فون زنبورهای بالاخانواده Cynipoidea (Hymenoptera) در منطقه سیستان 

حسین براهوئی^1*، فاطمه گلى محمودى²، سلطان روان² و عباس خانى²

¹ زابل، دانشگاه زابل، پژوهشکده کشاورزی

² زابل، دانشگاه زابل، دانشکده کشاورزی، گروه گیاهپزشکی

تاریخ دریافت: 24/9/92                تاریخ پذیرش: 23/12/93

چکیده

بالاخانواده  Cynipoideaیک گروه بزرگ با حدود 223 جنس و 3000 گونه در دنیا می باشد. در این تحقیق فون زنبورهای این بالاخانواده در منطقه سیستان مورد بررسی قرار گرفت. نمونه‌برداری در طول سال‌های 1389-1390 صورت پذیرفت. کلیه نمونه‌برداری‌ها با استفاده از تور حشره گیری و تله مالیز انجام شد. در مجموع 80 نمونه جمع آوری گردید که شامل 6 گونه متعلق به 6 جنس و 4 زیر خانواده بشرح ذیل می باشند:Melanips sp.  از زیرخانواده Figitinae، Aspicera abbreviata Belizin 1952 و Callaspidia aberrans Kieffer, 1901 از زیرخانوادهAspicerinae ، Alloxysta brevis Thomson, 1862 از زیرخانوادهCharipinae ، Saphonecrus irani Melika and Pujade-Villar و Isocolus sp. از زیرخانواده  Cynipinae گونه Callaspidia aberrans برای اولین بار از ایران گزارش می شود.

واژه های کلیدی: ایران، سیستان، Callaspidia aberrans، Cynipidae، فون، Figitidae.

* نویسنده مسئول، تلفن: 09155422700 ، پست الکترونیکی: barahoei@uoz.ac.ir 

مقدمه

بالاخانواده Cynipoidea (Hymenoptera; Apocrita) مجموعه ای نسبتا غنی، با گستره جهانی و دارای حدود 223 جنس و 3000 گونه توصیف شده است (25). زنبورهاى این بالا خانواده اغلب بدنى تیره رنگ بدون جلاى فلزى دارند. شاخک در نرها معمولا 14 بندى و ماده ها 13 بندى است. فقدان  Radicleدر پایه شاخک، برجستگى کامل سپر و رشد قابل ملاحظه آن، فشردگى متازوما از طرفین، تشکیل Petiol، فقدان رگبال Costa در بال جلو، اتصال رگبال M در بال جلو به انتهاى پشتى سلول مارجینال و رسیدن پرونوتوم به تگولا از ویژگى هاى این زنبورها مى باشد (5).

اعضای خانواده  Cynipidaeبعلت ایجاد گال روی قسمتهای مختلف گیاهان و نیز زیست­شناسی جالبشان مورد توجه بسیاری از حشره شناسان قرار گرفته اند. مورفولوژی گال ها نشان از پیچیده و منحصربفرد بودن گال این حشرات نسبت به سایر حشرات گالزا دارد (1).

خانواده Figitidae، خانواده­ای با زنبورهای کوچک است که در سراسر جهان یافت می­شوند. در مقایسه با سایر زنبورهای پارازیتویید از لحاظ مورفولوژیک، یک گروه قابل اشتقاق و منحصربفرد بوده و دارای یک سلول رادیال در بال جلو می‌باشند، درحالیکه سایر رگبال­ها یا کاهش یافته­اند یا وجود ندارند (3). این خانواده دارای 1369 گونه متعلق به 77 جنس و 6 قبیله می باشد (25). این حشرات پارازیتویید لارو دو بالان هستند اگرچه لارو بالتوری­ها و سایر زنبورها نیز مورد حمله برخی از گونه­های این خانواده قرار می­گیرد (4).

مطالعات انجام شده در ایران، اغلب در زمینه فون زنبور­های خانواده Cynipidae می باشد (9، 13، 14، 15، 17، 18، 23، 28 و 29).

تحقیقات بسیار اندکی در زمینه شناسایی گونه­های متعلق به خانواده Figitidae نیز در ایران صورت گرفته ­است (2، 10، 11، 12، 19، 22 و 24).

مواد و روشها

نمونه برداری در منطقه سیستان (شکل 1) از اسفند ماه 1389 تا آذر ماه 1390 با استفاده از تور حشره گیری و تله مالیز صورت گرفت. نمونه‌برداری بر روی کلیه گیاهان زراعی و باغی حتی الامکان از مزارع و باغات عاری از سم‌پاشی انجام شد.

شکل 1- نقشه منطقه سیستان

حشرات جمع­آوری شده با تور با آسپیراتور بلافاصله به تیوب های حاوی اتانول 75% و نمونه های تله مالیز بصورت دوره ای جمع­آوری شده و به آزمایشگاه منتقل شد. سپس نمونه ها با استفاده از بینی‌کولر مدل Nikon SMZ 645 و بر اساس خصوصیات مرفولوژیک و رنگ­آمیزی ظاهری در حد جنس و گونه تفکیک و شناسایی ­شد. عکسبرداری با دوربین دیجیتال (Sony T9) و میکروسکوپ الکترونی (SEM) صورت گرفت. برای شناسایی از ترمینولوژی ارایه شده توسط Fontal-Cazalla و همکاران (2002) استفاده شد. برخی از نمونه ها برای تایید شناسایی به خارج از کشور برای پروفسور ویلار از کشور اسپانیا ارسال شد. تمامی نمونه ها توسط نویسنده دوم جمع آوری شده و بجز نمونه های ارسالی به اسپانیا بقیه در بخش حشره شناسی، دانشکده کشاورزی دانشگاه زابل نگهداری می شود.

نتایج

طی نمونه‌برداری که در طول سال‌های 1389 و1390 صورت پذیرفت در مجموع 80 نمونه از منطقه مورد مطالعه جمع آوری گردید که از بین آنها 6 گونه متعلق به 6 جنس و 4 زیر خانواده شناسایی شد (جدول 1). گونه Callaspidia aberrans برای اولین بار از ایران گزارش می‍گردد.

کلید شناسایی زیر خانواده های خانواده Figitidae :

1-   دومین سلول کناری بال جلو دارای پتروستیگمای دروغین .............................................. Pycnostigminae

جدول 1- زنبورهای بالاخانواده Cynipoidea (Hymenoptera) شناسایی شده از منطقه سیستان.

-        دومین سلول کناری بال جلو بدون پتروستیگمای دروغین..................................................................... 2

2-   کوکسای پای سوم متورم، کشیده شدن بندهای 8 و 5 سطح پشتی متازوما در جنس ماده، کوچک بودن بند 7 سطح پشتی متازوما و پوشانده شدن کم و بیش آن توسط بندهای 5 و 6، کاهش سطح پشتی بند 3 شکم، کارینای پیش قفس سینه ای از طرفین کوتاه، قوی و برجسته ................................................................... Thrasorinae

-        عدم وجود مشخصات فوق ....................................... 3

3-   سپر گرد، صاف بدون ساختار مجزا و مشبک، منحصرا هیپرپارازیت زنبورهای پارازیتویید شته.............Charipinae

-        سپر بدون ویژگی های فوق ..................................... 4

4-   برآمدگی مشخص در جلوی بدن، پتیول تقریبا طویل.......................................................... Anacharitinae

-        عدم وجود برآمدگی در جلوی بدن، پتیول کوتاه ........................................................................................ 5

5-   رگ­بال Rs+M از وسط رگ­بال بسمت انتها و عقب کشیده شده ................................................... Aspicerinae

-        رگ­بال Rs+ M از قاعده رگ­بال بطور مستقیم بسمت عقب کشیده شده ............................................................ 6

6-   سپر فنجان مانند یا صفحه ای شکل، ادغام بندهای 3 تا 5 شکم از سطح پشتی در جنس ماده............... Eucoilinae

-        سپر متفاوت، عدم ادغام بندهای 3 تا 5 شکم............. 7

7-   وجود محوطه ای هاله ای شکل در بال جلو، داشتن بیش از یک خار بلند در ساق پای سوم..... Euceroptrinae

-        عدم وجود محوطه ای هاله ای شکل در بال جلو، داشتن یک خار بلند در ساق پای سوم....Plectocynipinae  

ریخت‌شناسی گونه های شناسایی شده بشرح ذیل می‍‍باشد. گونه ها براساس حروف الفبا مرتب شده اند. 

گونه Alloxysta brevis Thomson, 1862 (شکل 2)

نمونه‌های مطالعه شده: محل جمع آوری: زهک، سدسیستان، مختصات جغرافیایی: ۳۰.۸۹۴۴ درجه شمالی و ۶۱.۷۰۶۷ درجه شرقی، تاریخ جمع آوری: 27/02/1390، تعداد و جنس: 2 عدد ماده، جمع آوری کننده: فاطمه گلی محمودی.

ریخت‌شناسی: سر از نمای روبرو تقریبا چهار گوش، کم مو، شاخک 13 بندی، کوتاه تر از بدن، F1–F3 صاف و باریک‌تر از سایر بندها، F4–F11 بسمت انتها حالت چماقی، F1 کوتاه‌تر از پدیسل، F1–F3 از نظر اندازه برابر، F3 کوتاه‌تر از F4 (شکل 2-1)، پرونوتوم پوشیده با موهای تنک، بدون کارینا  (شکل 2-2)، پروپودئوم پوشیده با موهای متراکم، با دو کارینای مشخص، پوشیده با چندین مو و تشکیل یک صفحه در یک سوم پایینی، اطراف صفحه تا حدودی خمیده (شکل 2-6)، مزوپلورون بدون مو و صاف (شکل 2-5)، بال جلو طویل‌تر از بدن، سلول رادیال بسته، طول آن 1/2 برابر عرض سر، مزوزوما و متازوما قهوه ای (سر کمی روشن‌تر)، اسکاپ، پدیسل وF1–F3 زرد، F4–F11، پاها قهوه ای مایل به زرد، رگبال ها قهوه ای مایل به زرد (شکل 2).

جنس نر: شاخک 14 بندی، شبیه ماده، بدون هیچ بند خمیده.

شکل 2- ویژگی‌های مورفولوژیک Alloxysta brevis، 1- نمای جلوی سر، 2- مزوزوما، 3- بندهای اول شاخک، 4- پرونوتوم، 5- مزوپلورون، 6- پروپودئوم و 7- نمای جانبی متازوما.

گونه Aspicera abbreviata Belizin 1952 (شکل 3): 

نمونه‌های مطالعه  شده:  محل  جمع آوری:  جاده  زابل -

نهبندان، شهرک گلخانی، مختصات جغرافیایی: ۳۱.۱۲۴۲ درجه شمالی و ۶۱.۴۰۴۷ درجه شرقی، تاریخ جمع آوری: 12/08/1389، تعداد و جنس: 2 عدد ماده و 1 عدد نر، جمع آوری کننده: فاطمه گلی محمودی؛ محل جمع آوری: کوه خواجه، روستای سالاری، مختصات جغرافیایی: 30.9391 درجه شمالی و 61.2455 درجه شرقی، تاریخ جمع آوری: 09/08/1389، تعداد و جنس: 1 عدد ماده و 1 عدد نر، جمع آوری کننده: فاطمه گلی محمودی؛ محل جمع آوری: هیرمند، جنگل گز لنگر بارانی، مختصات جغرافیایی: ۳۱.۱۱۶۷ درجه شمالی و ۶۱.۷۳۳۳ درجه شرقی، تاریخ جمع آوری: 14/03/1390، تعداد و جنس: 3 عدد ماده و 2 عدد نر، جمع آوری کننده: فاطمه گلی محمودی.

شکل 3- ویژگی‌های مورفولوژیک Aspicera abbreviata: 1- نمای پشتی، 2- نمای جانبی، 3- نمای عمومی و 4- بال جلو.

ریخت‌شناسی: سر از منظر پشتی کم عرضتر از قفسه سینه، مو­­های آن نسبتاً کوتاه، پراکنده ، بخش پس سری صاف و موها کوچک و پراکنده (شکل 3-1)، چشم­های مرکب بیضوی (شکل 3-2)، برجسته، پیشانی و فرق سر بدون فرورفتگی، مو­های روی پیشانی کوتاه و پراکنده، گونه از نمای جانبی گرد، فرق سر بدون شیار، دارای چین، چشم‌های ساده کمی برجسته (شکل 3-2)، شاخک 14 بندی و مویی، بند انتهایی نوک تیز، موهای روی شاخک بسیار ریز (شکل 3-3)، پرونوتوم مسطح و مودار، از طرفین بیرون زده، مزوپلورون صاف، بال‌ها شفاف، سلول رادیال در بال جلو باز، طول سلول رادیال 2.4 تا 2.6 بار طویل‌تر از عرض آن، r2 کمی مایل، r1 طویل‌تر از  r2، سایر رگ بال‌ها نا مشخص و وجود ندارند، موهای حاشیه بال کم، موهای اطراف مارجینال کوتاه (شکل 3-4)، پاها طویل، ساق پای سوم طویل‌تر از ران پا، ساق پا در انتها دارای خار کوچک، پتیول کاملاً واضح، متازوما براق، انتهای متازوما بدون هیچ برآمدگی و موازی افق، وجود نقاط ریز واضح روی متازوما، اندازه حدود 3.5 میلی متر، رنگ عمومی بدن قهوه ای مایل به سیاه، سر و متازوما سیاه، چشم­های مرکب نقره ای ، پدیسل و اسکاپ قهوه ای تیره، سایر بندها نارنجی، سپر روشن­تر از رنگ بدن، متازوما قهوه ای تیره، پتیول روشن‌تر از متازوما، مزوپلورون نارنجی و براق، بال‌ها شفاف، رگبال ها قهوه ای، ران قهوه‍ای تیره، در انتها روشن، ساق و پنجه پاها روشن‌تر از بدن (شکل 3-3).

گونه Callaspidia aberrans Kieffer, 1901 (گزارش جدید) (شکل 4):

نمونه‌های مطالعه شده: محل جمع آوری: زهک، سدسیستان، مختصات جغرافیایی: ۳۰.۸۹۴۴ درجه شمالی و ۶۱.۷۰۶۷ درجه شرقی، تاریخ جمع آوری: 28/02/1390، تعداد و جنس: 2 عدد نر، جمع آوری کننده: فاطمه گلی محمودی.

ریخت‌شناسی: سر از منظر پشتی کمی عریض­تر از قفسه سینه، مو­های آن نسبتا کوتاه، کم تراکم، بخش پس سری صاف با مو­های پراکنده، صورت پرمو، گونه پوشیده از موهای متراکم، چشم‌های مرکب برجسته و بزرگ (شکل 4-1)، شاخک 13 بندی، بند­های میانی شاخک استوانه ای، بند انتهایی نوک تیز، بیش از دو برابر سایر بندها، موهای روی شاخک خیلی ریز (شکل 4-5)، پرونوتوم صاف، از طرفین تا حدودی بیرون زده، توسط دو کارینا از مزونوتوم جدا شده، مزونوتوم شیار دار، با 4 لکه سیاه بر روی آن، سپر مشخص (شکل 4-2)، مزوپلورون صاف، براق، موهای روی آن بسیار پراکنده (شکل 4-1)، سلول رادیال در بال جلو باز، موهای روی بال ریز و پراکنده، r1 راست، r2 کمی خمیده، sc-3 وجود ندارد، سایر رگبالها نامشخص (شکل 4-4)،

شکل 4- ویژگی‌های مورفولوژیک Callaspidia aberrans، 1- نمای جانبی، 2- نمای پشتی، 3- پای سوم، 4- بال جلوو 5- شاخک.

ران پا باریک و طویل‌تر از ساق پا، ساق پای سوم دارای دو خار در انتها (شکل 4-3)، متازوما کشیده، کاملا جدا از مزوزوما، سطح شکمی آن راست، پتیول کاملا مشخص (شکل 4-4)، رنگ عمومی بدن قهوه ای تیره، سر قهوه­ای مایل به سیاه، چشم­های مرکب سیاه، شاخک­ها قهوه­ای روشن، نوک شاخک کمی تیره (شکل 4-5)، قفسه سینه قهوه­ای روشن، رگبال ها قهوه ای روشن (شکل 4-4)، پاها قهوه ای، پنجه‌ها کمی روشن‌تر، متازوما تیره تر از سایر قسمت‌ها، پتیول قهوه ای روشن.

جنس نر: شاخک 14 بندی، اسکاپ و پدیسل قهوه­ای تیره، چشم­های مرکب نقره ای، رگبال ها کمی تیره تر. 

گونه Isocolus sp. (شکل 5): 

نمونه‌های مطالعه شده: محل جمع آوری: کوه خواجه، روستای سنچولی، مختصات جغرافیایی: 30.9012 درجه شمالی و 61.2114 درجه شرقی، تاریخ جمع آوری: 05/03/1390، تعداد و جنس: 1 عدد ماده، جمع آوری کننده: فاطمه گلی محمودی.

شکل 5- ویژگی های مورفولوژیک Isocolus sp.: 1- بال جلو، 2- سر و 3- شاخک.

ریخت‌شناسی: سر از منظره پشتی بیش از 2 برابر عرض، سطح بالای فرق سر چرمی، پیشانی فاقد کارینای میانی وجوانب، لبه گونه قهوه ای، بالای چانه تعدادی موی قهوه‍ای (شکل 5-2)، بند های پایه شاخک وسط و در بالای چشم های مرکب، آرواره های بالا بزرگ، آرواره راست با 3 دندانه و چپ 2 دندانه،‌ طول پایه آرواره پایین 3 برابر عرض آن، پالپ لب پایین 5 بندی، شاخک14 بندی (در جنس نر) (شکل 5-3)، بند پایه ای حدود 3/1 برابر بند دوم، بند اول فلاژلوم 8/1 برابر پدیسل، بندهای اول فلاژلوم بلند تر از بندهای انتهایی، بند آخر کوتاه و نوک تیز (شکل 5-3)، طول قفسه سینه در نمای پشتی حدود 2 برابر عرض آن، اسکوتوم درخشان، نوتااولی مشخص و اسکوتلوم چرمی با گودال های کم عمق با ساختار نامنظمی، سطح اسکوتلوم با چین و چروک، میان گرده درخشان دارای خطوط طولی فراوان، نیمه شکمی میان گرده تقریبا بدون خط، کوکسا بطور واضح بلند تر از بند دوم، پنجه بدون ناخن و لوب، طول بال به اندازه بدن، سلول مارجینال در حاشیه قدامی باز، رگبال R1 منتهی به لبه جلویی بال، بدون Areolet، لبه پایینی بال جلو دارای موهای کوتاه (شکل 5-1)، سر و قفسه سینه سیاه، شکم قهوه ای (در ابتدا روشن تر)، بند اول شاخک تیره، بند دوم در انتها روشن تر، 6 بند اول فلاژلوم قهوه ای روشن و بند های انتهایی قهوه ای تیره (شکل 5-3)، کوکساها بویژه کوکسای پای عقب سیاه و در انتها قهوه ای، بند دوم پا کوتاه و تیره، ابتدای ران تیره و مابقی پا قهوه ای روشن، رگبالها تیره و مشخص (شکل 5-1).

گونه Melanips sp.  (شکل 6)

نمونه‌های مطالعه شده: کوه خواجه، روستای سالاری، مختصات جغرافیایی: 30.9391 درجه شمالی و 61.2455 درجه شرقی، تاریخ جمع آوری: 15/07/1389، تعداد و جنس: 8 عدد ماده و 10 عدد نر، جمع آوری کننده: فاطمه گلی محمودی.

شکل 6- ویژگی‌های مورفولوژیک گونهMelanips sp. : 1- نمای پشتی مزوزوما، 2- نمای جلوی سر، 3- نمای عمومی و 4- نمای جانبی مزوزوما.

ریخت‌شناسی: شاخک هم اندازه طول بدن و از نوع مویی، آنتنومر شاخک در جنس ماده طویل و بند سوم شاخک هم اندازه بند 4، قسمت داخلی بند اول فلاژلوم در جنس نر فرو رفته، افزایش طول بندهای شاخک بسمت انتها، بند آخر نوک تیز و 2.5 برابر بند قبلی، سر از نظر اندازه عریض‌تر از مزوزوما، چشم‌های مرکب مشخص ولی کمتر بر جسته (شکل 6-2)، برآمدگی سپر کم، نوتااولی فقط در نیمه عقبی مشخص (شکل 6-1)، بال‌ها شفاف، بال عقب بدون سلول شعاعی، رگبالRS بشکل منحنی واضح، R2 مایل، سلول رادیال بسته، طول آن بیش از دو و نیم برابر عرض آن، سلول کوستال کشیده، سایر رگبال­ها یا نامشخص­اند یا خیلی کمرنگ (شکل 6-3)، پاها طویل و ساق پای سوم دارای دو خار در انتها ، کوکسا متورم و ران پای سوم از نظر اندازه برابر ساق پا (شکل 6-3). دومین بند متازوما کاملا بشکل حلقوی، تقریبا برابر با طول مزوزوما، GasterTergat فقط در جنس ماده و در دومین بند از حاشیه پشتی وجود دارد، شیارهای روی parapsidal بسمت جلو می‌باشند (شکل 6-4)، پتیول مشخص (شکل 6-4). طول بدن کمتر از 3 میلی‌متر، رنگ عمومی قهوه ای تیره، سر قهوه ای تیره، هم‌رنگ بدن، پالپ­ها روشن‌تر از سر، شاخک‌ها به رنگ قهوه ای روشن، پدیسل و اسکاپ تیره­تر از سایر بند­ها، ران پا سیاه، انتهای پا آجری رنگ مایل به زرد، انتهای ساق پا و ناخن­ها سیاه و ران زرد آجری، کوکسای پاها قهوه­ای تیره.

گونه Saphonecrus irani Melika and Pujade-Villar, 2006 (شکل 7): 

نمونه‌های مطالعه شده: محل جمع آوری: زهک، سدسیستان، مختصات جغرافیایی: ۳۰.۸۹۴۴ درجه شمالی و ۶۱.۷۰۶۷ درجه شرقی، تاریخ جمع آوری: 21/02/1390، تعداد و جنس: 1 عدد ماده و 1 عدد نر، جمع آوری کننده: فاطمه گلی محمودی.

شکل 7- نمای عمومی Saphonecrus irani Melika and Pujade-Villar