محیط و مطابق (12) میزان سایه و نوع گیاهان حاشیه­ای طبقه­بندی شد (در مورد نوع گیاهان حاشیه­ای به دلیل عدم وجود درختان سوزنی­برگ در ناحیه نمونه­برداری برای این متغیر به جای 6 طبقه، 4 طبقه در نظر گرفته شد). در مجموع 5 متغیر اول به صورت کمی و پیوسته و 3 متغیر دیگر به صورت اسمی وارد آنالیزها شدند. علامت­های اختصاری و توضیح مربوط به هر طبقه از متغیرهای اسمی در جدول 2 آورده شده است.

محدوده انتخاب شده برای هر متغیر محیطی توسط گونه، با در نظر گرفتن زیستگاه مورد استفاده (Habitat use) و میزان در دسترس بودن (Habitat availability) با استفاده از نرم­افزار (13)Habitat Selection (Habsel)  محاسبه گردید. گستره مربوط به هر متغیر کمی نیز به کلاسه­هایی تقسیم شد و فراوانی ماهی مورد نظر در هر کلاس مشخص شد. از هر متغیر، در کلاس­هایی که ماهی مورد نظر وجود داشت، در جدول 3 آورده شده است. شاخص انتخاب طبق رابطه  بدست آمد که در آن c متغیر محیطی، i فاصله یا طبقه­های آن متغیر، %Uci درصد استفاده ماهی از یک طبقه خاصی از یک متغیرمحیطی و %Aci درصد در دسترس بودن آن متغیر محیطی می­باشد (8 و 25).

نتایج

در جدول 3 طبقه­های هر متغیر محیطی که گونه مورد نظر در آن وجود دارد و شاخص انتخاب ماهی برای هر طبقه مشخص شده است. بدین ترتیب محدوده هر متغیر برای زیست و انتخاب سگ­ماهی جویباری سفیدرود بدست آمد. مطابق این نتایج محدوده زیست این ماهی در رودخانه کردان در ارتفاع 1300 تا 1500 متر، عرض 5 تا 15 متر، شیب 0 تا 49 متر بر کیلومتر، عمق 6 تا 42 سانتی­متر و سرعت جریان 3/0 تا 2/1 متر بر ثانیه می­باشد. محدوده انتخابی این ماهی در رودخانه کردان در ارتفاع 1400 تا 1500، عرض 10 تا 5/12 متر، شیب 14 تا 21 متر بر کیلومتر، عمق 18 تا 24 سانتی­متر و سرعت جریان 1/1 تا 2/1 متر بر ثانیه می­باشد (شکل 3). همچنین در زیستگاه انتخابی این گونه بسترهای قلوه­سنگی، سواحل با پوشش گیاهی کم و سایه کم وجود داشت (شکل 4). 

 

 

جدول 2- علامات اختصاری و توضیح مربوط به هر طبقه از متغیرهای اسمی

نوع گیاهان ساحلی

میزان سایه روی رودخانه

قطر سنگ­های بستر (mm)

عمدتاً بدون پوشش گیاهی

VA

0-20 % پوشیده

(سطح رودخانه و سواحل قابل رویت است)

Oca

>4000

سنگ­بستر

Bedrock

4000-256

تخته­سنگ

Boulder

چمنزار یا باتلاق

(کمتراز 10% پوشش گیاهی)

VB

21-40%

(سطح رودخانه و سواحل در زمان­هایی قابل­رویت است)

Ocb

256-64

سنگ­فرش

Cobble

درختچه/ بوته

VC

41-70%

(سطح رودخانه قابل­رویت است اما سواحل قابل­مشاهده نیست)

Occ

64-16

قلوه­سنگ

Pebble

جنگل برگ­ریز و خزان­کننده

VD

71-90%

(سطح رودخانه کمی یا در لکه­هایی قابل­رویت است)

Ocd

16-2

شن

Gravel

بیش از 90% (سطح رودخانه قابل­رویت نیست)

Oce

<2

ماسه

Sand

 

جدول 3- طبقه­های هر متغیر که سگ­ماهی جویباری سفیدرود در آن وجود دارد و شاخص انتخاب (SI) برای هر طبقه

SI

طبقه­بندی متغیر 

متغیر 

SI

طبقه­بندی متغیر 

متغیر 

SI

طبقه­بندی متغیر 

متغیر 

01/0

4/0>3/0

سرعت جریان (m/s)

06/0

5/7>5

عرض (m)

31/0

1400>1300

ارتفاع (m)

03/0

5/0>4/0

15/0

10>5/7

7/0

1500>1400

55/0

5/12>10

03/0

6/0>5/0

25/0

15>5/12

3/0

12>6

عمق

(cm)

04/0

7/0>6/0

16/0

18>12

1/0

8/0>7/0

09/0

7>0

شیب

(m/Km)

3/0

24>18

03/0

9/0>8/0

23/0

14>7

15/0

30<24

19/0

1>9/0

28/0

21>14

01/0

36>30

25/0

1/1>1

12/0

28>21

09/0

42>36

33/0

2/1>1/1

19/0

35>28

01/0

سنگ بستر

بستر

48/0

Oca

میزان سایه

08/0

49>42

28/0

سنگ­فرش

43/0

Ocb

16/0

VA

نوع گیاهان ساحلی

72/0

قلوه سنگ

08/0

Occ

57/0

VB

06/0

75/0>5/0

دبی

02/0

Ocd

21/0

VC

1/0

1>75/0

05/0

VD

08/0

25/1>1

57/0

5/1>25/1

18/0

75/1>5/1

 

 

شکل 3- نمودارهای مربوط به محدوده­های مورد استفاده، در دسترس و انتخاب­شده برای هر متغیر کمی توسط سگ­ماهی جویباری سفیدرود

 

شکل 4- نمودارهای مربوط به محدوده­های انتخاب­شده برای هر متغیر اسمی توسط توسط سگ­ماهی جویباری سفیدرود


بحث

ترجیح زیستگاه مجموعه عملکردهای بوم­شناسی، فیزیولوژیکی و رفتاری یک گونه است و ممکن است سال به سال و فصل به فصل تغییر نماید (21). منحنی­های ترجیح زیستگاه برای یک گونه، می­تواند به عنوان یک ابزار مدیریتی برای یک رودخانه مشخص یا بخشی از یک حوضه آبریز بکار رود (6)، با توجه به اینکه مطالعه حاضر به عنوان نخستین گام در جهت شناخت ویژگی­های زیستگاهی سگ­ماهی جویباری سفیدرود انجام گرفت، از این­رو نتایج آن بینشی کلی در ارتباط با زیستگاه مورد استفاده و انتخابی این گونه بود. بنابراین زیستگاه انتخابی در این مطالعه با در نظر گرفتن قابلیت دسترسی زیستگاه در نظر گرفته شد، اما به علت در نظر نگرفتن سایر شرایط به همان لفظ استفاده انتخابی اکتفا گردید.

نتایج نشان داد که با افزایش عامل بزرگ ­مقیاس ارتفاع از سطح دریا بعنوان یکی از عوامل کنترل­کننده جوامع رودخانه­زی (18)، تعداد سگ­ماهیان جویباری سفیدرود کاهش می­یابد و به عبارت دیگر مناطق زیست این ماهی در ارتفاعات کمتری واقع شده ­است. دلایل چنین الگوی پراکنشی می­تواند کاهش درجه­حرارت، شرایط هیدرولوژیکی، فیزیکی و شیمیایی باشد که با افزایش ارتفاع در اکوسیستم­ رودخانه­ای، توزیع گونه­های ماهیان را تحت تأثیر قرار می­دهد و به عبارت دیگر کاهش فراوانی این ماهی با افزایش ارتفاع می­تواند به دلیل محدودیت در تحمل عوامل اثرگذار دیگری چون درجه حرارت که خود تابعی از ارتفاع است، باشد و به طور مستقیم بر متابولیسم، تولید­مثل، رشد و رفتار ماهیان تأثیر می­گذارد (11). همچنین به دلیل افزایش اندازه و تنوع زیستگاه از ­­قبیل تغییرات در عرض، عمق، سرعت جریان و ترکیب بستر، از بالادست به پایین­دست رودخانه (22)، فراوانی سگ­ماهی جویباری سفیدرود در رودخانه کردان در ارتفاعات پایین­تر، به سمت میانه و پایین­دست رودخانه افزایش می­یابد.

در زیستگاه انتخابی بدست آمده برای این گونه شیب کم، عرض و دبی متوسط، سرعت جریان زیاد، بستر ریز تا متوسط، نور زیاد و پوشش گیاهی اطراف رودخانه کم بود. تمامی محدوده­های ترجیحی بدست آمده از فاکتورهای محیطی برای این ماهی با محدوده گسترش آن در رودخانه کردان که مناطق میانی به سمت پایین­دست رودخانه بود مطابقت داشت، به­جز سرعت جریان که به دلیل وقوع بارندگی در روزهای نمونه­برداری، جریان در مناطق مزبور نسبت به مناطق بالادست رودخانه که سگ­ماهی جویباری نیز حضور نداشت، بیشتر شد و این با روند طبیعی کاهش سرعت جریان از نواحی بالادست به سمت پایین­دست همخوانی نداشت. اما پراکنش این ماهی همچنان در همان محدوده از رودخانه باقی مانده بود. بنابراین بارندگی و افزایش سرعت جریان سبب انتقال زیستگاه این ماهی به مناطق پایین­تر نشده بود. از این­رو می­توان نتیجه­گیری نمود که احتمالاً این گونه می­تواند در برابر سرعت جریان­های بالا مقاومت نماید، همانند سایر گونه­های این خانواده در مطالعات دیگر (19). Rifflart و همکاران (2009)، نیز محدوده پراکنش سگ­ماهی سنگی
(Barbatula barbatula) را بیشتر در آبهای سطحی با جریان تند بیان کردند که حضورش رابطه مستقیمی با نزدیکی به کناره­های رودخانه و وجود قطعات بزرگ چوبی داشت. اما سگ­ماهی خاردار (Cobitis taenia) در آبهای با سرعت صفر یافت شد و حضورش رابطه نزدیکی با بسترهای ذرات ریز داشت. همچنین الگوهای پراکنش و تراکم ماهیان بر­اساس نزدیکی به ساحل و وجود فضاهای امن و وجود پناهگاه و پوشش تعیین شده بود، که این موضوع اهمیت در نظر گرفتن این متغیرها در مقیاس­های کوچک (مقیاس محلی) را در برنامه­های حفاظتی و بازسازی نشان­می­دهد (20). Vlach و همکاران (2005) نیز، ترجیح زیستگاهی سگ­ماهی سنگی را در جریان سریع­تر آب مشاهده کردند که پراکنش این ماهی با سنگ­هایی که نقش پناهگاه را ایفا می­کنند در ارتباط بود (24). در مطالعه­ای هم که در شرایط کنترل­شده و رودخانه­های مصنوعی انجام شد، گونه مزبور در صورت وجود پوشش (cover) بیشتر نواحی کم­عمق رودخانه را انتخاب می­کنند که نسبت به نواحی استخری سرعت جریان بیشتر می­باشد (14). آنچه که در رودخانه کردان نیز مشاهده شد، در ناحیه پراکنش ماهی، در مناطقی که جریان آب شدید بود، حضور این ماهی وابسته به تخته سنگ­هایی بود که به واسطه آن­ها محیط امن­تری برای ماهی ایجاد شده­بود.

در زیستگاه انتخابی سگ­ماهی جویباری سفیدرود در رودخانه کردان، همچنین بستر متوسط تا ریز بود. یک دلیل احتمالی پراکنش این گونه در بسترهای با قطر ذرات کمتر می­تواند تمایل به رفتار پنهان­شدن و مدفون­شدن در بستر باشد که در برخی از گونه­های سگ­ماهیان مثل Nemacheilus Evezardi گزارش شده است (17). در کل طبق نتایج، زیستگاه انتخابی سگ­ماهی جویباری در رودخانه کردان در مناطقی است که ارتفاع، شیب و عمق کمتر، عرض و دبی متوسط و سرعت جریان زیاد است. در زیستگاه انتخابی این ماهی همچنین بستر متوسط، نور زیاد و پوشش گیاهی اطراف رودخانه کم است.

درصورتی که منحنی­های ترجیح برای یک گونه بررسی و برای تمام مراحل زندگی و فصول سال تعیین گردد، می­تواند به عنوان یک ابزار مدیریتی مناسب برای یک رودخانه معین یا ناحیه­ای از یک حوضه آبریز به­کار گرفته شود (6). لازم به ذکر است، نتایج بدست آمده در ارتباط با گونه مورد نظر در رودخانه کردان در فصل پاییز بوده و ممکن است نحوه پراکنش آن در فصول دیگر سال متفاوت باشد. چرا که الگوهای پراکنش ماهیان، به دلیل پویایی زیستگاه­های طبیعی، می­تواند در نتیجه تحولات طبیعی و فعالیت­های انسانی متحول شده و تغییر کند، بنابراین بایستی در طول زمان، موارد مهم، همواره بررسی شود (23). از این­رو، پیشنهاد می­شود نحوه پراکنش این ماهی در رودخانه کردان در فصول دیگر بررسی گردد تا بتوان راهکار مدیریتی مناسبی برای ماهیان رودخانه کردان تدوین نمود و روند تاثیر فعالیت­های انسانی را کاهش داد.

  1. حسن­لی، ع. م.، 1379. روش­های گوناگون اندازه­گیری آب (هیدرومتری)، انتشارات دانشگاه شیراز، 265ص.
  2. سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1383. فرهنگ جغرافیایی رودهای کشور، حوضه آبریز ایران مرکزی، انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، جلد سوم، 279ص.
  3. طباطبائی، س.ن.، 1392. بررسی عوامل محیطی بزرگ­مقیاس مؤثر بر پراکنش سگ­ماهی­جویباری (Oxynoemacheilus bergianus) در رودخانه کردان، پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران.
    1. Bunt, C.M., Cooke, S.J., and McKinley, R.S., 1998. Creation and maintenance of habitat downstream from a weir for the greenside darter, Etheostoma blennioides a rare fish in Canada. Environmental biology of fishes, 51(3), PP: 297-308.
    2. Coad, B.W., 2014. Freshwater fishes of Iran. available at www.briancoad.com.
    3. Copp, G.H., and Vilizzi, L., 2004. Spatial and ontogenetic variability in the microhabitat use of stream-dwelling spined loach (Cobitis taenia) and stone loach (Barbatula barbatula). Journal of Applied Ichthyology, 20(6), PP: 440-451.
    4. Elith, J., and Leathwick, J.R., 2009. Species distribution models: ecological explanation and prediction across space and time. Annual Review of ecology, evolution, and systematics, 40, PP: 677-97.
    5. Guay, J.C, Boisclair, D., Rioux, D., Leclerc, M., Lapointe, M., and Legendre, P. 2000. Development and validation of numerical habitat models for juveniles of Atlantic salmon (Salmo salar). Canadian Journal of Fisheries and Aquatic Sciences, 57, PP: 2065-2075.
    6. Guay, J.C., Boisclair, D., Leclerc, M., and Lapointe, M., 2003. Assessment of the transferability of biological habitat models for Atlantic salmon parr (Salmo salar). Canadian Journal of Fisheries and Aquatic Sciences, 60, PP: 1398-1408.
    7. Humpl, M., and Pivnicka, K., 2006. Fish assemblages as influenced by environmental factors in streams in protected areas of the Czech Republic. Ecology of freshwater fish, 15, PP: 96-103.
    8. Jaramillo-Villa, U., Maldonado-Ocampo, J.A., and Escobar, F., 2010. Altitudinal variation in fish assemblage diversity in streams of the central Andes of Colombia. Journal of Fish Biology, 76, PP: 2401-2417.
    9. Johnston, N.T., and Slaney, P.A., 2006. Fish habitat assessment procedures. Watershed restoration technical circular No, 8 p.
    10. Jowett Consulting, 2014. Available: www.jowettconsulting.co.nz. Accessed 2/3/2014.
    11. Mackenzie, A.R., and Greenberg, L., 1998. The influence of instream cover and predation risk on microhabitat selection of stone loach Barbatula barbatula (L.). Ecology of freshwater fish, 7(2), PP: 87-94.
    12. Oberdorff, T., Pont, D., Hugueny, B., and Chessel, D., 2001. A probabilistic model characterizing fish assemblages of French rivers: a framework for environmental assessment. Freshwater Biology, 46, PP: 399–415.
    13. Palialexis, A., Georgakarakos, S., Karakassia, L., Lika, K., and Valavanis, V.D., 2011. Prediction of marine species distribution from presence–absence acoustic data: comparing the fitting efficiency and the predictive capacity of conventional and novel distribution models. Hydrobiologia, 670, PP: 241-266.
    14. Pati, A. K., and Agrawal, A., 2002. Studies on the behavioural ecology and physiology of a hypogean loach, Nemacheilus evezardi, from the Kotumsar Cave, India. Current Science, 83(9), PP: 1112-1116.
    15. Porter, M.S., Rosenfeld, J., and Parkinson, E.A., 2000. Predictive models of fish species distribution in the Blackwater drainage, British Columbia. North American Journal of Fisheries Management, 20(2), PP: 349-359.
    16. Rachmatika, I., Nasi, R., Sheil, D., and Wan, Meilinda., 2005. A first look at the fish species of the middle Malinau: Taxonomy, ecology, vulnerability and importance. Center for international forestry research (CIFOR).
    17. Rifflart, R., Carrel, G., Coarer, Y., and Fontez, B.N.T., 2009. Spatio-temporal patterns of fish assemblages in a large regulated alluvial river. Freshwater biology, 54, PP: 1544-1559.
    18. Rosenfeld, J., 2003. Assessing the habitat requirement of stream fishes: An overview and evaluation of different approaches. Transaction of the American Fisheries Society, 132, PP: 953-968.
    19. Tejerina-Garro, F.L., Maldonado, M., Ibanez, C., Pont, D., Roset, N., and Oberdorff, T., 2005. Effects of natural and anthropogenic environmental changes on riverine fish assemblage: a framework for ecological assessment of rivers. Brazilian Archives of biology and technology 48, PP: 91-108.
    20. Vinagre, C., Fonseca, V., Cabral, H., and Costa, M.J., 2006. Habitat suitability index models for the juvenile soles, Solea solea and Solea senegalensis, in the Tagus estuary: Defining variables for species management. Fisheries research 82, PP: 140-149.
    21. Vlach, P., Dusek, J., Svatora, M., and Moravec, P., 2005. Fish assemblage structure, habitat and microhabitat preference of five fish species in a small stream. Folia zoological, 54(4), PP: 421-431.
    22. Waddle, T.J. 2012. PHABSIM for Windows user's manual and exercises: U.S. Geological Survey Open-File Report 2001-340, 288 p.

مجله پژوهشهای جانوری (مجله زیست شناسی ایران)(علمی)
دوره 28، شماره 3 - شماره پیاپی 3
آذر 1394
صفحه 361-370
  • تاریخ دریافت: 13 اردیبهشت 1393
  • تاریخ بازنگری: 03 بهمن 1393
  • تاریخ پذیرش: 27 بهمن 1393