مجله پژوهشهای جانوری (مجله زیست شناسی ایران)(علمی)

تأثیر غلظت، شکل فیزیکی و شیمیایی منابع کود ازته بر صفات کیفی برگ توت و عملکرد کرم ابریشم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 پژوهشگر مرکز تحقیقات کرم ابریشم کشور، رشت، ایران

2 عضو هیات علمی، گروه علوم دامی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت

2745

چکیده

این آزمایش به‌منظور بررسی تاثیر منابع مختلف کود ازته در توتستان، بر کیفیت برگ توت و صفات پیله کرم ابریشم، در قالب طرح کاملاً تصادفی با سیزده تیمار و سه تکرار برای هر تیمار انجام شد. هر تکرار شامل ده اصله درخت توت بود. سه فاکتور شامل دو نوع کود به‌عنوان فاکتور A (اوره و سولفات آمونیوم) هر کدام به دو شکل فیزیکی به‌عنوان فاکتور B (جامد و مایع) و هر یک در سه سطح به‌عنوان فاکتور C (12 ترکیب تیماری) به همراه تیمار شاهد (بدون استفاده از کود) مورد استفاده قرار گرفت. کودهای جامد چهل روز قبل از شروع پرورش کرم ابریشم، در عمق سی سانتی‌متری خاک مخلوط شد. کود مایع هم به‌صورت محلول‌، 48 ساعت قبل از پرورش کرم ابریشم، روی برگها پاشیده شد. برگهای هر یک از این سیزده تیمار مورد استفاده لاروهای کرم ابریشم قرار گرفت. نتایج نشان داد که غلظت، شکل فیزیکی، و شیمیایی منابع کود ازته، باعث بهبود بیشتر صفات کیفی و مواد مغذی برگ توت می‌شود؛ اما این تاثیر معنی‌دار نبود (05/0≤P). برگهای کوددهی شده با کود اوره محلول به غلظت 0/5 گرم در لیتر دارای بیشترین ازت، پروتئین، فسفر، و پتاسیم بودند که با نتایج مربوط به تغذیه لاروهای کرم ابریشم با برگ توت نیز همخوانی داشت.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Effect of concenttration, physical and chemical forms of nitrogen fertilizers on qualitative characteristics of mulberry (Morus alba L.) leaf and silkworm performance

چکیده [English]

This experiment was conducted in order to investigation on the effect of different sources of nitrogen on the quality of mulberry leaves and silkworm cocoon yield based on a completely randomized design with thirteen treatments and three replicates for each treatment. Each replicate was included ten mulberry trees. Three factors included two fertilizer types as factor A (urea and ammonium sulfate), each fertilizer as two physical forms as factor B (solid and liquid) and each item included three levels as factor C (12 treatment arrangments) with the control treatment (without fertilizer) were used in this experiment. Solid fertilizers were used forty days before the beggining of silkworm rearing, were mixed under 30 cm soil depth. As well as liquid fertilizer solution, 48 hours before the silkworm rearing was sprayed on the mulberry leaves. Each of the thirteen treated leaves was used for feeding of silkworm larvae. From obtained results it was showed that the concentration, the physical and chemical form of nitrogen fertilizer resources, improved the quality and nutritional characteristics of mulberry leaves; however, this effect was not significant (P≤0.05). Leaf fertilization with urea solution with concentration of 5.0 grams per liter, resulted to the highest nitrogen, protein, phosphorus, and potassium, and these the results were similar with obtained results of silkworm larvae fed with these treated mulberry leaves.

کلیدواژه‌ها [English]

  • mulberry leaves
  • silkworm
  • nitrogen fertilizer
  • solution
  • solid

تأثیر غلظت، شکل فیزیکی و شیمیایی منابع کود ازته بر صفات کیفی برگ توت و عملکرد کرم ابریشم

سید اسماعیل حسینی امام1، معین­الدّین موّاج پور1 و علیرضا صیداوی2،* 

1 رشت، مرکز تحقیقات کرم ابریشم کشور

2 رشت، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد رشت، گروه علوم دامی 

تاریخ دریافت: 3/3/92                 تاریخ پذیرش: 16/6/93

چکیده

این آزمایش به‌ منظور بررسی تاثیر منابع مختلف کود ازته در توتستان، بر کیفیت برگ توت و صفات پیله کرم­ابریشم، در قالب طرح کاملاً تصادفی با سیزده تیمار و سه تکرار برای هر تیمار انجام شد. هر تکرار شامل ده اصله درخت توت بود. سه فاکتور شامل دو نوع کود به‌ عنوان فاکتور A (اوره و سولفات آمونیوم) هرکدام به دو شکل فیزیکی به‌ عنوان فاکتورB (جامد و مایع) و هریک در سه سطح به‌ عنوان فاکتور C جمعاً 12 ترکیب تیماری به همراه تیمار شاهد (بدون استفاده از کود) مورد استفاده قرارگرفت. کودهای جامد چهل روز قبل از شروع پرورش کرم­ابریشم، در عمق سی سانتی‌متری خاک مخلوط شد. کود مایع هم به ‌صورت محلول‌، 48 ساعت قبل از پرورش کرم­ابریشم، روی برگها پاشیده شد. برگهای هریک از این سیزده تیمار مورد استفاده لاروهای کرم­ابریشم قرار گرفت. نتایج نشان داد که غلظت، شکل فیزیکی، و شیمیایی منابع کود ازته، باعث بهبود بیشتر صفات کیفی و مواد مغذی برگ توت می‌شود؛ اما این تاثیر معنی‌دار نبود (05/0≤P). برگهای کوددهی شده با کود اوره محلول به غلظت پنج­گرم در لیتر دارای بیشترین ازت، پروتئین، فسفر، و پتاسیم بودند که با نتایج مربوط به تغذیه لاروهای کرم­ابریشم با برگ توت نیز همخوانی داشت. همچنین رطوبت برگ توت کوددهی شده با این تیمار هم در حد بسیار مطلوبی بود. نتایج تغذیه لاروهای کرم­ابریشم با برگ توت حاصل از سیزده نوع تیمار کود ازته، نشان داد که غلظت، شکل فیزیکی، و شیمیایی منابع کود ازته، اثر معنی‌داری بر بیشتر صفات مربوط به عملکرد کرم­ابریشم دارد (05/0>P). استفاده از محلول پنج گرم در لیتر اوره، از نظر عملکرد تولیدی (تعداد پیله‌های خوب، تعداد کل پیله‌های تولید شده، درصد پیله‌های خوب، وزن و درصد وزن قشر پیله‌های نر و ماده، و درصد ماندگاری شفیره در پیله‌ها) بیشترین مقدار را نسبت به سایر تیمارها داشت (05/0>P). در نتیجه با استفاده از روش محلول‌پاشی اوره روی برگهای توت، می‌توان ضمن افزایش کیفیت برگ توت و حفظ درصد رطوبت آن، از مصرف بی‌رویه کودهای ازته به صورت جامد و تصعید آنها و آلودگی محیط زیست جلوگیری به عمل آورد.

واژه‌های کلیدی: کیفیت، کمیت، برگ توت، کرم ابریشم، کود ازته، محلول، جامد

* نویسنده مسئول، تلفن: 01333224081 ، پست الکترونیکی: alirezaseidavi@iaurasht.ac.ir

مقدمه

 

ازت موجود در برگ توت، یکی از عناصر اصلی و ضروری است که کیفیت برگ توت و سلامت کرم ابریشم به آن وابسته است. تولید پیله ابریشمی مرغوب، تابع مقدار این عنصر در برگ توت است. اسکاپ  معتقد است 2/38 درصد افزایش تولید پیله کرم ابریشم مربوط به کیفیت برگ توت، 5/37 درصد مربوط به شرایط آب و هوایی، و تنها 3/9 درصد وابسته به روش پرورش است (14).

با وجود این­ که 79 درصد اتمسفر را ازت تشکیل می‌دهد، ولی غالباً این عنصر به اندازه کافی در اختیار گیاهان قرار ندارد. ضمن آن که در شرایط یونی نفوذ پذیری ازت در خاک بیشتر می‌باشد (16). ازتی که از طریق کودهای شیمیایی به خاک داده می­شود، طی مراحل میکروبیولوژیکی به صورت گاز از خاک خارج شده و نیترات به ازت و اکسید‌های ازت احیا می‌شود. در مناطق معتدله، با توجه به نوع خاک 3-2 درصد هوموس و 15/0-10/0 درصد ازت در سطح بیست سانتی‌متری خاک مزارع وجود دارند. در خاکهای توتستان‌ها که مورد بهره­برداری شدید قرار دارند، مقدار ازت جذب شده توسط گیاهان خیلی بیشتر از مقداری است که در اثر معدنی شدن قابل جذب شده و به خاک افزوده می‌شود (17).

اکسیداسیون N2 اتمسفر به نیتریت و نیترات از طریق تخلیه الکتریکی در جو ایجاد و به خاک وارد می­شود. این مقدار در آب و هوای معتدله برابر یک کیلوگرم در هکتار در سال است (2). ازت با توجه به وضعیت مولکولی خود می‌تواند به شکلهای مختلفی اعم از جامد و یا مایع و گاز در مکان‌ها و محدوده‌های مختلف یافت شود که بخش اعظم آن به شکل ازت مولکولی در اتمسفر دیده می‌شود که منبع ازت بیوسفری و هیدروسفری و تیترسفری است (19).

جیان و همکاران  اظهار داشتند، که بخش عمده عناصر قابل جذب، از طریق شستشو و نفوذپذیری در خاک از دسترس گیاه توت خارج می‌شوند. طبق نظر آنها ازت بیشترین پویایی و تحرک را در بین عناصر غذایی مورد نیاز گیاه توت جهت رشد و نمو دارد و کمبود آن در برگ توت، سبب زرد شدن برگها و کوچک و بد شکل شدن پیله می‌شود (21).

بودهاده و همکاران با بررسی تاثیر ازت و پتاسیم بر عملکرد و کیفیت برگ توت دریافتند، بهترین نتیجه هنگام کاربرد 400 کیلوگرم در هکتار ازت همراه با 200 کیلوگرم در هکتار K2O به دست آمد (9). چاودری و همکاران هم تاثیر منابع مختلف کودهای ازته بر کیفیت پیله‌های کرم ابریشم را در یک مزرعه تحت شرایط آبیاری با کودهای اوره، سولفات آمونیوم، نیترات آمونیوم و کلسیم آمونیوم نیترات (با و بدون آهک) بررسی کردند(13). بیشترین وزن پیله، وزن قشر ابریشمی و طول تار ابریشمی به ترتیب با تیمار کلسیم آمونیوم نیترات، سولفات آمونیوم همراه با آهک، و اوره به دست آمد.

اسپینوسا و بناویدس با بررسی اثر سه سطح کود ازت به مقدار 180، 360، و 450 کیلوگرم در هر هکتار بر عملکرد سه واریته توت در سه شرایط آب و هوای متفاوت، دریافتند میزان عملکرد کمّی و کیفی توت بستگی به سطح ازت استفاده شده دارد (15).

بونگال و لیلاواتی در یک توتستان تحت آبیاری، با پاشش مقدار 80-60 کیلوگرم در هکتار ازت، کاهش فعالیت نیتراتی در برگهای بالایی نسبت به برگهای وسطی گزارش کردند (11). برگهای وسطی کاملاً رشد کرده و مقدار ازت آن بیشتر از برگهای بالایی بود. آنها معتقد بودند باید مقدار بیشتری کود ازته به خاک داده شود تا موجب کاهش عناصر برگ نشود.

در ایران فقط یک بار مقادیر مصرف کودهای شیمیایی در توتستان‌های ایران توسط مهندسین مشاور نشتاک در قالب طرح مطالعات توسعه نوغانداری و صنایع ابریشم وزارت جهاد کشاورزی (1) بررسی شد و این مقدار به نسبت 4، 3، و 6 برای عناصر پتاسیم، فسفر و ازت (به ترتیب 225-135-315 کیلوگرم در هکتار) با هدف تولید پیله هیبرید و نسبت 5، 3، و 7 (به ترتیب 240-180-300 کیلوگرم) با هدف تولید پیله‌های غیرتجاری (تولید تخم نوغان) برای توتستان‌های شمال کشور گزارش شد. اما هیچ نوع مطالعه‌ای درباره فرم فیزیکی، فرم شیمیایی و نحوه مصرف این کودها انجام نشده است و این اطلاعات تاکنون به روز هم نشده است. روش رایج کوددهی در شمال ایران و نیز کشورهای تولیدکننده نظیر چین، هند، ژاپن، کره جنوبی و هند، به‌صورت استفاده از فرم جامد کوددهای ازته است (10، 12و 22) و تاکنون گزارشی از استفاده از شکل محلول کودهای فوق منتشر نشده است.

بنابراین با توجه به فقدان اطلاعات جدید، هدف از این آزمایش، تعیین بهترین منبع، فرم فیزیکی و شیمیایی، و مقدار استفاده از کودهای ازته جهت بهبود کیفیت برگ توت و افزایش عملکرد کرم ابریشم هنگام استفاده از این نوع برگهای توت غنی‌سازی شده بود. در این تحقیق، اثرات کاربرد فرم‌های مختلف فیزیکی منابع ازت (مایع و جامد) و اثر نوع منبع و مقدار مناسب آن جهت افزایش کیفیت برگ توت و میزان پیله ابریشمی بررسی شد.

مواد و روشها

این آزمایش در مرکز تحقیقات کرم ابریشم کشور در شهر رشت انجام شد. بخش اول (مزرعه‌ای) این آزمایش، در توتستان تحقیقاتی مرکز تحقیقات کرم ابریشم کشور، با انتخاب یک پلات سی و نه کرتی به ابعاد شانزده مترمربع انجام شد. در هر کرت (تکرار)، ده اصله درخت توت از واریته کن‌موچی کاشته شده بود. فواصل بین هر کرت (تکرار) و ردیف، دو متر در نظر گرفته شد. این فاصله بر اساس توصیه اسکاپ  و از هنگام احداث توتستان در مزرعه تحقیقاتی اعمال شده بود (14). بخش دوم آزمایش (تغذیه لاروهای کرم ابریشم با برگ توت حاصل از کوددهی) در سالن پرورش مرکز تحقیقات کرم ابریشم کشور انجام پذیرفت.

این بخش از آزمایش در قالب یک طرح کاملاً تصادفی با سیزده تیمار و سه تکرار به ازای هر تیمار به اجرا در آمد. هر تکرار شامل ده اصله درخت توت مشابه بود. دو نوع کود (اوره و سولفات آمونیوم) هر کدام به دو شکل فیزیکی (جامد و مایع) و هریک در سه سطح (فرم جامد در سطوح 250، 300، و 350 کیلوگرم در هکتار یا 840، 1000، و 1170 گرم برای ده اصله درخت، فرم مایع در سطوح 25، 30 و 35 کیلوگرم در هکتار یا 84، 100، و 117 گرم برای ده اصله درخت یا محلولی به غلظت 5/1، 3، و 0/5 گرم در لیتر) استفاده شد. بنابراین تیمار‌های آزمایشی طبق جدول 1 بودند.

 

جدول 1- تیمارهای مورد بررسی در آزمایش

تیمار

نوع کود

شکل کود

مقدار مورد استفاده

1

اوره

جامد

250 کیلوگرم در هکتار

2

اوره

جامد

300 کیلوگرم در هکتار

3

اوره

جامد

350 کیلوگرم در هکتار

4

سولفات آمونیوم

جامد

250 کیلوگرم در هکتار

5

سولفات آمونیوم

جامد

300 کیلوگرم در هکتار

6

سولفات آمونیوم

جامد

350 کیلوگرم در هکتار

7

اوره

محلول

5/1 گرم در لیتر

8

اوره

محلول

0/3 گرم در لیتر

9

اوره

محلول

0/5 گرم در لیتر

10

سولفات آمونیوم

محلول

5/1 گرم در لیتر

11

سولفات آمونیوم

محلول

0/3 گرم در لیتر

12

سولفات آمونیوم

محلول

0/5 گرم در لیتر

13 (شاهد)

-

-

-

 

 

کودهای جامد، چهل روز قبل از پرورش کرم ابریشم، در عمق سی سانتی‌متری، با خاک مخلوط شدند. برای تهیه کود‌های مایع، از یک دهم مقدار کودهای اوره و سولفات آمونیوم جامد، استفاده شد. به این منظور، محلول‌های 5/1، 3، و 5 گرم در هزار سی‌سی ازت مایع، تهیه و پاشش شد. محلول‌های ازته تهیه شده، چهل و هشت ساعت قبل از پرورش کرم ابریشم، روی برگهای درختان توت پاشیده شدند.

به منظور تعیین اثر تیمارهای  کودی  بر  مواد  مغذی  برگ توت، از برگ درختان هر کرت (تکرار)، تعداد پنجاه برگ به‌ طور تصادفی نمونه‌برداری شد و در پلاستیک‌های سفید برچسب‌گذاری شده و برای تعیین پارامترهای کیفی برگ توت (شامل درصد رطوبت، درصد ازت، درصد پروتئین، درصد فسفر، درصد پتاسیم) به روش AOAC ، نمونه‌ها به آزمایشگاه تغذیه مرکز تحقیقات کرم ابریشم کشور ارسال شد (7). نمونه‌ها با ترکیبات استاندارد (توصیه شده) برگ توت برای تامین احتیاجات کرم ابریشم در سنین مختلف لاروی (جدول 2) مقایسه شد تا کمبود احتمالی مواد مغذی، ثبت و در بحث و نتیجه‌گیری تحقیق مدنظر قرار گیرد.

بخش مربوط به بررسی اثر کوددهی بر عملکرد کرم ابریشم هم در قالب یک طرح کاملاً تصادفی با سیزده تیمار و سه تکرار به ازای هر تیمار به اجرا در آمد. هر تکرار شامل صد و پنجاه عدد لارو یک‌روزه، از آمیخته تجاری 154‌×153 بود. با توجه به وجود سیزده تیمار و سه تکرار در هر تیمار، در مجموع 5850 لارو به این بخش از آزمایش اختصاص یافت. لاروها در شرایط استاندارد (دمای 28-25 درجه سلسیوس و رطوبت نسبی 90- 75 درصد) پرورش داده شدند.

پرورش لاروها، مطابق روش‌های استاندارد رایج، در مرکز تحقیقات کرم ابریشم کشور انجام شد. در پایان دوره پرورش، پیله‌های حاصل از هر تکرار، رکوردگیری و متغیرهای زیستی و اقتصادی شامل تعداد و درصد و وزن پیله‌های خوب، متوسط، ضعیف و دوبل، وزن کل پیله تولیدی، تعداد کل پیله تولیدی، وزن یک پیله، وزن قشر ابریشمی، درصد قشر ابریشمی، درصد وزنی پیله‌های خوب، متوسط، ضعیف و دوبل نسبت به کل پیله‌های تولیدی، تعداد پیله در لیتر، وزن یک لیتر پیله خوب، و درصد ماندگاری شفیره در پیله‌های خوب، متوسط، ضعیف و دوبل، ثبت شد. برای اندازه‌گیری خصوصیات پیله، در هر تکرار، تعداد 25 عدد پیله نر و 25 عدد پیله ماده (تعیین جنسیت با مشاهده اندام تناسلی شفیره‌ها توسط کارشناس مجرب) توزین شد، و پس از خارج کردن شفیره‌ها از پوسته‌ها و توزین قشر ابریشمی 25 پیله از هر جنس با استفاده از فرمول و درصد قشر ابریشمی پیله محاسبه شد:

100 × (وزن پیله/وزن قشر پیله) = درصد قشر پیله

طرح آماری از نوع کاملاً تصادفی و مدل آن به صورت بود (3). میانگین‌ها با آزمون چند دامنه‌ای دانکن در سطح احتمال پنج درصد مقایسه شدند. برای تجزیه و تحلیل آماری داده‌ها، از نرم‌افزار اس‌پی‌اس‌اس استفاده شد (31).

نتایج و بحث

نتایج این آزمایش در جداول 3 تا 7 خلاصه شده است. اثر تیمارهای مورد بررسی بر مواد مغذی برگ توت، در جدول 3 خلاصه شده است. طبق این جدول، غلظت، شکل فیزیکی، و شیمیایی منابع کود ازته، باعث بهبود بیشتر صفات کیفی و مواد مغذی برگ توت می‌شود، اما این تاثیر معنی‌دار نبود (05/0≤P) (جدول 3). برگهای کوددهی شده با کود اوره محلول به غلظت 0/5 گرم در لیتر فقط از نظر عددی دارای بیشترین ازت و پروتئین بودند (05/0≤P) که با نتایج مربوط به تغذیه لاروهای کرم ابریشم با برگ توت نیز همخوانی داشت. اما اختلاف آماری بین تیمارها از نظر کلیه مواد مغذی نظیر فسفر، و پتاسیم معنی‌دار نبود (05/0≤P). رطوبت برگ توت کوددهی شده با این تیمار (تیمار نهم) هم در حد بسیار مطلوبی و معادل 74 درصد بود (جدول 3) که با توصیه‌های محققان دیگر (25) برای حد مناسب رطوبت برگ توت همخوانی دارد.

نتایج تغذیه لاروهای کرم ابریشم با برگ توت حاصل از سیزده نوع تیمار کود ازته، نشان داد که غلظت، شکل فیزیکی و شکل شیمیایی منابع کود ازته، اثر معنی‌داری بر بیشتر صفات مربوط به عملکرد کرم ابریشم دارد (جدول های 4 تا 7). براساس نتایج جدول 4، تیمار نهم (تیماری که با محلول اوره پنج گرم در لیتر روی برگ توت اسپری شده بود)، به‌طور معنی‌داری بیشترین عملکرد تولیدی را در مقایسه با سایر تیمارها به خود اختصاص داده است (05/0˂P).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

در این تیمار تعداد پیله‌های خوب، با 33/124 عدد بیش از سایر تیمارها بود (جدول 4) (05/0˂P)؛ هر چند با تیمارهای دوم، سوم، پنجم، ششم، هفتم، هشتم، یازدهم و دوازدهم در یک رده آماری قرار داشت. همچنین تیمار نهم از نظر درصد پیله‌های خوب، با 79/94 درصد بالاتر از سایر تیمارها بود (جدول 4) (05/0˂P)، هر چند فقط با تیمار یازدهم اختلاف آماری معنی‌داری داشت.

یکی دیگر از شاخص‌های حائز اهمیت در تولید پیله‌های تجاری، وزن کل پیله‌ها است که در تیمار نهم این مقدار (24/251 گرم) به‌ طور معنی‌داری بالاترین مقدار به نسبت سایر تیمار‌ها بود (جدول 5) و با تیمارهای اول، هشتم و سیزدهم اختلاف آماری معنی‌داری داشت (05/0˂P). وزن پیله‌های خوب نیز در این تیمار به ‌طور معنی‌داری بالاترین مقدار (400/205 گرم) نسبت به سایر تیمارها بود (جدول 5) (05/0˂P)، هر چند با تیمار سوم در یک رده آماری قرار داشت.

از خصوصیات خوب تیمار نهم، وزن یک پیله ماده و نر است که مقدار آنها به‌ ترتیب 12/2 و 98/1 گرم بود که به‌ طور معنی‌داری بالاترین مقدار نسبت به سایر تیمارها است (جدول 6)، البته این اختلاف با برخی تیمارها هم معنی‌دار نبود. در صنعت نوغانداری، درصد قشر ابریشمی مورد توجه است که در تیمار نهم، این درصد در پیله ماده و نر به‌ ترتیب 74/19 و 98/21 درصد و به ‌طور معنی‌داری بیشتر از سایر تیمارها بود (جدول 6) (05/0˂P)، هرچند با برخی تیمارها در یک رده آماری قرار داشت. میزان قشر ابریشمی استاندارد، بستگی به عوامل مختلفی نظیر خصوصیات ژنتیکی آمیخته کرم ابریشم دارد و تا 24 و 26 درصد به‌ ترتیب در دو جنس نر و ماده گزارش شده است (34).

همچنین وزن پیله‌های خوب در حجم یک لیتر هم در تیمار نهم (79/156گرم) به‌ طور معنی‌داری بیشترین مقدار در مقایسه با سایر تیمار‌ها بود (جدول 7) برخی از صفات مورد توجه در تحقیقات کرم ابریشم، از نظر عملکرد مقاومتی اهمیت دارد. تعداد پیله‌های خوب زنده از این گروه صفات است که در تیمار نهم (33/119) به‌ طور معنی‌داری بیش از سایر تیمار‌ها است (جدول 7)، البته این اختلاف با تیمار سوم معنی‌دار نبود. درصد ماندگاری شفیره در پیله‌های خوب استحصالی هم در تیمار نهم 04/99 درصد بود که این مقدار بیشترین مقدار نسبت به سایر تیمارها بود (جدول 7)، هرچند اختلاف بین تیمارها معنی‌دار نبود (05/0≤P).

با توجه به نتایج به‌دست آمده، علت عملکرد خوب در تیمار نهم را می‌توان در استفاده و پاشش محلول پنج در هزار کود اوره روی برگهای توت در زمان مناسب (48 ساعت قبل از شروع پرورش کرم ابریشم) دانست. این محلول پاشی باعث افزایش رطوبت و کیفیت برگ توت شد (جدول 3). طی تحقیقات بعمل آمده، 2/38 درصد میزان پیله استحصالی ناشی از کیفیت برگ توت است (14). با توجه به مقایسه جدول تجزیه شیمیایی (جدول 3) برگ توت تیمار نهم با جداول استاندارد ترکیبات برگ توت جهت پرورش کرم ابریشم (جدول 2) که متعلق به اسکاپ  است (14)، چنین استنباط می‌شود که با محلول‌پاشی اوره به مقدار پنج گرم در لیتر 48 ساعت قبل از شروع پرورش کرم ابریشم، کیفیت برگ توت تیمار نهم در حد مطلوب و مرغوبی قرار گرفته است و همه احتیاجات لاروهای کرم ابریشم را تامین می‌کند. مرغوبیت برگ توت درختان تیمار نهم را می‌توان در مقدار ازت و درصد رطوبت آن مشاهده کرد. براساس جدول 3، درصد ازت در برگ توت تیمار نهم جهت پرورش کرم ابریشم در سنین جوانی، 96/4 درصد بود که در مقایسه با جدول 2 بسیار نزدیک به احتیاجات کرم ابریشم است. این امر در خصوص درصد ازت در سنین کرم بالغ نیز صادق بود و میزان آن (92/4 درصد) با جدول ترکیبات استاندارد برگ توت، تفاوت چندانی ندارد.

ازت یکی از عناصر اصلی در تامین نیازهای کرم ابریشم به‌ منظور استحصال پیله مرغوب است (30). میزان ازت برگ توت، رابطه مستقیمی با افزایش یا کاهش کمیت و کیفیت پیله کرم ابریشم دارد (30). چنانچه مقدار ازت در برگ توت، کمتر یا بیشتر از حد نیاز گیاه باشد. پیله استحصالی، ریز و بد شکل شده و وزن و درصد قشر پیله هم کاهش می­یابد (18). البته نتایج تحقیقات مختلف نشان داده است که عوامل دیگری هم بر عملکرد کرم ابریشم موثرند (4، 5 و 6).

رطوبت برگ به ‌ترتیب در هنگام برداشت برای تغذیه لارو جوان 74 درصد و در هنگام برداشت برای تغذیه لارو بالغ 72 درصد بود که برای پرورش کرم ابریشم در آن سنین کاملاً مناسب است. علت مرغوبیت برگ توت را استفاده و پاشش اوره به‌ صورت محلول روی برگها می‌توان ذکر کرد. توصیه محققان قبلی (24 و 33)، استفاده از کود اوره جامد به مقدار 350-300 کیلوگرم در هکتار بود که در مقایسه با مقدار مصرف کود اوره محلول در این آزمایش (35 کیلوگرم)، حدود ده برابر است. البته لازم است تحقیقات تکمیلی درباره پیامدها و عوارض استفاده از پاشش اوره به ‌صورت محلول روی برگها انجام شود تا اطمینان حاصل شود برای برگ ضرر و اثر سویی ندارد. اسپینوسا و بناویدس هم با استفاده از 450 کیلوگرم ازت توانستند به حد مطلوب کیفیت برگ توت دست یابند، ولی در تحقیق حاضر با استفاده از 35 کیلوگرم کود اوره جامد بصورت محلول، نتایج مشابهی به ‌دست آمده است، یعنی تقریباً یک سیزدهم کودی که اسپینوسا و بناویدس استفاده کردند، همان نتایج به‌ دست آمد (15). علت این موضوع می‌تواند بهبود قابلیت جذب ازت از طریق محلول‌پاشی مستقیم روی برگ باشد. قابل ذکر است که در این آزمایش از کودهای تولید شده توسط یک شرکت تجاری واحد استفاده شد تا کیفیت کود در همه تیمارها حتی‌الامکان یکسان باشد.

اسبرایاپا و همکاران بهترین تاثیر ازت بر عملکرد برگ توت را هنگام استفاده از 400 کیلوگرم ازت خالص در هکتار به دست آوردند (27). ضمن آنکه معتقد بودند در طول پرورش، نوساناتی در مقدار ازت و رطوبت برگ توت ایجاد می‌شود. در تمامی بررسی‌ها و تحقیقات به‌ عمل آمده‌ای که از منابع کودی ازته مختلف به صورت جامد استفاده شده است (23 و 32)، نتوانسته‌اند کیفیت برگ توت را در حد مطلوب در سنین مختلف لاروی حفظ کنند، زیرا ماندگاری عناصر در برگ توت، همزمان با رشد برگ و نامساعد بودن آب و هوا کاهش می‌یابد و سبب افت کیفیت برگ می­شود. در این آزمایش هم کوده اوره جامد به مقدار 250، 300 و350 کیلوگرم در هکتار مورد بررسی قرار گرفت، اما مقادیر صفات مورد مطالعه، از مقادیر این صفات در تیمار نهم خیلی کمتر بود.

از سولفات آمونیوم در مقادیر 300 و 350 کیلوگرم به صورت جامد، و سولفات آمونیوم مایع پنج در هزار هم استفاده شد که مقادیر صفات در این تیمارها در مقایسه با تیمار نهم، اختلاف معنی‌دار زیادی داشتند. علت این نوع نتایج هنگام مصرف کود ازته، فرم فیزیکی منبع ازت است که در تیمار نهم به صورت مایع بوده و سبب بهبود جذب برگی شده است.

یکی دیگر از عوامل موثر در کاهش افت کیفیت برگ توت هنگام مصرف کودهای اوره و سولفات آمونیوم جامد، این است که این نوع کودها باید در خاک پاشش شوند و حتی اگر هم مخلوط شوند، نمی‌توانند موجب حفظ رطوبت برگ و مقدار ازت آن شوند، به ‌جز وقتی که به مقدار زیاد مصرف شوند. کودهای ازته جامد (اوره و سولفات آمونیوم) تا حدودی توسط ریشه گیاه جذب می‌شوند و مقداری هم آب‌شویی شده و از دسترس گیاه خارج می‌شوند. این امر هم باعث کاهش کیفیت برگ توت و متعاقب آن کاهش کیفیت و کمیت پیله ابریشمی می‌شود (8).

نتایج این آزمایش، با نتایج اسبرایاپا و همکاران  (29) و راتور و همکاران (26) که تاثیر منابع کود ازت بر ساختار غذایی برگ توت را بررسی کرده بودند مطابقت دارد. آنها با مقایسه اثر کودهای کلسیم آمونیوم، نیترات، سولفات آمونیوم، نیترات آمونیوم و اوره دریافتند سولفات آمونیوم بالاترین پروتئین خام را در برگ توت به همراه دارد. همچنین دریافت نوع و شکل منبع ازت، بر کیفیت برگ توت تاثیر معنی‌داری دارد که مطابق با یافته‌های تحقیق حاضر است.

محققان اثر نوع منبع کود ازته بر محصول پیله، کیفیت نخ و مقدار تار ابریشمی بررسی کردند (28). وقتی کرم ابریشم در طول زمستان با برگی تغذیه شد که از کودهای ازته تیمار شده بود، بیشترین طول تار ابریشمی به دست آمد و در طول تابستان هم وقتی با برگی تغذیه شد که از کودهای اوره و کلرید کلسیم تیمار شده بود، بیشترین طول تار ابریشم به دست آمد. این افزایش ناشی از بهبود رشد کمّی و کیفی گیاه و متعاقب آن افزایش کیفیت و کمّیت برگ توتی است که کرم ابریشم با آن تغذیه شده بود که حاصل آن تولید پیله‌هایی با وزن پیله و طول تار ابریشمی بالاتر بود. نتایج این پژوهشگران نیز با یافته‌های آزمایش حاضر همخوانی دارد.

یکی دیگر از دلایل نتایج حاصل این است که مطالعات قبلی نشان داده است گیاهان، ازت را فقط به صورت ترکیبات آن یعنی یون‌های نیترات یا آمونیوم جذب می‌کنند. علاوه بر این، ازت در بعضی مواقع، غیر محلول شده و در خاک می‌ماند؛ ولی جذب گیاه نمی‌شود، بنابراین تیمار نهم (برگهای کوددهی شده با کود اوره محلول به غلظت 0/5 گرم در لیتر) جذب بهتری نسبت به حالت‌های دیگر دارد و باید سبب بهبود عملکرد کرم ابریشم شود.

از سویی دیگر در پرورش کرم ابریشم، زمانی که رطوبت برگ توت از حد مورد نیاز لارو پایین‌تر باشد، روی برگها، آب اسپری می‌کنند تا رطوبت آن حفظ شود. در این آزمایش هم با روش محلول‌پاشی اوره، رطوبت برگ توت حفظ شده. عامل موثر دیگری که به واسطه آن می‌توان با محلول‌پاشی تغییراتی در کیفیت برگ توت ایجادکرد، ازت قابل جذب برگ است که در سنین مختلف لاروی حائز اهمیت است. به همین خاطر بود که در تیمار نهم که برگ توت با محلول 5 در هزار اوره، اسپری و پس از 48 ساعت مورد تغذیه کرم ابریشم قرار گرفت، پیله‌های بسیار خوبی تولید شد. در نتیجه می‌توان گفت با استفاده از روش محلول‌پاشی اوره روی برگهای توت، می‌توان ضمن افزایش کیفیت برگ توت و حفظ درصد رطوبت آن، از مصرف بی‌رویه کودهای ازته به صورت جامد و تصعید آنها و آلودگی محیط زیست جلوگیری به عمل آورد. ضمن اینکه مطالعات قبلی هم نشان‌دهنده عدم تاثیر منفی محلول‌پاشی قبل از تغذیه روی برگهای توت، بر عملکرد کرم ابریشم بوده است (20).

نتیجه‌گیری

با توجه به صفات مورد بررسی و مقایسه این صفات با سایر تیمارها و تحقیقات قبلی در مورد کودهای ازته جامد، نتیجه‌گیری می‌شود که با استفاده از روش پیشنهاد شده در این آزمایش (تیمار نهم)، می‌توان مقدار مصرف کودهای ازته را تا یک دهم کاهش داد، و از مصرف بی‌رویه کودهای ازته و آلودگی زیست محیطی جلوگیری به عمل آورد. این روش در مقایسه با روش رایج در ایران و سایر کشورها (تیمارهای اول تا ششم) می‌تواند با حفظ کیفیت برگ توت براساس نیازهای غذایی کرم ابریشم در سنین مختلف لاروی، هزینه‌های خرید و پاشش کود را به‌ طور قابل ملاحظه‌ای کاهش دهد. همچنین پیشنهاد می‌شود روش تغذیه برگی (تیمار نهم) را در سایر محصولات باغی و زراعی با توجه به نیاز گیاه بررسی کرد تا از مصرف بی‌رویه و اتلاف کودهای ازته و آلودگی‌های زیست محیطی جلوگیری به عمل آید.

  1. بی‌نام.، 1370. مطالعات طرح توسعه نوغانداری و صنایع ابریشم وزارت جهاد کشاورزی، درخت توت، جلد هشتم، انتشارات وزارت جهاد کشاورزی. صفحات 332-325.
  2. حق‌پرست تنها، م. ر.، 1371. تغذیه و فیزیولوژی گیاهی. انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت. صفحات 58-50
  3. زمانی، پ.، 1389. طر‌حهای آماری در علوم دامی. انتشارات دانشگاه بوعلی سینا همدان. صفحه 630.
  4. صیداوی، ع. ر.، بیابانی، م. ر.، و غلامی، م. ر.، 1387. ارزیابی عملکرد دودمان‌‌های کرم ابریشم در شرایط بروز بیماری موسکاردین سفید. مجله زیست‌شناسی ایران. جلد 21، شماره 5، صفحات 857-866.
  5. صیداوی، ع. ر.، میرحسینی، س. ض.، بیژن‌نیا، ع. ر.، و غنی‌پور، م.، 1386. بررسی تأثیر انتخاب برخی صفات کمّی پیله در سطوح گله دودمان (P3) و همبستگی آن با پارامترهای تولیدمثلی و مقاومت گله‌های هیبرید(F1) کرم ابریشم نسبت به بیماری‌ها. مجله زیست‌شناسی ایران. جلد 20، شماره 3، صفحات 262-268.
  6. میرحسینی، س. ض.، صیداوی، ع. ر.، غنی‌پور، م.، شادپرور، ع.، و بیژن‌نیا، ع. ر.، 1389. تاثیر شاخص انتخاب کلاسیک بر صفات مهّم ژنتیکی- اقتصادی لاین‌های تجاری کرم ابریشم. مجله زیست‌شناسی ایران. جلد 23، شماره 6، صفحات 899-893.
    1. AOAC (Association of Analytical Communities)., 1990. Official methods of analysis of the association of official analytical chemists. 15th ed. Washington, DC.
    2. Baqual, M. F., and Das, P. K., 2006. Influence of biofertilizers on macronutrient uptake by the Mulberry plant and its impact on silkworm bioassay. Caspian J. Env. Sci. 4, PP: 98-109.
    3. Bodhade, S. N., Murarkar, S. R., Ulemale, R. B., and Dahatode., B. N., 1996. Effect of press mud cake treated mulberry on some economic traits of silkworm, Bombyx mori L. PKV Res. J. 20, PP: 98-99.
    4. Bongale, U. D., 1993. Fertility evaluation and fertilizer recommendations for mulberry garden soils. Indian Silk. 31, PP: 5-8.
    5. Bongale, U. D., and Leelavathi, B. C., 1996. Nitarte reductase activity in relation to leaf maturity in mulberry (Morus indica L.). Indian J. Sericul. 35, PP: 71-72.
    6. Bose, P. C., Kar, R., Singh, M. K., and Bajpai, A. K., 2011. Validations of fertilizer recommendations based on soil tests for yield targets of mulberry under farmers' field conditions in Chhotanagpur plateau of Jharkhand. Journal of Crop and Weed. 7, PP: 5-7.
    7. Choudhury, R. K., Mather, V. B., and Ghosh, A., 1996. Studies on the development of a package of cultivation for mulberry garden exclusively for young age silkworm rearing. Indian J. Sericul. 35, PP: 13-18.
    8. ESCAP (Economic and Social Commission for Asia and the Pacific)., 1993. Principle and techniques of silkworm breeding. United Nations, New York. PP: 111.
    9. Espinosa, E., and Benavides, J., 1996. Effect of site and nitrogen fertilizing on production and quality of three varieties of mulberry (Morus alba, L.,). Edicion especial. Tesis de maestria en agroforesteria, cultivos en callejones; asbestos forrajeros Caseros. Agroforesteria-en-las-Americas. 3, PP: 24-27.
    10. FAO (Food and Agriculture Organization)., 1994. Implantation, cultivation, harvesting of mulberry, PP: 78-80.
    11. Gang, L. I. U. H., Gai-qun, U. A. N. G., Hao, Y. I. N., Jian-hua, Z. H. A. N. G., Yong-qun, Z. H. U., Ling, W. E. I., Wan-hong, T. O. N. G., and Chao-wen, L. I. N., 2013. Effects of Nitrogen, Phosphorus and Potassium application on growth and dry matter accumulation in mulberry. Southwest China J. Agric. Sci. 1,  PP: 49-56.
    12. Hao, Y., Wan Hong, T., JingJing, Y., Bo, S., XinQin, S., and Gang, L., 2010. Effects of nitrogen amount and nitrogen form on 1-deoxynojimycin content in mulberry leaf. Agr. Sci. Technol. Hunan. 11(6), PP: 183-185.
    13. Heaton, T. H. E., 1986. Isotopic studies of nitrogen pollution in the hydrosphere and atmosphere: a review. Chem. Geol. Isotope Geosci. Sec. 59, PP: 87-102.
    14. Hirayama, C., Sugimura, M., and Shinbo, H., 1999. Recycling of urea associated with the host plant urease in the silkworm larvae, Bombyx mori. J. Insect Physiol. 45(1), PP: 15-20.
    15. Jian, R. F., Chang, G. Z., Jian, L. N., Zheng, W., Fu, J. R., Zhan, C. G., Jian, L. N., and Wu, Z., 1995. Potassium improves yield and quality of mulberry leaves. Better Crop. Plant Food. 4, PP: 27-29.
    16. Katiyar, R. S., Das, P. K., Choudhury, P. C., Ghosh, A., Singh, G. B., and Datta, R. K., 1995. Response of irrigated mulberry (Morus Alba, L.,) to VA-mycorrhizal inoculation under graded doses of phosphorus. Plant Soil. 170, PP: 331-337.
    17. Khan, M. A., Akram, W., Ashfaq, M., Khan, H. A., Kim, Y. K., and Lee, J. J., 2010. Effects of optimum doses of nitrogen, phosphorus, potassium and calcium on silkworm, Bombyx mori L., growth and yield. Entomol. Res. 40(6), PP: 285-289.
    18. Kumar, J. S., and Kumar, N. S., 2011. Production efficiency of cocoon shell of silkworm, Bombyx mori L. (Bombycidae: Lepidoptera), as an index for evaluating the nutritive value of mulberry, Morus sp. (Moraceae), Varieties. Psyche. A. J. Entomol. Article ID 807363. PP: 1-3.
    19. Rahmathulla, V. K., Himantharaj, M. T., Srinivasa, G., and Rajan, R. K., 2003. Association of moisture content in mulberry leaf with nutritional parameters of bivoltine silkworm (Bombyx mori L.). Kun chong xue bao. Acta Entomol. Sinica, 47, PP: 701-704.
    20. Rathore, M. S., Srinivasulu, Y., Kour, R., Darzi, G. M., Dhar, A., and Khan, M. A., 2011. Integrated soil nutrient management in mulberry under temperate conditions. European J. Biol. Sci. 3, PP: 105-111.
    21. Sbrayappa, C. T., Gowda, S. K. K., and Muniyappa, S., 1995. Effect of different sources of nitrogenous fertilizers on the yield and nutritive value of mulberry (Morus alba L.). Mysore J. Agric. Sci. 29, PP: 237-243.
    22. Sbrayappa, C. T., Kenchanna, A., Gowda, S. K., Muniyappa, T. V., and Manjunatha, S., 1992. Effect of diffrent sources of nitrogenous fertilizers on the quality of silkworm cocoons. Mysore J. Agric. Sci. 26, PP: 82-85.
    23. Sbrayappa, C. T., Kenchanna, A., Gowda, S. K., and Reddy, M. M., 1994. Effect of nitrogen sources on the nutrient concentration of mulberry leaf. Madras Agric. J. 81, PP: 566-568.
    24. Shanker, M. A., and Shivashanker, K., 1994. Effect of sources of nitrogen on filament length, cocoon yield and silk quality. Mysore J. Agric. Sci. 28, PP: 157-164.

مجله پژوهشهای جانوری (مجله زیست شناسی ایران)(علمی)
دوره 27، شماره 4 - شماره پیاپی 4
اسفند 1393
صفحه 474-486
  • تاریخ دریافت: 03 خرداد 1392
  • تاریخ بازنگری: 28 مرداد 1393
  • تاریخ پذیرش: 16 شهریور 1393